Para disa ditësh, një grua rrahu një fëmijë autik në një kopsht, e para saj një burrë e rrahu gruan e tij edhe më mizorisht para një tregu, e para tij një burrë tjetër përdhunoi një vajzë jetime, e para tij një mësuese godiste në mes të klasës një nxënës të mitur, e para tij një nxënës rrahu mësuesin e tij për të zbavitur nxënësit e tjerë, e para tij një tjetër ja nguli thikën dikujt sepse po e shikonte shtrembër, e kështu mund të vazhdoj radhitjen e pafund të dhunës së gjithëpranishme. Kur do ta kuptojmë se këto pemët e dhunës nuk janë të ndara e të veçuara, por janë pjesë e një pylli? E rrallë herë dalim nga ky pyll i dhunës,- me sa duket na pëlqen gjelbërimi i saj. Ky hulumtim mbi dhunën, siç çdo shqyrtim filozofik, është i vonë. Aq i vonë është mendimi i thellë, rrënjëshoshitës, mendim ky që kërkon të zbulojë rrënjët e një çështje dhe jo sipërfaqen, saqë disa me të drejtë kërkojnë ta dënojnë filozofinë me mosqenie. Të pakët kanë qenë filozofët që janë marrë me çështjen e dhunës, duke e ditur që ajo na rrethon gjithkund; ndër këta të paktit që kanë shkruar për dhunën janë Nietzsche, Georges Sorel, George Bataille, Hannah Arendt e së fundmi edhe Slavoj Zizek.

Së pari, kur flasim për dhunën, duhet bërë dallimi midis mendimit të ndërgjegjshëm dhe veprimit të pandërgjegjshëm. Veprimi i pandërgjegjshëm është një veprim i shtyrë nga etja dhe nevoja. Çdo veprim dhune, sado i paramenduar të jetë, mbetet në thelb një veprim i pandërgjegjshëm: një veprim i kryer nga etja kafshërore për dhunë. Ndërsa, mendimi i ndërgjegjshëm është diçka tjetër; i ngjason më shumë Hamletit kur përballet me vdekjen në varreza, kur ai mundohet të flasë me kafkën e të vdekurit. Ndërgjegjja ndërpret veprimin duke na rrotulluar në vorbullën e mendimit. Mendimi i ndërgjegjshëm është hija e veprimit: gjithmonë e zezë, mallkuese, e frikshme, por e pafuqishme. Mendimi i thellë është i padobishëm dhe i kotë: si ajo shtiza e Don Kishotit që vetëm prish punë, megjithëse shpreson se do të ndreqë. E bëj këtë dallim midis veprimit të pandërgjegjshëm dhe mendimit të ndërgjegjshëm sepse qëllimi i kësaj sprove është të mallkojë dhunën epshore, të pandërgjegjshme dhe kafshërore nëpërmjet mendimit të ndërgjegjshëm, brengosës e të pafuqishëm. Se njeriu i ndërgjegjshëm është si personazhet e dyzuara të Dostojevskit: njerëz të pezulluar në mendime, njerëz që mendojnë tepër, por asfare s’veprojnë.

Dhuna, çuditërisht, ndërlidhet edhe me atë që është gati e shenjtë, etjen tonë për dije. Për çfarë e do dijen, nëse ajo do të të shkatërrojë ty? Këtë pyetje ia shtroi parathënësi Tiresias njeriut, por kanë kaluar më shumë se dy mijë vjet dhe njeriu ende nuk po i përgjigjet dot. Ata që janë munduar t’i përgjigjen kanë dhënë shpjegime qesharake. Platoni bashkë me pasardhësit e tij, mendonte se ne e duam njëmendësinë pa kushte, por kjo është sikur të thuash që ne e bëjmë këtë gjë sepse duam ta bëjmë; kjo përgjigje është një përsëritje që nuk thotë ndonjë gjë. Përgjigja e pasardhësve të Platoni është e barasvlershme me heshtjen e Wittgenstein-it, që e parashtroi këtë pyetje qëkur ishte i ri, por u tmerrua nga paaftësia për t’ju përgjigjur. Kemi edhe pragmatistë si William James që thonë se ne e duam dijen sepse është praktike dhe na ndihmon për të vazhduar jetën: por çfarë mund të themi për ata të çmendurit që e duan dijen jo praktike deri në vetë-mohim? Një përgjigje tjetër vjen nga Nietzsche bashkë me pasuesit e tij postmodernë që asnjëherë nuk e kuptuan, dhe ata thonë se njëmendësia është kthyer në një ideal fetar që duhet braktisur. Por, çfarë t’u bëjmë këtyre njerëzve që këmbëngulin më shumë se mushka dhe e duan dijen me çdo kusht? Si mund t’u përgjigjemi atyre që e duan njëmendësinë edhe nëse kjo kthehet në vetëvrasjen e tyre?

Tashti më dëgjo o parathënës i motnuar, o vështrimi i të verbërve, se thellë përbrenda, unë e ti, e dimë përgjigjen, por dridhemi nga ankthi e nuk duam ta pranojmë. Kjo është përgjigja e frikshme: ne nuk e duam dijen deri në flijim, por e duam marrëzisht flijimin edhe në dije. Edhe në dashuri ne jemi të egër e të dhunshëm – në veçanti nëse dashuria jonë është drejtuar drejt dijes. Ne, dashuruesit e dijes, e duam më shumë dhunën se sa dijen: prandaj, jemi gati të vrasim vetveten e të tjerët për të. Dashuria jonë përherë kërkon një fli: e në rastin e dijetarëve të etur, ata therin vetveten që gjaku i tyre të spërkasë ngrehinën e njëmendësisë. Por jo vetëm ndaj vetvetes, por edhe ndaj të tjerëve shfaqet kjo etja e dhunshme për dijen: ne me zor presim që t’i dënojmë pa mëshirë ata që nuk dinë atë që dimë ne, ne me zor presim që t’i ndëshkojmë të huajt e të përjashtuarit që nuk i dinë rregullat tona.

A s’jemi ne egërsira të dhunshme, ne që kënaqemi duke tallur të tjerët, ne që ngazëllehemi duke pështyrë të dobëtin, ne që qeshim duke shtypur të tjerët, ne të eturit për të marrë hakun, ne që mezi sa presim dënimin sa më të dhimbshëm për gabuesin, ne që kënaqemi duke vrarë qeniet e tjera, ne që e duam mishin me lëng e të kuq në mes para se ta hamë. Edhe kur na neveritet vetja: ne fillojmë ta kamxhikojmë vetveten si murgjit në Mesjetë. Ata që hiqen sikur nuk e duan dhunën, bëhen edhe më të dhunshëm për ta ndalur atë. Nëse mendoni se po përrallis kot, lexoni reagimet e njerëzve ndaj dhunës së fundit në kopshtin e Tiranës: “të digjet me benzinë,” “të mblidhet gjithë populli shqiptar që ta shikojë vdekjen e saj live,” “dua ta mbys,” “duhet djegur me acid, jo benzinë,” “do e kisha shqyer buçen,” “do e kisha varur në mes të Tiranës.” Më mahnitin hollësitë që japin: shprehin një etje të padurueshme për dhunë. Dashuria për hollësitë shpreh një dëshirë të stërzgjatur në pritje. Rrahin mendjen e tyre dhe bashkëbisedojnë me njëri tjetrin se cila vrasje do ishte më e dhimbshme, më e egër, më ngjethëse e më poshtëruese: këta janë ata që duan ta ndalojnë dhunën. Po aq të dhunshëm sa dhunuesit, jemi ne ndaluesit e dhunës. Foucault kishte të drejtë kur nuk shikonte shpëtim askund nga dhuna,- në veçanti nga ajo “elita intelektuale” që gjasme punon për të mirën e përgjithshme. Edhe ne egërsirat e zbutura me lexime, shkrime dhe këndime jemi të dhunshëm, por dhuna jonë është më e stërholluar: e shijojmë dhunën duke i rrahur të tjerët me arsyetime, duke u kacafytur me mendime dhe së fundmi duke u flijuar për besimet tona.

Dhuna ka një kënaqësi kafshërore, një kënaqësi parake tërë epsh; janë të pakët ata që kanë guximin ta pranojnë këtë gjë. Herën e parë që dikush e pranoi hapur këtë gjë u fut në burg dhe më pas në çmendinë: ai ishte francezi i pakuptuar dhe fatkeq De Sade. Kaq të urtë e të dashur janë ata që duan ta ndalojnë dhunën me çdo kusht: duan ta ndalojnë dhunën duke të mbytur, duke të djegur të gjallë e duke të varur në mes të qytetit. Ne jemi si ata njerëzit tek romani “Kronikë në Gur” që me zor presim të shkonin tek thertorja e të kundronin me ëndje shatërvanin me gjak.

Dhuna gjithmonë rikthehet: tek viktima si një makth i tmerrshëm, tek dhunuesi si një kënaqësi e pastër kafshërore. Dhuna prodhon vetëm skaje: psikologët ende nuk kanë kuptuar asnjë nga këto dy skaje sepse ata janë përherë në mes. Tmerri i dhunës nuk është veprimi, por pasojat e saj. Dhuna gjithmonë i rikthehet viktimës si një kujtim që do ta mbysë, si një përdhunues që po vjen sërish t’ia shkulë flokët e ta poshtërojë. Ndërsa tek dhunuesi, dëshira për dhunë rikthehet gjithmonë si një etje e pashtershme dhe e errët, një pushtim i egër i ndërgjegjes nga zelli kafshëror. Përdhunimi është kulmi i dhunës; gjuha shqipe e shpreh këtë mjaft mirë me fjalën “përdhunim,” fjalë e përbërë nga parashtesa “për” dhe “dhunë.” Përdhunimi është më i dhunshëm se sa vrasja: vrasja është një vepër e dhunshme që mbaron, ndërsa përdhunimi është një vepër e dhunshme që zgjatet edhe pas kryerjes. Prandaj, çuditem me këta udhëheqësit e drejtësisë që shkruajnë ligjet: pse përdhunimi është më pak i dënueshëm se sa vrasja?

Dy skajet e përdhunimit, midis epshit kafshëror dhe klithjes së tmerrit, nuk janë shfaqur askund më mirë se në dy gdhendje të hershme të Picassos, nr. 7227 dhe nr. 7228 të punimeve nën titullin e Suitë Vollard. Aty e shohim përdhunuesin si një egërsirë symbyllur me kryet lart, i zotëruar nga një etje kafshërore; ndërsa viktima shfaqet duke klithur symbyllur me kokën poshtë. Vështrimet e tyre asnjëherë nuk do takohen: njëri gjithmonë do rrijë me kryet sipër, e tjetri gjithmonë me kryet poshtë. Dhe ata të dy do t’i kenë përherë sytë e mbyllur: se dhuna kryhet pa ndërgjegje dhe durohet vetëm pa ndërgjegje. Dhuna e ndërgjegjshme të çon në vetëvrasje.

Ndodhia më e përhapur sot që shfaq etjen tonë për dhunë është ndërzimi, ose siç e thonë njerëzit rëndom seksi.(Asnjëherë nuk e kam kuptuar dot këtë kënaqësi të çuditshme që kanë shqiptarët për t’i zëvendësuar fjalët e turpshme me fjalë të huaja, sikur kjo gjë do e hiqte turpin.) Fjala “ndërzim” është e përkryer: ajo shpreh një kënaqësi kafshërore, dhe në përdorimin e saj të zakonshëm ka kuptimin e marrëdhënies dashurore mes kafshëve. Ndërzimi është një ndodhi mjaft më e ndërlikuar se sa mendojnë shumica e njerëzve. Ka dy lloj ndërzimesh. Ndërzimi ka një kuptim brenda rrafshit trupor, e një kuptim tjetër brenda rrafshit kulturor; shumica e njerëzve i ngatërrojnë ato me njëra-tjetrën. Ndërzimi trupor gjendet tek njeriu, por sa edhe tek kafshët e tjera dhe qëllimi i saj është riprodhimi ndërmjet dy gjinive të kundërta. Ndërsa, ndërzimi në rrafshin kulturor është diçka tjetër: qëllimi i tij nuk është riprodhimi, por shprehja e dhunës. Prandaj edhe ndërzimi kulturor është i kënaqshëm kur është i egër, kur ka diçka të dhimbshme në të. Në ndërzimin kulturor njerëzit kënaqen me dhimbjen: një për fshehtësi e përjetshme do jetë kjo për psikologët. Njerëzit shprehin epshet e tyre kafshërore, ato etjet therëse për dhunë nëpërmjet ndërzimit kulturor: industritë e muzikës dhe filmit e kanë kuptuar mjaft mirë këtë gjë. Këta udhëheqësit mediatikë janë në thelb pasues të Frojdit: ata mendojnë se do mund t’i mpakin pakënaqësitë e civilizimit nëpërmjet një shthurjeje epshore.

Nuk është edhe aq keq të jesh Jakov Petroviç Goljadkini: të jesh gjithmonë mes një lufte të tmerrshme të brendshme. Prandaj, si përfundim dua të skicoj arkitekturën e dhunës, në mënyrë që ta bëj atë të ndërgjegjshme. E theksoj që është një skicë: nëse të pëlqejnë ngjyrat dhe hollësitë, je i lirë ta ngjyrosësh vetë në të ardhmen. Dhuna ndahet sipas kohës dhe hapësirës: kemi dhunë që përzgjatet në kohë dhe dhunë që përzgjatet në hapësirë. Dhuna e përzgjatur në kohë ndahet në: a) dhuna e pritjes; b) dhuna e periudhës; c) dhuna kujtimore; d) dhuna qëllimore. Dhuna e përzgjatur në hapësirë ndahet në: a) dhuna vetjake; b) dhuna shoqërore; c) dhuna e ligjëruar; d) dhuna ndërtimore.

Dhuna e pritjes është një durim i stërzgjatur i një shpëtimi që nuk vjen. Dhuna e pritjes është pritja për Godonë që mund të vijë në çdo kohë, por që çuditërisht nuk vjen: Vladimiri dhe Estragoni e njohin shumë mirë këtë dhunim kohor. Shembull tjetër i dhunimit kohor është pritja e përhershme e Shpëtimtarit në fenë Judaike.

Dhuna e periudhës është dhuna që përjeton një njeri që, si të thuash, është vida e gabuar brenda mekanizmit shoqëror gjatë një periudhe të caktuar. Viktimat e kësaj dhune ose i kundërvihen vetvetes dhe vetëvriten si Diogjen Ciniku që një ditë të bukur, i mërzitur me gjithçka, vendosi të mos merrte më frymë; ose i kundërvihen tërë periudhës ku jetojnë si Sokrati që bezdiste gjithkënd me pyetjet e tij dhe në fund shoqëria i “dhuroi” një helm që të heshte.

Dhuna kujtimore është rikthimi i vazhdueshëm i dhunës së përjetuar në të shkuarën. Kjo dhunë nuk rikthehet si një dhunë trupore, por si një dhunë kujtimore: si një kujtim që do ta mbysë të tashmen nëpërmjet së shkuarës. Dhuna e së shkuarës rivjen tek ne në trajtën e një kujtimi që papritur të përhitet e të ngjeth në ankth. Kjo dhunë kujtimore mund të shfaqet tek një individ i vetëm si një kujtim i një dhune të përjetuar në të shkuarën, por edhe tek një shoqëri në tërësi si një kujtim i përbashkët i një pushtimi gjakatar, i një të shkuare të errët, apo një kolonizimi shkatërrimtar. Te vendet e Ballkanit dhuna kujtimore është pushtimi Osman: rikujtimi i kësaj dhune shoqërore rishfaqet në letërsinë ballkanase, por edhe në ligjërimin politik, si një makth i së kaluarës që ka burgosur përjetimin e së tashmes.

Dhuna qëllimore është dhuna që ushtrohet ndaj një individi ose shoqërie të tërë për të arritur një qëllim të pamundur. Qëllimi i kësaj dhune është t’i shtyjë njerëzit drejt një flijimi të panevojshëm e të pakuptimtë. Dhuna qëllimore udhëhiqet gjithmonë me sytë nga e ardhmja: ajo e ligjëron dhunën nëpërmjet një të ardhme të paarritshme. Ata që ushtrojnë këtë dhunë i mbushin njerëzit me besim se vuajtjet dhe flijimet e tyre kanë kuptim të lartë, sepse ato po ndërtojnë një të ardhme të pamundur. Shpresat e rreme që ngjallin politikanët janë pjesë e kësaj dhune.

Dhuna në hapësirë ndryshon nga dhuna kohore sepse thelbi i saj nuk është përzgjatja në kohë, por ushtrimi i saj në hapësirë. Dhuna në hapësirë lind si pasojë e një përplasje të drejtpërdrejtë trupore ose një marrëdhënie të tendosur midis trupave.

Dhuna vetjake është ushtrimi i dhunës nga një njeri ndaj një tjetri. Kjo është një lloj dhune lehtësisht e dallueshme dhe shumica e njerëzve e përdorin fjalën “dhunë” për të thënë pikërisht këtë gjë. Por dhuna vetjake nuk ushtrohet vetëm ndaj të tjerëve, por shpesh e më shpesh në bashkëkohësi e shohim të përthyhet e të ushtrohet edhe ndaj vetvetes. Prindërit dhe mësuesit nuk i rrahin më fëmijët, ose të paktën nuk duhet ta bëjnë më këtë gjë. Psikologët kanë shpikur lloj-lloj mënyrash që fëmija ta rrahë vetë vetveten: ta dënojmë fëmijën duke e lënë të vetmuar në ndonjë cep të dhomës, ta ndëshkojmë fëmijën duke e turpëruar para të tjerëve, ta dënojmë me përjashtim nga shoqëria nëse nuk përshtatet dhe ta nxisim fëmijën që ta rrahë vetveten me fjalë. Fëmijëve u pëlqen shkatërrimi më shumë se rregulli: edhe kur ndërtojnë një ngrehinë prej balte, ata mezi presin që ta prishin. Prandaj fëmijët dhunohen nga të tjerët me gjithfarë mënyrash që ta përvetësojnë rregullin. Disa fëmijë e përvetësojnë lehtësisht rregullin dhe vazhdojnë jetën e tyre të lumtur, por fatkeqësisht disa fëmijë të tjerë e përvetësojnë rregullin duke vazhduar me çrregullime mendore.

Dhuna shoqërore është dhuna që ushtron një bashkësi njerëzish ndaj një bashkësie tjetër që ata e cilësojnë të huaj e të rrezikshme. Një shoqëri gjithmonë do e sendërgjojë një armik të jashtëm sepse kjo gjë i përkufizon ata dhe i ngjiz ata në një bashkësi të dallueshme. Tjetri nuk rron sepse ne kemi frikë ndaj të ndryshmes. E kundërta qëndron: ne kemi nevojë për një Tjetër të ndryshëm. Nëse Tjetri nuk do ishte, nuk do kishte as edhe një Ne. Prandaj një bashkësi njerëzore gjithmonë do ta sendërgjojë një armik sepse armiku sendërgjon bashkim.

Dhuna e ligjëruar është dhuna që një shoqëri e mbron me ligj. Shembulli më përfaqësues i kësaj dhune është skllavërimi: në këtë rast ligji e shfajësonte ushtrimin e dhunës ndaj skllevërve. Megjithëse, dhuna e ligjëruar nuk është më aq e pranishme sa më përpara, ende kemi sot trajta më të ndërlikuara të saj. Vartësia ndaj punëdhënësve që kanë shumica e njerëzve sot në kapitalizëm çon tërthorazi drejt një dhune të ligjëruar: punonjësit e varur tërësisht nga një punë durojnë në heshtje dhunën e ushtruar mbi ata nga punëdhënësit, pavarësisht se atyre u jepet liria e rreme për ta lënë punën nëse nuk u pëlqen. E vërteta është se shumica e njerëzve që punojnë kanë një kredi për të paguar e një familje për të mbajtur gjallë, prandaj e durojnë dhunën e vazhdueshme duke kyçur gojën.

Dhuna ndërtimore është dhuna e patjetërsueshme që ne përjetojmë nga ndërtimet e shumta e të shëmtuara, pallatet e përhirta brutaliste, ngrehinat e prishura, ndërtesat e lënë përgjysmë, zhurma shurdhuese nëpër rrugë, ajri i stërndotur nga makinat. Dhuna ndërtimore është dhuna që sendërgjon njeriu nëpërmjet ndërtimeve të tij të papërmbajtura, nëpërmjet arkitekturës të udhëhequr nga etja për të pushtuar çdo hapësirë, etja për të shkatërruar e për të zotëruar gjithçka në dobi të vetvetes. Hapësira që hapet para nesh ka një ndikim të madh në gjendjen tonë të përgjithshme: ne nuk mund të ecim përditë në të njëjtin vend, të shikojmë përditë të njëjtin vend e të shtiremi se jemi një ishull i pandikuar nga hapësira që na rrethon. Ngjyrat, në përjetimin tonë të drejtpërdrejtë, shprehin ndjenja; e nëse një njeri shikon vetëm pallate të përhirta përditë, ka mundësi që edhe jeta t’i duket e përhirtë si vdekja. Mendoj se nihilizmi nuk lindi si pasojë e vdekjes së Zotit, por më shumë si pasojë e hapësirës së përhirtë dhe arkitekturës që ndjell vetëvrasje. Dhuna ndërtimore është gjithkund e pranishme në qytet e mbipopulluara, prandaj dhe njerëzit që jetojnë atje mezi ç’presin ditët e pushimit që të ikin sa më parë nga zhurma e qytetit e të qetësohen diku në ndonjë vend sa më larg njerëzve e sa më afër natyrës.

Nuk e di se pse jemi të dhunshëm, por e di që jemi: e kjo sprovë do ta tregojë gjithëpraninë e dhunës në ndërmarrjet tona. Mos më fajëso mua për këto mendime të egra mbi dhunën, por kafshërinë e njeriut.  Shpresoj të mos kem thënë asgjë të re për dhunën, por vetëm të kem shprehur qartë atë që ti thellë brenda teje e dije. Mbase ky shkrim është i dhunshëm, i vështirë, e i rëndë për t’u lexuar, se i tillë ishte për tu shkruar. Por, kjo gjë nuk më shqetëson sepse nuk mendoj se qëllimi i shkrimit është që të na bëjë në fund të gëzuar. Shkrim i mirë është ai që na vret.