Falë një cikli shkrimesh tani së voni në gazetën “Dita”, kureshtarët mundën të njihen, deri në hollësi maniakale, me ngjarjet që shoqëruan sëmundjen dhe pastaj vdekjen e Hysni Kapos, një nga bashkëpunëtorët më të afërt të Enver Hoxhës dhe ndoshta numri dy i regjimit totalitar në vitet 1970.

Rrëfimi erdhi me gojën e rojave që kujdeseshin për sigurinë e Kapos dhe mjekëve që kujdeseshin për shëndetin e tij; një kombinim domethënës, sa kohë që edhe njëra palë edhe tjetra kishin në ngarkim trupin e udhëheqësit.

Vitet 1970 ishin edhe dekada kur shëndeti i liderëve të kupolës totalitare erdhi dhe u shndërrua në çështje politike të dorës së parë, meqë këta burra i përkisnin praktikisht të gjithë brezit që kish dalë nga Lufta dhe kishin të njëjtën moshë. Regjimin në Tiranë – tashmë të izoluar nga bota – filloi pra ta rrezikonte edhe ora biologjike.

Nuk duhet të ketë qenë rastësi që kthesa në politikën e brendshme dhe të jashtme të regjimit, e shoqëruar me spastrimet e mëdha dhe terrorin politik që prej vitit 1973, përkoi me një infarkt të miokardit që goditi vetë Enver Hoxhën.

Edhe pse i mbajtur gjysmë i fshehtë, infarkti e aktualizoi, madje e shtroi për zgjidhje vetë mortalitetin e liderit, brenda një sistemi politik të organizuar rreth strumbullarit të permanencës. Nuk thuhej kot, haptazi në publik, se njerëzit ishin gati t’i jepnin udhëheqësit ditë muaj e vite nga jeta e tyre, në mënyrë që ai “të rronte sa malet.” Aq më tepër që, në atë masë që “ne thoshim Enveri dhe nënkuptonim Partia” dhe vice-versa, shëndeti i njeriut Enver mbetej i lidhur ngushtë me vijueshmërinë e pushtetit të PPSh-së.

E megjithatë, udhëheqësit e lartë të shtetit mu në atë kohë filluan të amortizohen dhe të sëmuren seriozisht; dhe me shfaqjen e sëmundjeve, vetë natyra e ushtrimit të pushtetit ndryshoi – sikurse ndryshoi edhe përbërja e oborrit, ose e njerëzve me të cilët këta udhëheqës e rrethonin veten.

Derisa rreziku kryesor personal, për udhëheqjen, vinte nga një atentat i organizuar prej armikut, arma e Sigurimit të Shtetit kish për detyrë që ta parandalonte këtë me çdo kusht; por kur këtij rreziku iu shtua edhe sulmi ndaj trupit të udhëheqësit prej një sëmundjeje serioze ose edhe thjesht moshës, atëherë vetëm arma e Sigurimit nuk mjaftonte: bodyguard-ëve, ose truprojave (rojave të trupit – e thotë vetë emri) iu shtua një kategori tjetër profesionale, ajo e mjekëve dhe e infermierëve.

Edhe pse kupola totalitare gjithnjë kish pasur mjekë të besuar në dispozicion, këta mjekë u pranuan si pjesë e oborrit vetëm kur sëmundja e trupit të udhëheqësit avancoi nga mundësi në realitet. Ashtu mori gjallëri edhe “klinika speciale”, ku ofroheshin shërbime shëndetësore për krerët e Partisë dhe të shtetit; teksa shumë mjekë të njohur u përzgjodhën dhe u rekrutuan që t’u shërbejnë këtyre pacientëve V.I.P. në sekret të plotë.

Së bashku me rojat, infermieret, fotografët (truproja të imazhit), sekretarët personalë (truproja të fjalës), kopistët, kuzhinierët, rrobaqepësit dhe shërbyesit, edhe mjekët u bënë tashmë pjesë e atij grupi laraman që do të mbante kontakt pothuajse të përditshëm me udhëheqësit, teksa këta vinin duke u plakur dhe trupi u zbythej para patologjive të lidhura me moshën.

Për marrëdhënien unike që vendoset mes një lideri dhe atyre që “ia kanë jetën në dorë” është folur dhe shkruar shumë; e megjithatë, mendësia e shefave historikë të partisë dhe të shtetit, në Shqipëri, ishte më e gatshme të pranonte varësinë nga një rojë personale a nga shoferi, se nga një mjek; meqë për këta kuadro të dalë të gjithë nga Lufta, plumbi ishte gjithnjë kërcënim më i pranueshëm e më burrnor se sëmundja.

Vitet 1970 ishin edhe dekada kur brezi i udhëheqësve të Luftës u përball me vdekjen jo vetëm për shkak të moshës; por edhe si rezultat i spastrimeve rrënjësore që ndërmori Enver Hoxha brenda partisë dhe shtetit; në kuptimin që ata që i shpëtuan skuadrës së pushkatimit ose burgut aso kohe, filluan të sëmuren: kush me zemër, kush me tension, kush me Parkinson, kush me shiatik e me spondilioartrozë e kështu me radhë.

Megjithatë, deri atëherë për Hoxhën dhe njerëzit e tij të afërm, sëmundja dhe revolucioni kishin qenë dukuri të papajtueshme; aq sa edhe koncepti i revolucionarit të sëmurë do të interpretohej si oksimoron. Sëmundja mund të ndikonte në vendimmarrjen politike të liderëve ose në vetëmohimin e tyre dhe “vënien e interesit të përgjithshëm mbi atë personal”; nga ana tjetër, për liderin e sëmurë nuk kursehej asgjë, për ta kthyer në shëndet ose, në rastin më të keq, për ta mbajtur gjallë.

Aq më vlerë kish kjo, kur bëhej fjalë për “lodhje” – një eufemizëm për sëmundjen ose çrregullimin mendor, ankthin, depresionin ose ndonjë problem tjetër të ngjashëm, që duhet të jenë shfaqur shpesh, ndër udhëheqësit ose familjarët e tyre, gjatë viteve të spastrimeve të mëdha.

Një tjetër problem i madh politik ishte si të veprohej, në qoftë se sëmurej ndonjë prej liderëve kryesorë – siç ndodhi me Hysni Kapon dhe siç po ndodhte edhe me vetë Enver Hoxhën. Sëmundjet e tyre vërtet mund të sulmonin trupin, por trupi i udhëheqësit ishte edhe politik; dhe çdo rrezik ndaj trupit politik duhej trajtuar në mënyrë politike.[1]

Kështu, edhe vendimi për ta dërguar Hysni Kapon për kurim në Paris, sado i pazakonshëm, i shërbente jo vetëm shëndetit të Kapos, por edhe shtetit totalitar dhe kupolës. Arsyet me natyrë thjesht personale ose sentimentale, si miqësia e ngushtë që mund të kish Hoxha me Kapon, plekseshin me arsye më të thella, shtetërore, që kishin të bënin me integritetin e udhëheqësisë totalitare.

Kapoja do të vdiste pak më vonë, për shkak të komplikacioneve të një operacioni kirurgjikal praktikisht të dëshpëruar; dhe që nga ajo kohë, teoria e komplotit se numrit dy të regjimit ia gjetën anën dhe e eliminuan nuk ka reshtur së qarkulluari në publik. Kjo teori i ka rrënjët, në analizë të fundit, në bindjen irracionale se udhëheqësi i lartë politik asnjëherë nuk vdes në mënyrë të natyrshme – por gjithnjë e vrasin.[2]

Paradoksalisht, kjo do të tingëllojë aq më me gjasë, kur udhëheqësi në fjalë është sëmurë rëndë; sepse vrasjen e një të sëmuri rëndë mund ta maskosh më lehtë, që të duket si vdekje e natyrshme.

Për shkak të së njëjtës paranojë, edhe udhëheqësi jeton me dyshimin, në mos me frikën, se po duan ta heqin qafe duke e helmuar; ose duke i dhënë mjekimin e gabuar – çka do të përthyhet në kujdesin maniakal me të cilin përzgjidheshin mjekët, por edhe në ndëshkimin e këtyre të fundit, nëse dyshohej në “tradhtinë” e tyre.

Për udhëheqësin e sëmurë kujdesen zakonisht dy grupe – shoqëruesit, mjekët, infermierët, rojat personale, shoferët dhe shërbyesit që ia ka vënë shteti nga njëra anë; familja nga ana tjetër. Në historitë e thurura rreth udhëtimit fatkeq të Hysni Kapos në Paris, lexojmë se një rol të dorës së parë luan gjithnjë Vito Kapoja, si palë e pavarur dhe ndonjëherë jashtë kontrollit politik; siç do të luajë rol të dorës së parë edhe Nexhmije Hoxha, gjatë viteve të fundit të jetës së Hoxhës.

Mes këtyre grave, dhe shpurës së mazhordomëve, shambellanëve dhe heqimëve të oborrit ka pasur jo rrallë konflikt herë të heshtur e herë më pak të heshtur, i cili ende mbetet për t’u sqaruar deri në fund.

Menjëherë pas vdekjes së Enver Hoxhës, njëri prej mjekëve të tij, dr. Isuf Kaloja, mbajti një numër bisedash në Tiranë dhe ndoshta edhe gjetiu në Shqipëri, ku fliste për përvojën e tij si mjeku i Atij. Një nga hollësitë që pat sjellë dr. Kaloja atëherë, dhe që mua më ka mbetur në mendje, ishte se Enver Hoxha e kontrollonte hap pas hapi protokollin terapeutik të vendosur nga ekipi i mjekëve, duke dhënë deri edhe këshilla farmakologjike.

Çfarë m’u duk mua atëherë si një orvatje jo shumë origjinale për ta lavdëruar intelektin poliedrik të Hoxhës që nuk paskësh lënë jashtë as mjekësinë, tani po më shfaqet më shumë si provë e mosbesimit të këtij ndaj mjekëve; mosbesim që nuk kish bazë tjetër, veç faktit të pashmangshëm që mjeku ta kishte në dorë trupin; dhe ishte i vetmi që edhe mund të ta zgjaste, edhe mund të ta shkurtonte jetën. E gjithë kjo, pa e cekur akoma mundësinë e gabimit, nga pasiguria ose për shkak të imperativit për të mos gabuar.

Ka shumë gjasë që sovraniteti i Hoxhës ndaj trupit të vet, i shprehur në një farë autonomie ndaj këshillave të mjekëve, të ketë pasur gjithnjë natyrë politike; sepse lideri ishte i vetëdijshëm për rolin e tij edhe në histori, edhe në përditshmëri. Vëmendja dhe kujdesi ndaj shëndetit, në rastin e një homo politicus, do të përshtatej, kështu, si një formë e miratuar e vetëmohimit, ose e vënies së interesit të përgjithshëm (politik) mbi atë personal (biologjik).

Në këtë kontekst bashkëshorteve – si Vitoja dhe Nexhmija – u mbetej ekskluziva e kujdesit ndaj njeriut.

Këtu nuk mund të mos përmendet edhe një paradoks tjetër: me afrimin e viteve 1980 dhe me rëndimin e gjendjes shëndetësore të Hoxhës, që shfaqej edhe me rrallimin e daljeve të tij në publik a me distancimin e tij nga jeta e vendit, aq më fort përndizej histeria për ta ruajtur liderin nga ndonjë rrezik çfarëdo, më së shumti imagjinar: mjaft të kujtosh, këtu, masat e sigurisë gjatë manifestimit sportiv në stadiumin “Qemal Stafa”, si pjesë e festimeve të 40-vjetorit të çlirimit (në 1984), që nuk ishin parë ndonjëherë më herët. Gati të dukej sikur ishte brishtësia e tij e jashtëzakonshme, prej hiri, që e ekspozonte ndaj ndonjë gjesti vdekjeprurës, duke e ftuar armikun të hidhej në veprim. Plakja e diktatorit pasqyrohej, tek ata që kujdeseshin për të, si paranojë.

Dhe nëse trupi i udhëheqësit të sëmurë do të sillte kokëçarje të mëdha për kolegët e tij dhe krejt aparatin ndihmës dhe shërbyes, kjo kokëçarje shndërrohej në makth, në momentet e fundit – ose kur i sëmuri rëndë “kërkon” të ikë, ndërsa të tjerët nuk e lënë, sepse kanë frikë nga pasojat.[3]

Në këto momente të fundit, kur i sëmuri tërhiqet në vete dhe zakonisht nuk komunikon më, dhe aq më pak arrin të drejtojë punët e shtetit a të partisë, ai e përçon pushtetin ose e riprodhon statusin e vet thjesht nëpërmjet pranisë fizike; sikurse bëhet edhe më e qartë menjëherë pas vdekjes, kur kufoma e ruan ende aurën e pushtetit, edhe pasi aura e jetës e ka braktisur.

Në një regjim haptazi ateist, si ai i Hoxhës; dhe për njerëz që nuk besonin në ekzistencën e pavarur të shpirtit, si lideri vetë dhe entourage-i i tij, vdekja është gjithnjë problematike; në kuptimin që statusi i trupit të së vdekurit mbetet i pacaktuar: a është akoma në pushtet?

Monarkitë e zgjidhin këtë problem në mënyra të tjera, meqë i kushtojnë vëmendje institucionale pasardhjes (suksesionit); në demokraci vdekja e një lideri është event më shumë privat se publik; ndërsa për diktaturën kjo intermezzo është një traumë nga e cila mund të dilet vetëm me ritual; madje edhe në ato kontekste kur pasardhësi është caktuar tashmë, siç ishte rasti me Ramiz Alinë.

Ashtu, në Bashkimin Sovjetik, trupat e Leninit dhe më pas të Stalinit i balsamosën, në mënyrë që mumjet e tyre të mund të vizitoheshin dhe të admiroheshin “nga populli.” Kësisoj, kufomave të rëndësishme do t’u njihej një rol politik edhe pas vdekjes, i cili mundësohej duke ngadalësuar në mos vdekjen vetë, së paku rrëgjimin e mishit.[4] Një paradoks: ishte pikërisht kufoma, e trajtuar me kimikate dhe e përpunuar nga specialistët, që do të shërbente tash e tutje për të përcjellë idenë e pavdekësisë së liderit.

Ironikisht, sot kujdesi i përditshëm dhe i specializuar, për trupin e mumifikuar të Leninit, e tejkalon ndonjëherë edhe kujdesin e një ekipi mjekësh që i japin mjekim paljativ një të sëmuri rëndë; udhëheqësi vërtet mund të ketë vdekur, por mumifikimi i blaton vdekjes së dikurshme përhershmërinë; ose e detyron të përsëritet dita-ditës.

Me fjalë të tjera, trupi i liderit sovjetik, në mauzole, e bën të gjithëpranishme humbjen.

Për t’u kthyer tani te vdekja e Kapos, kjo ndodhi “në dhé të huaj”; dhe siç del edhe nga rrëfimet e gjithfarshme të rojeve, shoqëruesve dhe mjekëve, këtyre u mbeti, edhe pas vdekjes, detyra për t’u kujdesur për trupin e udhëheqësit, në mënyrë që ky të mbërrinte – shëndoshë e mirë, nëse mund të shkojë kjo shprehje – në atdhe. Ky ishte konteksti ku u përhap edhe thashethemi se një agjenturë e huaj – UDB-ja ose KGB-ja – do të orvatej “për ta grabitur trupin.”

Po ç’mund të bënte armiku, me kufomën e një udhëheqësi të PPSh-së? Të përgënjeshtronte arsyet e dhëna për vdekjen dhe të provonte se kjo kish qenë vrasje; të mbulonte arsyen e vërtetë të vdekjes, me frikë se kjo do të zbulohej nga një autopsi e nesërme; apo thjesht t’u bënte shantazh atyre kolegëve të Kapos, që ishin ende gjallë?

Në fakt, kjo legjendë urbane, ndoshta edhe thjesht operacion psikologjik i Sigurimit të Shtetit, konfirmon natyrën mistike që fiton, pothuajse vetvetiu, trupi i udhëheqësit të vdekur – sa kohë që vdekja nuk është përmbyllur me varrimin.

Në kuptimin që armiku, pavarësisht se si dhe kush, mund ta godiste “shokun Hysni” edhe të vdekur.

Krisja në logjikën e reales pothuajse u përsërit, natën që u vetëvra kryeministri Shehu; dhe pikërisht gjatë periudhës që kaloi midis momentit kur Shehun e gjetën të vdekur në shtrat dhe momentit kur publiku u lajmërua zyrtarisht për “vetëvrasjen.” Vendimi për ta paraqitur ngjarjen si vetëvrasje, edhe pse mund t’i ketë qëndruar besnik realitetit, ishte edhe ai krejtësisht politik; meqë Hoxha dhe të vetët nuk u nisën aq nga ndonjë detyrim moral për të thënë të vërtetën, sa nga një domosdoshmëri politike. Përndryshe mund të kishin gënjyer dhe të thoshin se “i shkrepi arma në duar”: Shehu ua kish paskësh dhënë gënjeshtrën të gatshme, në tabaka.

Në fakt, edhe vetë verdikti i shpalljes së Shehut si armik dhe poli-agjent u përcaktua pikërisht në atë moment, kur vdekjes së tij iu bashkëngjit një arsye – lidhja me të vërtetën, në ato rrethana, nuk kish ndonjë rëndësi të madhe; në kuptimin që edhe sikur ta kishin vrarë kryeministrin, shpjegimi do të ishte i njëjtë.

Pa folur pastaj për atë që, disa nga njerëzit që u gjendën të pranishëm, në momentin kur vdekja ende nuk ishte “identifikuar” zyrtarisht, e pësuan pastaj keq, njëlloj si ata arkeologët që i zuri mallkimi i faraonit, kur ia hapën sarkofagun. I vrau kufoma e Shehut, që vazhdoi njëfarësoj të tmerronte edhe pas kapërcimit përtej.

[1] Shih për këtë edhe shtjellimin e gjerë dhe të referencuar, që i ka bërë Gëzim Qendro konceptit të trupit politik në totalitarizëm, në esenë Aura e trupit politik (II) dhe (III), të botuar në Peizazhe të fjalës.

[2] Kjo ndoshta shpjegon edhe pse udhëheqësit e Partisë dhe të shtetit që vdisnin për shkaqe të natyrshme, i shtinin në dhé në Varrezat e Dëshmorëve të Kombit.

[3] Thonë që diktatorin spanjoll, Franco-n, e ringjallën kushedi sa herë artificialisht, sepse askush nga mjekët nuk guxonte që ta deklaronte të vdekur.

[4] Stalini pati fatin të qëndronte i balsamosur vetëm pak vjet; meqë pastaj Hrushovi e hoqi nga mauzoleu.