Në universin e përrallave të 1001 netëve, Shehrazadja zë vend të veçantë – tek e fundit, ajo është vajza e vezirit dhe gruaja e njëmijtë e mbretit Shahrjar, që do të ekzekutohet pasi sovrani të ketë fjetur natën e parë me të.
Por Shehrazadja, që shkon me dëshirën e saj te mbreti, nuk është gati për të pranuar fatin e vajzave që i kanë paraprirë; rrëfen një histori që mbretin e lë gojëhapur dhe që zgjatet e bëhet tërkuzë gjithë natën dhe pastaj i mbetet përgjysmë në agim; mbreti dëshiron të dëgjojë vazhdimin, prandaj ia fal rrëfimtares jetën, derisa të vijë nata tjetër dhe të merret vesh si do të mbarojë historia. Kalojnë kështu ditë dhe net dhe përrallat e Shehrazades gjithnjë mbeten të pambaruara në agim dhe mbreti gjithnjë ia fal asaj edhe një ditë tjetër nga jeta, sepse dëshiron t’ia dëgjojë vazhdimin dhe fundin edhe rrëfenjës së radhës.
Në fund të 1001 netëve, kur Shehrazadja nuk ka më ç’përrallë të tregojë, mbreti Shahrjar i thotë se ka rënë në dashuri me të, prandaj ia fal jetën dhe e merr për grua.
Princesha persiane na vjen kështu si personazh i njërës prej përrallave, por edhe si rrëfimtare e të gjitha të tjerave, të cilat ia shpëtuan më në fund jetën. Nga ana tjetër, e vetmja gjë që ka rëndësi për ne lexuesit të dimë, për jetën e Shehrazades, është që ajo kaloi gati tre vjet duke i rrëfyer mbretit nga një përrallë çdo natë, derisa arriti të mbetet gjallë.
Rrëfimtarja e njëmijë përrallave i ka mbijetuar harresës dhe ka mbërritur deri tek ne, nëpërmjet aktit të rrëfimit dhe vetë historive që ka rrëfyer; jeta e saj, që ajo arriti ta ruajë me artin e saj rrëfyes, për ne sot nuk është veçse roli i saj si rrëfimtare dhe si personazh i përrallave.
Dhe këtu ka një paradoks, që i shkon deri në rrënjë raportit të autorit me veprën e vet.
Për jetën e autorëve të lashtë, si Homeri ose Eskili, dimë fare pak; ose më mirë, dimë vetëm që prej këtyre kanë zënë fill tekstet të cilat i lexojmë dhe i shijojmë sot e kësaj dite: “Iliada”, “Odiseja”, “Orestia”. Me pak mundim, lexuesi ose spektatori mund të informohet për biografinë e Virgjilit, të Cervantes-it ose të Shekspirit – por kjo nuk do të ndikojë shumë, në pritjen dhe shijimin që do t’i bëhet sot “Eneidës”, “Don Kishotit” dhe “Hamletit”, “Makbethit” dhe “Jul Qesarit”.
Pasi të jemi familjarizuar me universin dramaturgjik të Shekspirit, e kemi të vështirë ta përfytyrojmë William-in që i pat shkruar, përveçse si autorin e tyre; ose si subjektin që i sendërgjoi, pastaj i hodhi në letër këto tekste. Strukturalisti do të thoshte këtu se autori shndërrohet në funksion të tekstit a në përemër vetor të gramatikës letrare; ai që kallëzon, zëri që dëgjojmë në mendje, kur e lexojmë veprën.
Nuk është tamam kështu; por reduktimi strukturalist erdhi edhe si reaksion ndaj teprimeve romantike, që i jepnin artistit atribute pothuajse hyjnore, për ta shndërruar në gjysmë-perëndi a në tel instrumenti muzikor që vibronte me ritmin kozmik.
Pa çka se biografitë “jashtëletrare” të shkrimtarëve janë me përkufizim të mërzitshme; meqë kujt shkruan, veçanërisht prozë, i duhet të kalojë orë, ditë, javë, muaj dhe vite i vetmuar, i ulur në tryezë, para makinës së shkrimit dhe sot kushedi me laptopin në prehër, për t’i shndërruar në shenja përfytyrimet e veta, vizionet dhe gjithçka tjetër që i duhet, njëlloj si Shehrazades, për të mbetur gjallë, qoftë edhe vetëm një ditë tjetër.
Vetë princesha e 1001 netëve, për t’u kthyer te shembulli me të cilin u nis ky shkrim, nuk është se pati ndonjë jetë kushedi sa aventuroze, gjatë atyre gati tre vjetëve që ia rrëfeu mbretit nga një përrallë çdo natë; ditët e saj, si Shehrazade, u reduktuan në akte të njëpasnjëshme rrëfimi – dhe çdo ditë e fituar, nuk ishte veçse mundësia që një përrallë të mëtejshme të vinte në botë.
Në fakt, çdo shkrimtar që ulet të shkruajë, nuk ka shpellë tjetër, nga t’i nxjerrë thesaret e përfytyrimit, veç kujtesës së vet; madje edhe atëherë kur shkruan për një “ngjarje të jetuar”, ose kur rrëfen një histori që edhe atij ia kanë thënë të tjerët. Në raste të tilla, ndërmjetësimi i autorit është edhe proces përzgjedhës; ku disa histori do të mbijetojnë dhe disa të tjera do të harrohen; disa personazhe do të braktisen dhe të tjera do të kenë aq sukses, sa të shndërrohen në alter ego të autorit vetë, ose të fitojnë një jetë të tyren, që me kalimin e kohës konsolidohet si realitet: cili prej nesh do të mohonte realitetin e Don Kishotit a, për t’u kthyer te letërsia shqipe, të Zylo Kamberit?
Dhe nëse personazhi ia arrin ta kapërcejë barrierën midis universit narrativ dhe këtij tonit, të populluar nga vetë lexuesit (dhe nga shkrimtari, ose kujtimi i tij), atëherë le ta pranojmë se edhe shkrimtari është njëfarësoj i detyruar të shndërrohet në mënyrë të tillë, për t’u futur në tekst, qoftë edhe vetëm si kallëzimtar, zëri që na flet dhe që i mban së bashku fjalët, paragrafët dhe kapitujt për hirin tonë; ose edhe ngjarjet, skenat dhe personazhet.
Roland Barthes pat thënë diku se për shkrimtarin, të shkruash është folje jokalimtare; dhe se autori i mirëfilltë letrar (écrivain) nuk ka për synim ta shoqërojë lexuesin nga teksti te bota përtej tekstit, por përkundrazi, dëshiron ta mbajë lexuesin brenda universit të së shkruarit. Kjo të kujton edhe një intuicion të Hugo-it, sipas të cilit shkrimtari është “një botë e kapur brenda një personi.”
Prandaj sot po mësohemi, hap pas hapi, ta këqyrim shkrimtarin e gjallë, atë që na del përpara në bulevard ose që e takojmë në foyer-in e teatrit, si dikë që shkruan; dhe ta dallojmë nga ai shkrimtari i tjetërllojshëm, figurë abstrakte, hieroglif a shenjë algjebrike, që na shoqëron fjalë pas fjale, kur lexojmë.
Por kjo lloj qasjeje sjell me vete edhe një rrezik, për shkrimtarin, veçanërisht kur këtë e njohin të gjithë: kur ky arrin aq sukses me veprën e vet, sa të shndërrohet në personalitet a në celebrity, askush nuk ka më nevojë që t’ia lexojë çfarë ka shkruar, për ta mirënjohur: nëse të shkruarit është jokalimtar, atëherë të qenët shkrimtar do të katandiset herët a vonë në status.
Dhe shkrimtari nuk do të jetë më ai që shkruan, për të mbetur gjallë.
Prandaj mund ta përfytyrojmë Shehrazaden, tashmë mbretëreshë, që të shfaqet në rrugët e qytetit, dhe njerëzit ta njohin dhe të thonë: ja ajo që arriti të shpëtojë nga vdekja, duke i treguar mbretit përralla; ose, edhe në mënyrë jokalimtare: ja ajo që arriti të mbetet gjallë, duke rrëfyer.
Pa çka se rrëfimet e saj ndërkohë rrezikojnë të harrohen; sepse vetëm jeta e Shehrazades, ato tre vjet e varur pezull mes ditës dhe natës, ekzekutimit dhe faljes, u del dhe tepron admiruesve të saj, për t’u dëfryer – si të ishte telenovelë.
Gjetja ndoshta më e bukur në narrativën e 1001 netëve, është se kjo telenovelë gjatë së cilës Shehrazadja jo vetëm e mban mbretin me përralla por edhe lind me të tre fëmijë, përfshihet në cikël, si një rrëfim mes shumëve. Tek e fundit, nuk ka ndonjë kufi të prerë midis botës magjike të sjellë në jetë nga goja e princeshës dhe botës, kushedi po aq magjike, në të cilën ndodhnin ngjarjet e rrëfyera.
Të dy autorët, Hyu dhe Personazhi, mbeten të lidhur mes tyre, binjakë siamezë; fat i lumtur, që nuk ka shkrimtar të mos e ëndërrojë dhe dëshirojë për veten.
Botuar më parë në revistën Saras nr. 12, Prill 2016.
