nga Arb Elo

Shkrimi i Xha Xhai-t për hapësirën midis imazhit të lëmuar në ekran dhe syve të qytetarit,- citim prej tij ky nga mesazhet që shkëmbeva me të për temën në fjalë, – më ngacmoi të shkruaja radhët e mëposhtme, aq më tepër që zanati im është pikërisht ky e përsiatjet për çështje të tilla janë pjesë integrale e punës sime të përditshme, ç’prej një çerek shekulli e më shumë tashmë.

Vjen një ditë në jetën e një arkitekti të përunjur – ku më duhet të llogaris pa modesti edhe veten – kur ky e kupton përnjëmend  shprehjen e Gandit: „Ndryshimi që ne kërkojmë të shohim në botë jemi ne vetë.“

Ashtu si në çdo profesion apo art – sepse arkitektit i duhet të jetë, në fund të fundit, edhe zejtar, porse edhe artist në një rast disi më ideal, – gjenden edhe në gildën tonë me shumicë të paaftë, megalomanë, gjeni të pakuptuar, teknokratë, rrëshqanorë; me një fjalë i gjithë spektri i temperamenteve, moralit dhe cilësive që karakterizojnë një këpucar, një shkrimtar a një doktor, bie fjala.

Ka plot doktorë të aftë edhe në Shqipëri, por kjo nuk e bën sistemin e shëndetësisë më pak mjeran e më pak të korruptuar. Doktori në fjalë, ta zemë, vërtet mund të jetë specialist i shquar në fushën e tij, porse gjithashtu nuk e merr fort seriozisht betimin e Hipokratit e nuk ka asgjë kundër futjes së ndonjë zarfi në xhep për mjekimin parësor të pacientit që e bën këtë, përkundruall një tjetri më të sëmurë akoma, që nuk e bën këtë e i duhet pastaj të presë, në mos të vdesë.

Mirëpo integriteti moral e shoqëror i një arkitekti nuk është subjekti i radhëve të mia, ndonëse shumë nga plagët urbane shkaktohen pikërisht nga ky kryengulth.

Subjekti i shkrimit tim është pjesa e parë e citimit të Gandhi-t: ndryshimi që ne kërkojmë të shohim në botë…

Escher: Kulla e Babelit

Arkitektura, me përkufizim, është arti i ndërtimit e jo çfarëdo ndërtimi si i tillë. Qyteti, si konglomerat arkitekture dhe ndërtimesh, por jo vetëm kaq, – historia, infrastruktura, vetë banorët, ndërveprimet e tyre, e kështu me radhë, – është organizëm shumë më i ndërlikuar se guaska e tij, e mund të krahasohej fare mirë me njeriun vetë, i cili nuk është edhe ky veç trupi, mishi, kockat e gjakut, mirëpo edhe kjo nuk është tema e shkrimit tim. Dua të dal gjëkund tjetër.

Ja ta zemë se kemi një shkop magjik dhe jemi të tërë në një mendje se bota duhet ndryshuar, duhet bërë më e mirë, më e banueshme, më e bukur e kështu me radhë. Eja ta bëjmë pra.

Mu këtu problemi merr ngjyrime utopike, më së shumti distopike, me pasoja, siç na mëson historia, shpesh katastrofale, pasi ne ndoshta e dimë me siguri se çfarë nuk duam, porse ka pak gjasa ta dimë se çfarë duam vërtet.

Duke qenë se arkitekti normalisht përkthen iluzionet, deliret e atyre që e ngarkojnë me këtë punë, në vëllime, hapësira e materiale, nuk është çudi që shumë nga këto mirazhe ta tëhuazojnë publikun, të zgjojnë te ky i fundit të njëjtat përjetime të të mos qenit i përfshirë, të të hedhurit hi syve, përjetime të cilat i janë ngjallur nga sa e sa lajme në media, nga sa e sa fjalime politikanësh, nga sa e sa distopi të hidhura të përjetuara me dekada të tëra, t’i lerë këtij të fundit një shije të hidhur që i kujton këtij vizionet e përçudshme ndërtimore të Hitlerit, Stalinit e Çausheskut e ka fort të ngjarë të jetë vërtet ashtu, që ky të mos gabojë në parandjenjat e tij të stërvitura në sa e sa disfata në përballjet me…botët e reja, të ngritura gërmadhash.

Historia na mëson që ne nuk mësojmë nga historia, – citohet të ketë thënë po ashtu Gandhi i lartpërmendur. Historia e ndërtimeve nuk bën përjashtim këtu, përkundrazi, ajo është pjesë e qenësishme e historisë si të tillë, çfarëdo qenkësh kjo e fundit.

Fundja, e gjithë historia e arkitekturës është veç një arketip i përkthyer në gurë e beton i asaj që ne mendojmë për botën e veten tonë, për njeriun, jetën, vdekjen, zotat, shoqërinë e kështu me radhë. Ziguratet, piramidat, tempujt antikë, katedralet gotike, qytetet mesjetarë e ata të Rilindjes, metropolet e rrokaqiellat janë veçse guaska e ngrirë për kërmillin që mëton të çlirohet prej saj e nuk ia del dot, të çlirohet prej vetes së tij, të arratiset prej saj.

Nuk është problem arkitektonik ky; Tirana mund të lihej ashtu siç është e me shkopin magjik të Circes të shndërrohej, në mënyrë të përkundërt, derri në njeri, por edhe këtë qasje e kemi pësuar 45 vite rresht, në kohën kur edukohej dhe formohej njeriu i ri.

Ose, pa shkop magjik, por me ca shoqata ndërtuesish e ca politikanë të paskrupullt ordinerë, të bëhet ashtu si është telendisur e siç ka të ngjarë të ndodhë akoma edhe për ca kohë, të ngrihen kuturu e pa kriter ngrehina të frikshme që ngjasojnë me stallat e ja ku e bëmë njeriun derr: Sokrat i vuejtun a derr i kënaqur; kjo është dilema jo vetëm e arkitektit, porse edhe e punëdhënësve të tij.

Por ja të kthehemi edhe një herë te skena: kemi shkopin e po mëtojmë ç’të bëjmë me të. E duam Tiranën si Nju Jorku, me metroseksualë, thotë dikush; si Abu Dhabi, ia pret një i moderuar; nuk ka si Praga, shton dikush; ta bëjmë si Bolonja, mëton njëri aty; kalifat, mërmërit një me vete,; Parisi dhe nuk ka tjetër, bërtet një frankofil.

Pastaj më kthehen e më pyesin mua: Ore, po ti ç’mendon për këtë punë? Fundja është zanati yt ky.

Më vjen t’ua kthej si Krishti: Të shëndoshët nuk ia kanë nevojën mjekut, porse të sëmurët. E nëse paskemi ndonjë leproz këtu, i bie të jeni ju, apo?

Mirëpo profetë gjenden sot e kësaj dite në çdo cep rruge; në çdo qoshe gjendet ndonjë arkitekt; nëse nuk ua jep ti drogat, do i blejnë te dealer-i tjetër.

E të kujtohen fjalët e Lasgushit: M.. deshën, m.. u dhashë!