Në librin e gjashtë të Eneidës – i cili më pas do të merrej për model nga Danteja, për Komedinë Hyjnore – e shohim Enean të shkojë në Tempullin e Apollonit, diku afër Napolit dhe atje të takojë Sibylën, një priftëreshë; së cilës i kërkon nëse mund ta ndihmojë që të zbresë në Dis, për t’u takuar me shpirtin e të jatit.
Pasi zbret në mbretërinë e nëndheshme, Enea dëgjon të zërat, të qarat dhe vajtimet e hijeve të foshnjave, “quos dulcis vitae exsortes, et ab ubere raptos, Abstulit atra dies, et funere mersit acerbo” (të rrëmbyer nga dita e zezë, të privuar nga jeta e ëmbël, të shkulur prej gjirit, të mbytur në vdekje të hidhur).
Duke u ndalur te kjo skenë, Pascal Quignard[1] shkruan se për Virgjilin vdekjet e foshnjave ishin ana-kronike, ose të parakohshme, dhe pastaj komenton se vetë ky koncept ka diçka absurde në vetvete, meqë parakupton sikur ora e vdekjes së dikujt është e paracaktuar tashmë.
Vdekje e parakohshme – një shprehje e dëgjuar shpesh dhe po aq shpesh e abuzuar, që tradhton vizionin sipas të cilit të gjithë ne kemi ardhur në botë në mos për të kryer një mision të fismë, së paku për të jetuar deri sa të na “vijë koha”. Ia pranojmë konceptin e nënvendosur, pa çka se logjika çalon.
Përndryshe, do të thoshim dot vallë për dikë se “vdiq në momentin e duhur” – kur t’i binte kosa në kulmin e shkëlqimit artistik ose dituror; a mu kur i përhiheshin shenjat e para të mjegullimit, pas një jete të sendërgjuar në botën e mendimit dhe të ideve?
Dhe aq më pak do të guxonim, sikur në rrjedhën e arsyetimit që fillon me vdekjen e parakohshme, të rroknim herët a vonë nocionin tjetër, pothuajse simetrik, rreth atyre që duhej të kishin vdekur me kohë, por që ende janë gjallë dhe që veshi i stërvitur i dëgjon ndonjëherë të vajtojnë si fëmijët në brigjet e Acheronit; njerëz që vdekja i ka harruar ose që refuzon a druhet t’u afrohet; ose edhe që kur vdesin, të na thuhet se ishte kjo një vdekje “e vonuar.” Jo, nuk do të guxonim – përveçse si mallkim.
Por absurditeti, për të cilin flet Quignard-i, i referohet edhe kundërvënies së kësaj vdekjeje para kohe me vetë plotfuqishmërinë e Fatit; ose Providencës së botës klasike; meqë, po të pranojmë se data e vdekjes së dikujt është parathënë tashmë, atëherë cila forcë, cila ndërhyrje e mbinatyrshme, cila sfidë ndaj Fatit e shkakton vdekjen e parakohshme? Dhe nëse një forcë e tillë vërtet ekziston, atëherë pse të mos mendojmë se ajo mund edhe ta vonojë vdekjen, me po aq shpengim sa ç’ua dërgon ndonjëherë të miturve?
Quignard-i, te ky pasazh, shton edhe se “Edhe sikur të gjitha vdekjet e njerëzve të lënë diçka përgjysmë, diçka të pambaruar, ka disa të vdekur që janë më të pambaruar se të tjerët. Që këtej, jeta e lënë në mes sillet rotull në jetën e të gjallëve si një energji e papërdorur, duke pritur për dikë që ta kapë dhe ta ezaurojë.”
Këta janë të vdekurit që nuk kanë vdekur krejt, përfundon ai; ata që na vizitojnë në ëndrrat dhe që përsëriten (riprodhohen) me çdo vendim që marrim.
Le ta shtjellojmë pra, këtë fill arsyetimi poetik; duke supozuar tani se ata të tjerët, ata që duhej të kishin vdekur por që kushedi pse janë ende gjallë, duke ardhur rrotull si zombie në korridoret e ditëve, në pritje për një shenjë, një isharet, një sinjal se gabimi së shpejti do të ndreqet; këta që e kanë vdekjen brenda, prej muajsh ndoshta vitesh e kanë shpenzuar hisen e tyre të jetës.
Imazh i trishtuar, në mos deri i pashpirt; por i vetmi që të lejon t’i japësh kuptim ngushëllues, sado pak domethënës, vdekjes së një fëmije. Ditët e mbetura pa përdorur, për shkak të kësaj katastrofe, u shpërndahen falas të tjerëve; si ndihmat mëshirëplota që u shpërndahen atyre që nuk u ka mbetur gjë me çfarë të jetojnë.
Të lashtët e kishin një arsye të thellë, kur flisnin për plotfuqishmërinë e Fatit, të tillë që ndonjëherë, po t’i besohet Homerit, as Zotat nuk e kundërshtonin dot; sepse e kundërta është pambarimisht më e dhimbshme – një forcë eprore, që bashkëjeton me Fatin dhe që luan ndonjëherë, shpeshherë, me pritshmëritë dhe parashikimet e orakujve dhe hartat yjore të astrologëve; një farë Freri i Fatit, nëse mund ta quash kështu; fajtore për të gjithë foshnjat që “i shkulen gjirit dhe i rrëmbehen jetës së ëmbël”; por edhe për ata të tjerët, që kanë vdekur tashmë dhe nuk e dinë.
[1] The Silent Crossing, Seagull Books 2013, përkthyer nga Chris Turner; titulli origjinal Dernier royaume, VI : La barque silencieuse.
E pra vdekja e foshnjeve në atë kohë ishte diçka normale. Sot kjo i trazon ndërgjegjet tona.
Asistova njëherë në një diskutim mbi këtë (flitej për një libër). Diskutimi ishte përse në gjuhët moderne ka humbur fjala që përcakton një prind që i ka vdekur fëmija. Doli aty që në hebraisht (disa herë përmendet tek Dhjata e Vjetër) është termi: shakul/a. Po ashtu termi ekzistoka edhe në sanskritisht, etj. Dhe arsyeja që humbi, po t’u vësh veshin një dore filologësh, është që vdekja e një fëmije në antikitet nuk ish aspak një dramë, përkundrazi, vdekja e plakut konsiderohej e tillë, se me të zhdukej mençuria, përvoja, informacioni i vyer grumbulluar në vite.
Shqipja, ama, në mos gaboj, e ka ruajtur fjalën (ndonëse përdoret pak): leshkorrë.
Beni, e kemi bërë këtu në blog atë diskutim që përmend:
https://peizazhe.com/2015/02/28/fjale-e-shfaqur-si-mungese/
LESHKORRË f. vjet.
Grua e ve, e cila vendoste të mos martohej më dhe priste flokët, flokëprerë.
Padyshim, perqindja e femijeve qe vdisnin ishte e jashtezakoneshme, por veshtire te besohet se ka patur ndonje periudhe ku njeriu e ka pare vdekjen si te barabarte me jeten, qe eshte mesuar me te dhe e ka kundruar e pranuar me nje veshtrim filozofik. Veçanerisht vdekjen e femijeve. Ne cdo periudhe e kulture barra ka qene mundim, por nje mundim qe pranohej se ne veshtrim social femija ishte vertet nje goje qe duhej ushqyer, por ishte edhe nje krah pune qe vinte ne ndihme te familjes, ishte edhe nje ushtar me shume per ruajtjen e fisit etj, ishte trashegimtari, ai qe do mbante pleqte me buke etj..
Vete Bibla i ka pare femijen si nje dhurate te cmuar te Zotit: Dihet pastaj se sa iu lut Zotit Sara dhe Abrahami dhe me sa madheshti e pêrshkruan Bibla ardhjen ne jete te femijes se tyre, Isakut.
Mendoj se njeriu qe heret fare, i ka percaktuar me saktesi nje cikel biologjik ekzistences se tij, ka percaktuar nje cikel zhvilllimi, te cilin e ka huazuar nga natyra. Pra, ai ka verejtur se bimet fillonnin si filiz qe dilte mjaft i brishte nga toka, rritej e forcohej, jepte frute e pastaj vdiste. Nje cikel te tille e ka verejtur edhe te kafshet ne natyre, qindra mijra vjet para se t’i zbuste vete.
E pra, gjithçka ne natyre, atij i jep te kuptoje qe ka gjesendi te panatyreshme ne vdekjen e femijeve, se njeriu duhet te vdese ne nje moshe pak a shume te madhe, kur ka realizuar trashegimin gjenetike etj..
U ndodha nje here ne nje vaki te tille ne nje fshat te thelle te Librazhdit, ku nje shok mesues me ftoi ta shoqeroja, te shtepia ne zi. Kishte vdekur nje i ri dhe kujtoj se midis shume ngushellimesh dikush i tha te zotit te shtepise: Jemi mesur ta shohim diellin te linde, te ngjitet e pastaj te shkoje e te falet, por keshtu, te ngjitet ne qiell e te shuhet atje lart?
Pra, njeriu nuk kishte si ta perjashtonte jeten e tij jashte nje cilki zhvillimi fare te qarte. Ai e ka pranuar dhe do ta pranoje vdekjen e femijeve , por me idene se ashtu desh fati, por ne asnje menyre me bindjen se edhe nje femije vdes i plotesuar.