Ka një thënie të shkrimtarit dhe dramaturgut zviceran Max Frisch (1911-1991) që më pat mbetur në mendje prej kohësh, qëkur përgateshim me Rando Devolen, herët në vitet 1990, për librin “La scoperta dell’Albania.”

Do ta kem ndeshur në italishte atëherë, por në origjinal tingëllon kështu:

Man hat Arbeitskräfte gerufen, und es kommen Menschen

Pas gjase, kjo frazë është nxjerrë nga parathënia e librit Siamo italiani – Die Italiener. Gespräche mit italienischen Arbeitern in der Schweiz nga Alexander J. Seiler, ku flitet për imigrantët italianë në Zvicër.

Me mendjen time e kam përkthyer gjithnjë kështu: ne kërkuam fuqi punëtore, por na erdhën njerëz.

Më prekte kjo thënie, gjatë atyre viteve kur mijëra shqiptarë zbarkonin pandalshëm në brigjet italiane – gjithnjë më dukej sikur italianët aso kohe edhe mund t’u gjenin këtyre vend, me përfitim dypalësh, si krahë pune – por shqiptarët si njerëz nuk i duheshin kujt.

Njerëzit vijnë me ëndrrat dhe bagazhet e tyre, erërat e trupit dhe veset, fëmijët dhe pleqtë, sëmundjet kronike dhe gatishmërinë për mëkate, konceptet e tyre të ndryshme për Zotin, për Djallin dhe për Krimin, marrëdhënie obsesive me paranë, frikëra të reja dhe virtyte të panjohshme.

Shumë më i thjeshtë duket krahu i punës, që të bën të mendosh për qetë që tërheqin parmendën në arë, ose kalin që vjen rrotull në lëmë, ose gomaricën e ngarkuar me zall, që i qepet e shkumuar malit të Vetëtimës…

Sot e kësaj dite, kontrasti midis krahëve të punës dhe njerëzve nuk është fashitur, të paktën sa u përket shqiptarëve; madje përfton dita ditës drama të reja, në kampet e refugjatëve, radhët e aeroporteve dhe krizat shpirtërore të të gjithë atyre që dyzohen mes botëve.

Madje vetë Shqipëria gatitet të hyjë në Europë duke reklamuar në vitrinat e saj modeste këto “Arbeitskräfte”, pa çka se problemi ynë, plaga jonë e madhe janë njerëzit, ose ajo çfarë ka mbetur njerëzore brenda nesh.

Nuk ka nevojë më të shkosh në Zvicër, për ta habitur tjetrin se ndien edhe ti dhimbje, ke edhe ti mall, ose të mbushen edhe ty sytë me lot, ndonjëherë edhe duke dëgjuar një këngë ose duke parë një dallëndyshe.

Gjithsesi, sa më lart ishte një parantezë; e gjatë, sepse i gjatë ka qenë edhe procesi i paqëtimit, brenda meje – gjithashtu të larguar nga Shqipëria – midis “krahut të punës” dhe njeriut; pa çka se nuk e kam provuar tamam ç’do të thotë që Tjetri të të vlerësojë jo për virtytin, as për kapacitetin moral dhe të dhimbjes, por thjesht me kuaj fuqi.

Nuk kam punuar në “roof”, as në ndërtim, as kam larë pjata në restorant, as kam përzier kazanin e supës në akçihane, as kam shtyrë karroca pleqsh në rrugë, as u kam larë plagët e shtratit të sëmurëve terminalë, as kam shtyrë picat në furrën përzhitëse, as kam larë makina, as kam fshirë korridore, as kam kruajtur lavamane në hotelet, as u kam shëtitur konet të kamurve… me një fjalë nuk kam bërë asnjë nga ato punë njerëzish që u është dashur dhe u duhet të bëjnë të tjerëve.

Por njëlloj e kam shitur edhe unë “krahun e punës” për të mbijetuar, sikurse njëlloj vazhdoj ta shes. Çfarë edhe më bën më Mensch* se shumë prej kokëlopave në Tiranë që rrudhin turinjtë, kur bie fjala për punët që bëjnë shqiptarët e djersës në emigracion.

Gjithsesi – për ta mbyllur këtë parantezë që nuk po e mbyll dot; ajo fjalë e mençur e Max Frisch-it më vjen gjithnjë në mendje, sa herë bie fjala për dramën e mërgimit, të cilën Interneti dhe globalizimi veç sa e ka aktualizuar.

Kushedi do të vijë edhe ajo ditë, kur në kafenetë e Tiranës, në pauzat midis bisedave për “Edin dhe Lirin dhe Salën” t’i shkojë ndokujt në mend edhe ta përshtatë thënien e zviceranit Frisch në rrethanat e një shoqërie që po përjeton anemi të rëndë, për shkak të gjakderdhjes së largimit masiv të qytetarëve të saj.

Dhe të thotë: ne kujtuam se na ikën krahë pune, por në fakt na paskan ikur njerëz.

Sepse dramë nuk është vetëm shfaqja e njerëzve atje ku ti prisje vetëm muskuj dhe bindje; por edhe zgavra që lënë pas njerëzit që duhej të ishin.

Nëse kjo vonon; dhe urtësia e Frisch-it ende nuk i ka depërtuar kafkat bovine të disa “mendimtarëve” të atjeshëm, kjo kam frikë se ndodh ngaqë, për shumë prej parazitëve në Tiranë, madje edhe prej atyre që paguhen për të bërë punën e parazitit, i shohin edhe bashkëqytetarët e tyre veç si krahë pune, ose si burim fitimi a parash ende të paaktualizuara.

(*) Për dijeni të newyork-ezëve që më lexojnë, nuk po e përdor këtë fjalë këtu në kuptimin që ajo ka në yiddish.