Kur edhe ne adoptuam rregullat, normat dhe shprehitë e lirisë së fjalës dhe të mendimit, ramë të gjithë në dashuri me shprehjen “ti ke të drejtë të shprehësh mendimin tënd”, si përkthim të përafërt të anglishtes you are entitled to your opinion; pa çka se e përdorëm kryesisht për të mos lejuar kritikën negative, të llojit “je duke thënë budallallëqe”.
Sikurse e kanë shpjeguar të tjerë prej kohësh, bëhet fjalë për një rrejshmëri (fallacy) – ti vërtet ke të drejtë ta shprehësh mendimin tënd, në kuptimin që nuk do të t’i hedhë kush hekurat pse thua diçka që bie ndesh me logjikën, ose bonsensin, ose trend-in, ose korrektësinë politike; por kjo nuk i jep ndonjë farë vërtetësie asaj që po thua.
Prandaj forma korrekte e rregullit duhej të ishte pak a shumë kështu: është e drejta jote që të thuash dhe të besosh budallallëqe.
Përndryshe, rrezikojmë që parimi në fjalë – ose më mirë ta quaj pseudo-parimi – të katandiset në një llogore, ku të barrikadohemi pasi na kanë shterruar faktet dhe/ose argumentet.
Dukuria i ka rrënjët në ngatërresën – tepër komode – midis lirisë së fjalës dhe relativizmit; sepse e para ua garanton të gjithëve të drejtën për t’u shprehur, ndërsa i dyti i vendos të gjithë në të njëjtin rrafsh. Çka do të thotë se jemi duke ngatërruar një parim në thelb liberal me një parim në thelb barazimtar.
Pavarësisht nga llogjet që bëhen, ndonjëherë edhe me financimin e “të mëdhenjve”, ne si kulturë ende nuk e kemi përvetësuar dot liberalizmin; madje, edhe atëherë kur e gjejmë të shijes sonë, duam ta vëmë sakaq në shërbim të barazitizmit.
Të mësuar me forma autoritare të imponimit të së vërtetës, nuk i kundërshtojmë dot këto përveçse me parimin “jemi të gjithë njëlloj.”
Dhe kjo bie ndesh, natyrisht, me nevojën për t’u shquar, e cila qëndron në themel të çdo kulture produktive dhe të shëndetshme.
Jo se nuk e pranojmë shquarsinë (distinction); por sepse e lidhim automatikisht me autoritetin.
Në lëmin e artit dhe të letrave, kemi hequr tashmë dorë nga kritika negative; ose ajo që në italishte quhet stroncatura. Kur ishte hera e fundit që dëgjuam se ky roman nuk vlen, ose ajo skulpturë a instalacion nuk shihet me sy, ose kjo shfaqje teatrale ishte dështim artistik spektakular?
Paradoksalisht, këtë e ndesh më shumë me vepra që kërkojnë të shquhen sepse e meritojnë; sesa me plehurinat që mbushin raftet e tregut kulturor kombëtar.
Edhe një herë, aleanca djallëzore mes parimit të autoritetit dhe frymës së barazimtarisë ia ka zënë frymën kulturës, duke mos ia lejuar dialogun dhe diferencimin e natyrshëm të vlerave.
Kur po përgatitesha dje për shkrimin kushtuar monumentit të Pavarësisë në Tiranë, ndesha në një intervistë të skulptorit Arben Bajo, i cili mes të tjerash thotë (theksimi im):
Në një intervistë kam thënë që monumenti i 100-vjetorit të Pavarësisë do të katandiset në një strehë për barbonët, dhe sot është katandisur ashtu. Kjo vjen jo vetëm nga moskultura, por dhe nga varfëria e njerëzve që marrin veprën e artit dhe e shesin metalin, sepse duan të ushqehen. Por monumenti i 100-vjetorit është bërë me një aliazh që normalisht me aq lekë sa janë harxhuar, rreth 300 mijë euro mund të derdhej në bronz, por ajo vepër është me një aliazh, material delikat, kështu që pjesët hiqen kollaj. Ndaj që në fillim duhej menduar mirë dhe për vendin se ku do të vendosej. Nuk po flas për anën artistike, sepse kjo është një gjë që nuk mund ta them unë është apo jo e bukur, sepse përfaqësoj veten time jo gjithë opinionin publik, por duhet të ketë më tepër sensibilitet edhe nga shteti, por dhe Bashkia e Tiranës që këto vepra ti ruajë.
Edhe gjetiu në intervistë, ai nuk i kursen kritikat e ashpra për autoritetet kulturore, raportet e qytetarëve me artin, urbanistët, Bashkinë dhe ku di unë ç’tjetër, por kur vjen puna për të dhënë një gjykim për vlerën artistike të monumentit, ai thotë se nuk mund të thotë gjë dhe se nuk i takon atij të shprehet nëse vepra është apo jo e bukur dhe se ai përfaqëson veten dhe jo gjithë opinionin… etj.
A nuk ka diçka që nuk shkon në këtë mes? Një skulptor i mirënjohur, që nuk kursehet në kritikën e vet, por që stepet kur vjen puna për t’u shprehur pikërisht për çfarë është kompetent – ose për artin e një vepre?
Duket sikur artistët dhe krijuesit në përgjithësi nuk duan të shprehen për veprat e njëri-tjetrit, për shkak të kësaj omertà-je të grupit, e cila e ndalon kritikën e llojit horizontal dhe midis kolegëve.
Dhe, në fakt, kam përshtypjen se kritikat monumentit të Pavarësisë, përfshi këtu edhe cilësimin se është i shëmtuar, kanë ardhur nga palë të treta, të cilat nuk mbajnë ndonjë përgjegjësi si të thuash “profesionale” për gjykimet që shprehin.
Mund ta marrësh këtë si efekt anësor të një rrejshmërie tjetër, dhe pikërisht të asaj që i sheh të gjitha gjykimet si paragjykime; ose një farë droje të kulturës së sotme relativiste të debatit përkundrejt gjykimeve të vlerës; dhe që në Shqipëri ka mbërritur me kulte të tjera kargosh.
Sikurse mund ta marrësh edhe si simptomë të një “mendjeje të keqe” në lidhje me veprat e kolegëve – dhe këtu nuk flas për Arben Bajon më lart por në përgjithësi; ose për atë që shumë krijues në Shqipëri, të frustruar nga pengesat e gjithfarshme, nuk kanë ndonjë vlerësim për veprat e njëri-tjetrit; ose – në heshtje – mendojnë se ato janë të gjitha pleh. Dhe ngaqë nuk i ka askujt hije që të vjellë vrer nga mëngjesi deri në darkë për të tjerët, preferojnë tkurrjen relativiste: “nuk më takon mua të shprehem…”
Mirëpo dikush duhet ta bëjë; aq më tepër në rrethanat kur shumica e produkteve kulturore që i serviren publikut janë, në fakt, dështime; dhe, për më tepër, dështojnë edhe në nivelin e komunikimit me publikun.
Paradoksalisht, po të pyesësh krijuesin, ky mund të përgjigjet se do të preferonte që veprën t’ia quanin pleh ose letër higjienike, ndaj heshtjes ose urimeve formale dhe institucionale; sepse arti ose çdo produkt kulturor nuk ka ekzistencë të arsyeshme, jashtë vëmendjes së tjetrit.
Por ka edhe më. Një artist ose kritik që refuzon të identifikojë shëmtimin ose të denoncojë falsitetin te vepra e tjetrit, nuk mund të pretendojë që të flitet pastaj për bukurinë; sepse shëmtimi dhe bukuria janë dy anë të së njëjtës qasjeje – e cila mund të mungojë nga diskursi kulturor, por nuk mungon kurrë në mënyrën si i ndërton publiku marrëdhëniet me veprën.
Në artin e sotëm, parimi i “gjithkush ka të drejtë të ketë opinionin e vet” përkthehet ndonjëherë si “gjithkush ka të drejtë të dalë me veprën e vet.” Por nëse ndodh kjo, atëherë si do të shquhen të mirët nga të pamirët, të zotët nga të pazotët, talentet nga klounët, të meritueshmit nga mediokrit?
Deri më sot, ka mbizotëruar opinioni – natyrisht i kalbur – se të kërkosh që dikush të gjykojë publikisht për vlerën e një akti kulturor, do të thotë të rifutësh në lojë parimin e autoritetit; ose të pranosh rikthimin e një elite e cila të vendosë se çfarë vlen dhe çfarë nuk vlen; dhe se ta kalosh mbrëmjen duke dëgjuar Simfoninë e 4-t të Mahler-it është një mënyrë më fisnike e të jetuarit sesa ta kalosh mbrëmjen duke parë Realin e Madridit ose duke ngrënë sallam.
Prandaj pyetja ime është: a ka ndonjë rrugë për t’i rikthyer gjykimet e vlerës, pa e rikthyer parimin e autoritetit?
Po provoj t’i pergjigjem pyetjes sate te fundit, duke ushtruar edhe une te drejten e pamohueshme “te them mendimin tim”:-)
Jo, nuk ka rruge tjeter per t’i rikthyer gjykimet e vleres pa rikthyer parimin e autoritetit.
Parimi i autoritetit mund te kete shume te meta, por eshte me i miri i mundshem.
E drejta per te thene mendimin tend nuk e ben ate automatikisht te vlefshem. Thjesht e lejon te shprehet e te qarkulloje. Nuk e ben ate as te barabarte me mendimin tim apo te atij tjetrit.
Ne fund te fundit dikush duhet te vendose. Vendimet mbi hierarkine e vlerave nuk merren as me votim demokratik, as duke shkuar pas berihase. Duhet nje gjykim profesional qe vetem profesionistet, pra autoriteti, mund ta jape. Te tjeret kane te drejten te thone mendimin e tyre, por nuk duhet te pretendojne te degjohen medoemos.
Ne fund te shek. XIX kur u u ndertua kulla Eiffel ne Paris pati kritika te ashpra nga artiste dhe intelektuale te shumte. Koha vertetoi se autoriteti qe vendosi ndertimin e kulles pati te drejte! Nga ana tjeter ka shembuj te shumte kur autoriteti ka gabuar dhe kritiket kane pasur te drejte.
Gjykuesi me i mire eshte koha!
Sikur nuk më bind kjo, që “gjykuesi më i mirë është koha.”
Dhe shembulli i Kullës Eiffel nuk më duket se vlen; sepse Kulla Eiffel është e pashmangshme, në sytë e qytetarit të Parisit dhe vizitorëve; nuk është diçka që mund të zgjedhësh ta shpërfillësh, ose më keq akoma, ta blesh në librari, duke lënë pa blerë një kullë tjetër. Në raport me kullën, “lexuesi” nuk zgjedh dot asgjë; ajo i është dhënë me zor, si fakt i kryer. Për të njëjtën arsye, qytetarët e Tiranës nuk patën “voce in capitolo” për arkitekturën fashiste me të cilën është ndërtuar një pjesë e qendrës së kryeqytetit; dhe këtë nuk e ndryshon fakti që kjo arkitekturë sot pëlqehet. Edhe sikur qendra e Tiranës të ishte ndërtuar me stilin rokoko, njëlloj do të pëlqehej – sepse nuk ka alternativë.
Përkundrazi, në forma të tjera arti, zgjedhja përcaktohet sa nga shijet e lexuesit, aq edhe nga informacioni. Shijet i formon vërtet autoriteti, sikurse i formon edhe shkolla dhe atmosfera kulturore dhe moda. Idealisht, duhet t’i formojë edhe vepra vetë – me kusht që t’i mbërrijë publikut; dhe këtu është problemi. Duke u mjaftuar me letërsinë, sa janë shanset sot që një talent i shquar, ta zëmë i kalibrit të I. Kadaresë, të dalë mbi ujë dhe të përqafohet masivisht nga publiku? Janë zero. Për fat të keq, kjo pamundësi, ky ngërç relativizon edhe sukseset e djeshme; thjesht ngaqë një letërsi me një shkrimtar nuk është letërsi, por komplot.
Më thoshte një herë P. Kulla se një shkrimtar që jeton në Kanada, F. Myrtaj, kish shkruar një roman kryevepër – “Atdhe tjetër.” Dhe kishte të drejtë. Por sa vetë dëgjuan për këtë roman mes lexuesve të tij potencialë? Sa u fol për të, në ç’emisione televizive, në ç’faqe gazetash dhe revistash u recensionua, ku iu botuan pjesë, ku e intervistuan autorin? Nuk e them dot me siguri, por kam frikë se përgjigjja është zero. Dhe nuk ka gjë më të dhimbshme për një shkrimtar, se të ketë shkruar një roman të cilin e di që nuk do ta shkruajë më, por që t’i mbetet në hije.
Ja që jemi një kulturë që i trajtojmë mizorisht krijuesit; ose presim që të vdesin, para se të themi për ta budallallëqe, në formë lavdërimesh kabá. Prandaj koha jo vetëm nuk ndihmon, por edhe e rrotullon më fort thikën e indiferencës në plagë. Sepse F. Myrtaj nuk e shkroi romanin e vet për lexuesit e shekullit 22, por për të sotmit; kish diçka për të thënë dhe e tha; pa u shpërblyer, pa pretenduar asgjë, me përjashtim të syve të lexuesit. Mirëpo kultura jonë nuk ia siguroi dot as këtë minimum; sikurse nuk begenisi as t’ia njihte romanin si dështim.
Kullën Eiffel nuk e deshën parizianët atëherë kur u ngrit; por me kalimin e kohës u mësuan me të. Mirëpo, që të mësoheshin me të, duhej ta kishin para syve. Po si të mësohesh me një vepër të një lloji tjetër, kur kultura brenda së cilës ti jeton dhe krijon nuk të lejon që t’ia ofrosh këtë vepër publikut? Të mos harrojmë se kjo është një kulturë ku çdo media elektronike e ka gjysmën e faqes të okupuar nga pornografi gjithfarësh dhe vulgaritete të pashoqe, të cilat qëndrojnë aty si tallja më cinike që mund të bëhet me lirinë e fjalës – në një kohë që shteti shkon dhe harxhon gjysmë milioni dollarë për një monument që brenda pak muajsh përfundon në shurrtore.
Nëse koha vlen për ndonjë gjë, kjo ka të bëjë me gjykimin për autoritetet që e lejuan këtë poshtërim kulturor të shqiptarit; madje jo vetëm e lejuan, por edhe e mundësuan, sepse ashtu arritën të legjitimojnë disa struktura të sigurta dhe joproblematike, që e shndërrojnë kulturën vetë në ritual (me gjithë bullshit-in e detyrueshëm për Danten, Shekspirin dhe Cervantes-in).
Në përgjithësi, kultura shqiptare sot është e modeluar në trajta post-apokaliptike: sepse po mbijeton vetëm e vetëm duke u ushqyer me cofëtirat e një regjimi dhe modeli tashmë të përmbysur dhe të perënduar. Njerëzit shohin filma të Kinostudios Shqipëria e Re, dëgjojnë muzikë të Festivaleve të Këngës në Radio të viteve 1970, organizojnë koncerte me muzikë dekadente të kohës së Fadilit dhe të Todit, përkthejnë libra të cilat do të donin t’i kishin përkthyer atëherë, ose kopjojnë piktorë të surrealizmit dhe të ekspresionizmit të viteve 1920-1930.
Njëlloj si në shoqëritë post-apokaliptike të zhanrit fantashkencor, në libra dhe në filma, ku njerëzit mbijetojnë duke kanibalizuar produkte dhe teknologji të lëna pas nga qytetërimi tjetër – emblematike, në këtë kontekst, është skena e detyrueshme në një film me zombie, kur të mbijetuarit futen në një supermerkato ushqimore, për të marrë gjithfarë produktesh të konservuara nga raftet; dhe meqë jemi në temë, kujtoj edhe rolin e qytetërimit të lënë pas nga Dharma Initiative në strukturimin e shoqërisë së “lundërthyerve” të serialit Lost; ose, më mirë akoma, filmin Dawn of the Dead, i cili shtjellohet i gjithi në një qendër tregtare.
E keqja e kulturave plaçkitëse nuk ka lidhje vetëm me rrezikun se një ditë plaçkë nuk do të ketë më; por edhe me rrezikun tjetër, më serioz, të shndërrimit të një kulture që mbijeton duke rrëmuar në plehrat e qytetërimit; ose një kulture që preferon t’i konsumojë produktet e veta në trajtë të jashtëqitur nga një kulturë tjetër. Terma si nekrofili dhe kanibalizëm mund të ndihmonin për ta kornizuar më mirë dukurinë.
Xha xha,
Une po flisja teorikisht, jo per shembullin konkret shqiptar.
Çeshtjet qe shtron ti parimisht mbi te drejten e fjales, gjykimin e vlerave, rolin e autoritetit dhe te kritikes, qe te diskutohen kane nevoje per dy premisa: ndershmerine dhe lirine. Pa keto premisa ato nuk kane asnje vlere. Shoqerise shqiptare i mungojne pikerisht keto premisa. Pra nje diskutim i tille ne kuadrin shqiptar do te ishte i molepsur dhe i denuar te deshtonte ende pa nisur.
Fillimisht duhet diskutuar per premisat:
Qe te funksionoje e drejta e fjales duhet qe njerezit te thone mendimin e tyre, jo ate te shefit ose jo ate qe te tjeret presin prej tyre;
qe te funksionoje sistemi i gjykimit te vlerave, fillimisht duhet te kemi vlera per te gjykuar.
qe te funksionoje kritika, fillimisht duhet te kemi institucionin e kritikes dhe kritike qe ta ushtrojne ate, dhe, se fundi,
qe te funksionoje autoriteti, fillimisht duhet te kemi nje autoritet te bazuar tek ajo qe thote Pishaku, te “autorevolezza”.
Mbaj mend nje fjale qe tha sekretari i shtetit Baker kur erdhi ne Tirane ne vitin 1991: “freedom works”. Kishte te drejte! Vertet liria funksionon, por vetem atje ku ka njerez te lire. Ketu eshte problemi. Qenka shume e veshtire te jesh i lire! Por kete Bakeri nuk na e tha.
ka me shume rreziqe sesa te mira qe vijne nga nje hierarki vlerash: mbyllja e gojes, izolimi i artisteve te ndryshem etj. Edhe Bajo e thote mire qe une nuk mund te gjykoj vepren e dikujt tjeter, pse ai vete artist e do ti nenshtrohej te njejtave gjykimeve.
Por nëse nuk e gjykon Bajoja, do ta gjykojë një tjetër më pak kompetent se Bajoja – dhe kjo nuk i vlen askujt, as autorit, as gjykuesit. Konsumatori i kulturës ka nevojë të orientohet: dhe kush do ta orientojë, në qoftë se kompetentët parapëlqejnë heshtjen, për të mos prishur raportet e forcave dhe, në thelb, hierarkitë e vlerave joartistike?
Nuk pretendoj t’i jap ndonjë kontribut të veçantë diskutimit, por desha të shtoj ndonjë koncept tjetër. Atje ku shqipja ka vetëm fjalën autoritet ose peshë, italishtja ka dy fjalë të ndryshme si autorità e autorevolezza, çka jepet në anglisht me authority dhe authoritativeness. Koncepti i autoritetit në Shqipëri ka mbetur përgjithësisht peng me lidhjet pushtetore, jo me peshën e besueshmërinë që i vjen individit nga aftësitë jashtë-pushtetore. Mungesa e një kritike me autoritet (autorevolezza) sjell që arti të gjykohet në mënyrë të rrafshët. Në kuptimin që kur të gjitha veprat artistike janë kryevepra nuk ka më asnjë kryevepër.
Para pak kohësh folëm për mungesën e dialektikës në politikën shqiptare, si arti i bindjes dhe i ballafaqimit mes idesh të ndryshme; mund t’ia shtrijmë pa problem edhe debatit për artin e letërsinë, çka mund të merrej edhe ad litteram, meqë në politikë dialektika eklipsohet e zëvendësohet nga përplasja, kurse në lëmin artistik kemi gjallërinë e kënetës. T’ia faturojmë trashëgimisë totalitare, oportunizmit të grupeve, apo relativizmit kulturor? Ky i fundit, që përmend Xhaxhai, ka ndikimin e vet, por nuk do t’ua vishja elitave shqiptare si zgjedhje të vetëdijshme, për arsyen e vetëm se do t’u jepja pa dashje një fisnikëri të pameritueshme. Dua të them se relativizmi e ka një nënshtresë kulturore të denjë, anipse të diskutueshme për mendimin tim, që shkon krah për krah me mendimin unik, që është ulur këmbëkryq në vendin tonë. Në thelb relativizmi nënkupton edhe agoninë e dialogut, ngaqë kur të gjitha idetë, mendimet, veprat, etj. kanë të njëjtën vlerë, nuk ka përse të diskutohet më.
Së fundi, desha të kujtoj se po flisnim më sipër për një vepër arti që është vendosur në një hapësirë publike, ndaj nuk mund ta ndajmë nga qëndrimi kolektiv që mbajnë shqiptarët ndaj së mirës së përbashkët. Edhe pse ka karakteristikat e veta si vepër arti, monumenti ka diçka të ngjashme me shkollën, spitalin, sheshin, fushën… sepse jo vetëm i referohet një akti të vlefshëm për komunitetin, është ngritur në hapësirë të përbashkët.
Bashkim Shehu, ne nje interviste dhene Skender Minxhozit ne Revisten Java, flet per kritiken qe ka rrethuar projektin per te ndertuar Muzeun e Gjetheve. Sic pritej nje pjese e mire e “kritikes” u perqendrua tek fakti qe Bashkimi eshte djali i Mehmetit por nuk di te kete patur ndonje shfaqje te mirefillte te kesaj kritike, pervec zerave lart e poshte, te shprehur ne nje mendim koherent ne nje artikull apo emision televiziv. Nje kritike e ngjashme eshte ajo se mos keto objekte po luajne me nostalgjine per komunizmin, akuze kjo qe do te qendronte edhe nese Bashkimi nuk do te ishte pjese e projektit meqe po e njejti shqetesim shtrihet edhe per BunkArtin.
Pyetja me duket me vend dhe eshte nga ato pyetje qe pres te ngrihet ne disa plane por fatkeqsisht kur kjo pyetje ngrihet vetem nga figura te opozites vlera e saj zbehet dhe qendron pezull si kritike dhe jo pyetje qe deshiron te ngjall debat. Mendoni ne nje cast cdo te thote sikur kete pyetje te ngrinte nje antropologe si Sofia Kalo qe po hulumton pikerisht kete dukuri ne praktikat bashkohore ne art. Apo Gezim Qendro?
Nuk i ve faj Bashkimit qe nuk e lexon shtypin sepse ndoshta e di mire qe aty nuk percillet kritike e vlefshme por vetem akuza qe pretendojne te kalojne si kritika. Nderkohe duke e marr akuzen si nje opinion te vlefshem dhe duke i dhene vend si kritike gradualisht e gjithe vemendja per Muzeum kanalizohet vetem ne keto dy tematika bajate. Dhe gazetari dhe intervistuesi e si rrjedhoje i gjithe opinioni publik e konsumon kritiken ne planin qe kane ofruar Berisha & Co.. Pra autoriteti vepron por eshte autoriteti i gabuar dhe dominon ajo kritike qe ka potencial te qarkulloje meqe eshte kritike formulash te njohura.
Ekziston dhe nje lloj kritike tjeter e cila qendron edhe pa e pare vete muzeun, meqe ka si synim mungesen e debatit dhe kerkon ta zhvilloje ate, me kusht qe te lexohet natyrisht dhe te mos barazohet me gjithfare akuzash banale.
Meqë e solli në vështrim Parrulla, në lidhje me “shtëpinë e gjetheve” dua të shtoj se këtë objekt e vunë në qendër të debatit kulturor vetë promovuesit e tij, jo kritikët. Mjaft të shohësh si iu paraqit publikut – me një gjuhë të maskuar si gjuhë vlerësuese dhe diskurs kulturor, por që në fakt rezultoi të mos ish më tepër se infomercial; sepse muzeu nuk u hap; por vetëm sa u fol për një plan për hapjen e tij. Dhe kujdes: u fol për planin e hapjes së muzeut, por u kërkua që debati të bëhej pastaj për muzeun vetë.
Këtu ka diçka që nuk shkon. Qeveria dhe institucionet publike bëjnë mirë që i reklamojnë produktet dhe nismat e tyre, por nuk shkon që reklama të paraqitet në trajtat e diskursit kritik – sepse synimi i reklamës është persuasiv, jo analitik. Dhe, gjithnjë në lidhje me temën time më lart, gjithnjë e më shpesh po ndodh që reklama për një produkt kulturor t’ia zërë vendin diskursit kritik përkatës: për shembull, një recension plot superlativë për një vepër, i shkruar nga një mik i autorit; por që në fakt nuk thotë asgjë, ose që përdor një bombastikë të tillë, që të mund të besohet pastaj vetëm si parodi.
Në fakt, ne nuk po dimë të flasim për veprat, përveçse në kontekste akademike, të tipit “shtatë karakteristika të fjalëve të përngjitura në veprën e poetit Bep Bici.” Përndryshe, edhe kur i kamuflojmë shkrimet tona si të llojit “kritik”, rregullisht e kemi me autorin, qoftë për ta ngritur, qoftë për ta ulur. Duket sikur ad hominem-in e kemi adoptuar madje përqafuar si kusht të panegociueshëm, kur dalim të flasim në publik për kulturën. Edhe kur e lëvdojmë një vepër, e bëjmë këtë për të konfirmuar se autori i saj është “i madh”; edhe kur e shajmë, e bëjmë këtë për ta mbuluar autorin e saj me bajga. Për ne, veprat e artit nuk qarkullojnë brenda konteksteve të komunikimit kulturor, përveçse si kredenciale për autorët e tyre.
Ka diçka ndyrësisht politike në këtë mes, gati-gati sikur komunikimi kulturor të ketë marrë si shembull dhe model komunikimin politik; çka edhe do të shpjegonte zëvendësimin e kritikës nga reklama (pozitive ose negative) ose të synimit refleksiv nga synimi bindës. Dhe të mendosh pastaj që politika është shprehja më e keqe, më e shëmtuar e shoqërisë shqiptare sot!