Lezet është një tjetër nga ato orientalizma që duket sikur kanë fituar një jetë të dytë në shqipen bisedore, në krahasim me gjuhën burim, që është turqishtja osmane.
Nga një anë, lezet ka zhvilluar kuptime të reja, nga ana tjetër, është bërë pjesë shprehjesh frazeologjike karakteristike.
Kuptimi i parë i lezet, siç shënohet edhe në fjalorët historikë si ai i Dizdarit, është “ëndje, kënaqësi” i ndjekur menjëherë nga “shije, oreks” – fillimisht në fushën e të ngrënit; dhe më tej në lidhje me gjithçka tjetër që na sjell kënaqësi sensuale dhe më tej estetike.
Lezeti shënjon një tipar të diçkaje që na tërheq, pse i jep shije; p.sh. majdanozi i jep lezet supës; dhe më tej, me metonimi, kënaqësinë që ndiejmë kur e konsumojmë këtë diçka: hëngri me lezet.
Dhe nëse është kështu, lezeti është diçka që transferohet nga objekti i vëmendjes sime tek unë, gjatë kohës që unë e konsumoj. Majdanozi i jep supës lezet, por edhe bën që ky lezet të kalojë pastaj tek unë, sa kohë që më pëlqen supa.
Lezeti është edhe tipar i objektit, edhe reagimi ynë pozitiv, si kënaqësi, ndaj këtij tipari.
Ky kuptim merr edhe trajta metaforike: i doli lezeti muhabetit, ia ndjeu lezetin parasë.
Si karakteristikë e objektit, lezeti është para së gjithash mundësi kënaqësie për subjektin; një kaproll që kërcen në lëndinë ka shumë lezet, sidomos për ujkun. Natyrisht, konsumi i objektit mund të jetë edhe thjesht estetik – si driblimi i një futbollisti, në ekran.
Kuptimi i tretë i lezet ka të bëjë me hijeshinë, dinjitetin, elegancën, ose çfarë në anglisht do të quhej grace – nëse një vajzë është gjithë lezet, ajo nuk është vetëm e bukur, por edhe di të sillet me hijeshi dhe elegancë.
Në këtë kuptim, fjala zakonisht përdoret brenda togfjalëshit ka lezet (dhe mohimit përkatës, s’ka lezet).
Statusi i foljes ka brenda këtij togfjalëshi meriton vëmendje. Kështu, kur themi për një vajzë i kanë lezet gërshetat, kryefjala e kësaj foljeje është gërshetat; ndërsa kur themi nuk i ka lezet të sillet kështu, kryefjalë është fjalia e varur të sillet kështu. Këtu i ka lezet mund të krahasohet me i ka hije.
Dhe në këtë rast, ndërtimi (nuk) ka lezet, që shpesh del si i pavarur në dialog, p.sh. (nuk) ka lezet kështu etj. nuk ngjan shumë me ndërtime të tjera me këtë ka pavetore, të tipit ka re në qiell (khs. frëngjisht il y a, spanjisht hay, gjermanisht es gibt); sepse te ka lezet, kryefjala nuk mungon krejt, por nënkuptohet (ka lezet kjo gjë), duke iu referuar një ngjarjeje ose situate kontekstuale. Prandaj edhe do të futej në një kategori me ka kuptim, s’ka kuptim, s’ka bythë të rrijë (ose edhe më tej, me folje të tjera, si nuk bën kështu, nuk shkon, etj.).
Historikisht, shpjegimi i këtij ndërtimi të pazakontë mund të jetë tjetër – meqë ende dëgjon, në ligjërimin bisedor ose edhe në thjesht ligjërim, shprehjen (të) ka lezet shpirti, ku shpirti del si kryefjalë e foljes ka: në kuptimin që shpirti përjeton lezet, përballë një objekti, ngjarjeje ose situate (të ka lezet shpirti ndjek një model të thellë sintaksor tjetër nga të ka lezet ky model flokësh: meqë shpirti nuk e indukton lezetin, por veç e përjeton). Megjithatë, sot shumë folës nuk do ta bënin më lidhjen me shpirtin.
Një kuptim i katërt i lezet ndeshet në shprehje të tilla si me lezet, gjithë lezet, p.sh. afroju dhe thuaja kështu si me lezet. Këtu lezet shënon taktin, kujdesin, dredhinë e lehtë, marifetin, lojën në bisedë, manovrimin, ngashënjimin a joshjen e tjetrit; që janë të gjitha sjellje, ndjesi dhe reagime të holla.
Më në fund, në Tiranën ku jam rritur unë, lezet i kanë pasë thënë orgazmës, të paktën asaj mashkullore; kryesisht brenda frazeologjisë i erdhi lezeti.
Fjala ka shërbyer edhe si temë fjalëformuese për një numër fjalësh të tjera, edhe ato mjaft të përdorura: mbiemri i lezetshëm që ka kuptimin “tërheqës, zbavitës, i këndshëm, simpatik” – pra që ka lezet dhe që mund të ta japë këtë ty; dhe folja lezetoj (së bashku me vetvetoren lezetohem) me kuptim kauzativ (bëj të lezetshëm, bëhem i lezetshëm: iu lezetua kopshti – filloi t’i pëlqejë, filloi të gjejë kënaqësi atje).
Me interes do të ishte edhe krahasimi i lezetit me qejfin, si dy emra abstraktë me kuptime të ngjashme.
Ndryshe nga qejf, që shënon sipas rastit dëfrimin, zbavitjen dhe pastaj kënaqësinë e më tej dëshirën, lezeti i referohet një ndjesie më delikate, më të brendshme, më eterike, më pak të dukshme dhe kushedi prandaj edhe më sensuale. Dikush mund të bëjë qejf në një gosti duke pirë, por një tjetër ia ndien lezetin pijes në heshtje.
Edhe një herë, lezeti transferohet nga objekti te subjekti gjatë konsumimit, si të ishte monedhë e një transaksioni hedonistik, ndërsa qejfi nuk e lëshon ndonjëherë subjektin, edhe kur kërkon një objekt për t’u manifestuar në vetëdije.
Kjo duket edhe nga foljet që përdorim: kam qejf diçka, ose të bëj diçka; por e bëj atë diçka me lezet. Edhe në sferën seksuale, qejfi shoqëron gjithë veprimtarinë e transaksionit, duke filluar që me përfytyrimin, afrimin, lojën paraprake (foreplay) dhe vetë aktin; ndërsa lezeti, sikurse e ceka më lart, kufizohet me momentin e orgazmës.
2xha: “Kuptimi i parë i lezet, siç shënohet edhe në fjalorët historikë si ai i Dizdarit, është “ëndje, kënaqësi” i ndjekur menjëherë nga “shije, oreks” – fillimisht në fushën e të ngrënit; dhe më tej në lidhje me gjithçka tjetër që na sjell kënaqësi sensuale dhe më tej estetike.”
I refererohem here pas here Fjalorit te Dizdarit. Sic eshte rasti i fjales lezet, edhe shume fjaleve te tjera, mendoj se dicka eshte lene e mangut ne referencat e Dizdarit. Kjo mund te kete patur edhe arsyet e veta.
Burimi primar i perhapjes se kultures islame, fetare, ka qene Kurani, njelloj si cka qene dhe eshte Bibla ne kulturen kristiane. Ky burim ka ndikuar edhe ne futjen ne perdorimin e perditshem te termave te sjellura nga kendimet e tilla ne familje, ne xhamija, mejtepe, apo cfaredo institucioni tjeter kulturor e fetar, perfshire te gjitha ceremonite e tjera, ku kendimet e kuranit ishin i vetmi burim literar, vecanerisht ne qendrat urbane.
Shume fjale kane hyre ne perdorimin shqip, duke mos patur si arsye kryesore burimet te turkishtes bisedore. Turqishtja nuk eshte folur nga masa e gjere, por nepermjet kultures fetare turko-islamike, syreve(vargjeve kuranike), duave,(lutjeve), suplikimeve te karakterit te pergjithshem fetar. Allahu me kujtesat e tij kuranike, ulej e cohej cdo vakt nder sofrat e shqiptareve.
Si shembull eshte vete fjala “lezet”, qe eshte nje nga termat qe persillet vazhdimisht kur diskutohen apo kontrastohen permbushjet e llojeve te ndryshme te kenaqesive, shijeve sensuale, intelektuale, shpirterore, etj.
“Lezeti” ne doktrinen islame ka kuptime te thella e te shumellojshme, per te kontrastuar te mirat dhe te keqijat e kesaj bote me boten e pertejme, asaj qe enderrojne te gjithe muhamedanet e ushqyer me vargjet kuranike.
Mendoj se metaforat dhe perdorimet e ndryshme figurative, jane adaptime kreative prej kultures fetare te ardhur kryesisht prej leximeve te kuranit, apo librave te tjere fetare. Analogjia mund te behet lehte me rolin letrar qe ka patur Bibla, si burim i pasur figurash letrare qe kane hyre ne gjuhen e perditeshme.
Ne kulturen arabe, prej ku origjinon lezeti si fjale, kjo fjale eshte eksploruar ne te gjithe diapazonin e domethenies se saj; letrarisht e sjellur nga tregimet e neteve arabe prej princeshes Shehrezade(gjate njemije e nje neteve). Princesha e zgjuar na mrekullon duke na e pershkruar dhe duke i nxjerre lezetin kesaj Dynjaje, duke na lezetuar sensualisht, shpirterisht, intelektualisht. 🙂
Read Me, fjalorit të Dizdarit i referohem edhe unë sistematikisht, por e citoj vetëm atëherë kur gjej ndonjë gjë relevante për këndvështrimin tim.
Siç e kam thënë tashmë disa herë, te kjo temë nuk më interesojnë aq marrëdhëniet e këtyre fjalëve me burimet e tyre (nuk i trajtoj në aspektin diakronik, me përjashtim të aq sa më duhet për t’i identifikuar si grup), sesa statusi i tyre në leksikun e shqipes bisedore sot.
Dhe ma merr mendja se ky status i sotëm vjen edhe si pasojë e zhvillimeve të reja kuptimore të këtyre fjalëve brenda shqipes.
Mendoj se e ke gabim kur thua:
Turqishtja nuk eshte folur nga masa e gjere, por nepermjet kultures fetare turko-islamike.
Turqishtja ka qenë gjuhë publike nën sundimin osman – flitej gjerësisht sidomos në qytetet, si gjuhë e dytë. Mes myslimanëve të Beratit, Shkodrës, Gjirokastrës dhe Elbasanit do të kenë të shumtë ata, sidomos burra, që e flisnin (Muji dhe Halili deri edhe kuajve të tyre u flisnin turçe!).
Ma merr mendja edhe që shumë të krishterëve u duhej ta dinin turqishten e folur; po aq sa ç’u duhej – bie fjala – myslimanëve të Gjirokastrës greqishtja.
Ka një kategori fjalësh që lidhen me konceptet e fesë islame; por nuk jam i sigurt nëse fjalë si qejf dhe lezet duhen konsideruar (ende) si të tilla.
Po ashtu, nuk jam i sigurt edhe nëse turqizmat kanë mundur të huazohen së bashku me kuptimet e tyre dytësore (metaforike, metonimike, etj.).
Disa zhvillime kuptimore metaforike – si p.sh. ai i pisllëkut nga fusha e higjienës fizike në atë të moralit, janë afërmendsh, dhe i gjen edhe në gjuhë që s’kanë fare lidhje me njëra tjetrën: p.sh. në anglishte dhe në osmanishte.
Për t’u kthyer në jetën e huazimeve të shqipes nga turqishtja osmane, them se duhet të kemi parasysh një dallim shtresëzues midis huazimeve diturore, ku futen edhe ato të fjalëve abstrakte që i referohen Islamit drejtpërdrejt; dhe huazimeve të llojit kulturor-material, që nuk kanë pasur të bëjnë me fenë që në origjinë.
Kështu, grupi i pasur i fjalëve që lidhet me pajisjet shtëpiake, si dyshek, minder, çarçaf, batanije, jastëk, jorgan, kazan, tenxhere, etj. nuk ka lidhje me Islamin.
Ndërkohë, edhe mes fjalëve diturore, disa kanë mbijetuar të paktën në regjistrin bisedor, por duke e humbur lidhjen me Islamin; p.sh. gjynah nuk po përdoret më dhe aq shpesh me kuptimin “mëkat”; sikurse gjynahqar nuk po përdoret më pothuajse fare me kuptimin “mëkatar” – çka ilustron shkëputjen e këtyre fjalëve tipike për një diskurs origjinalisht religjioz, nga konteksti i tyre fillestar.
Read Me,
Një pyetje meqë e nxore muhabetin në një shteg që më intereson: “1001 Netët”.
Kur shkruan “Ne kulturen arabe, prej ku origjinon lezeti si fjale, kjo fjale eshte eksploruar ne te gjithe diapazonin e domethenies se saj; letrarisht e sjellur nga tregimet e neteve arabe prej princeshes Shehrezade(gjate njemije e nje neteve),” cilat studimeve i referohesh për përhapjen e netëve arabe në Shqipëri a Ballkan, në cilat vite e cilat shtresa ka ndodhur kontakti me to?
Në Evropën oksidentale janë futur në dekatën e parë të shek. të XVIII me përkthimin e Antoine Galland “Les milles et une nuits”, pastaj më vonë u përkthyen fillimisht nga përkthyes anonim e piratë në Angli. Por nuk kam ndeshur literatur rreth Ballkanit apo Shqipërisë, do më interesonte të dija më shumë.
Një koment dytësorë dhe pa interes për temën e LEZETIT (na fal Xha Xha), lidhja njëplanore që bën ti mes Kuranit dhe Netëve, është e dyshimtë, sepse netët konsideroheshin nga kultura arabe relativisht zhandër i ulët, ndryshe nga poezia, dhe netët gëzuan në kulturën mike evropiane prestigj më të lartë se në kulturën e origjinës. Saree Makdisi dhe Felicity Nussbaum mendojnë kështu në parathënien e “The Arabian Nights” in Historical Context: Between East and West.” (Oxford UP, 2008).
Militschi, nese mundem te asistoj, po shtoj dy tekste te cilat mund edhe t’i shfrytezosh si burime direkt nga google:
The Arabian Nights: Tales of 1,001 Nights edited by Robert Irwin(pjesa e 12 dhe gjithe libri)
The Arabian Nights in Transnational Perspective edited by Ulrich Marzolp(Turkey in Balkans)
Fjalet e teperta jane fukarallek(huazim turk). Ndoshta ndryshon opinion rreth menyres, burimit dhe penetrimit te neteve arabe(1000 e 1 neteve) ne Ballkan dhe Shqiperi. Permendet edhe Galland ne menyre specifike, i cili ka shfrytezuar doreshkrimet e perkthimeve me te hereshme te perrallave ne turkisht.
Po te jap nje shembull me te prekshem. Burimin, apo frymezimin e Ervehese, Kycuku, mendohet se e ka marre prej nje prej perrallave te 1000&1 neteve nga tekstet arabe apo turke(ka jetuar kohe ne Egjypt).
Ne rrethin e bektashive shqiptare perrallat arabe qarkullonin e percilleshin nder breza. Besohet se nje nga historite(Mbreti Dadbin dhe Veziret e tij) eshte historia ku eshte bazuar Erveheja.
Me kete desha te them qe shqiptaret kane qene ne kontakt me perrallat ne fjale. Une personalisht jam i bindur se keshtu eshte. Bile ndikimi i tyre ndihet edhe ne folklorin tone, sidomos te Shqiperise te Jugut.
Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the Arab World By H. T. Norris
Kontakti me kulturen dhe literaturen arabe dhe turke gjithmone eshte bere nepermjet elites. Turkishtja vernakulare(Turkic) nuk eshte folur dhe njohur asnjehere ne Shqiperi. S’kishte se si, perderisa nuk kishte nje popullsi te tille ne Shqiperi dhe kontaktet me perandorine mbaheshin nepermjet administrates, ku nje shumice ishin shqiptare etnike prej elitave osmane, pinjollet e te cilave edukoheshin e pergatiteshin si administratore, ushtarake e burokrate ne qendren e perandorise.
Shkruan:
Ka disa pasaktësi këtu. E para është një non sequitur: kontakti me kulturën dhe literaturën arabe mund të jetë bërë nëpërmjet elitës (hipotetikisht), por kjo nuk ka lidhje me sa flitej turqishtja vernakulare në trojet shqiptare.
Përtej këtij kapërcimi, them se një numër i mirë huazimesh nga turqishtja nuk kanë hyrë nëpërmjet kontaktit mes elitave. Për shembull, ka shumë fjalë të kulturës materiale, të cilat kanë hyrë nëpërmjet tregut (karpuz, bostan, zarzavat, patllixhan, zerdeli, kajsi, hurmë, bajame, bamje – s’kanë nevojë për elitat; as emra lulesh si zambak, jargavan, shermashek, nanexhik, zymbyl; ose emra orendish shtëpijake si jorgan, jastëk, shishe, sahan, sahat, zile, kavanoz; ose emra ushqimesh, gjellësh e ëmbëlsirash, si qebap, musaka, gjyveç, japrak, trahana, syltijaç, qofte, tarator, reçel, revani, pelte, pekmez, kabuni, hallva, pastërma).
Tani, që të hyjnë fjalë të tilla, nuk ka nevojë për kolonë turq; mjaftojnë tregtarët që shkonin e vinin nëpër Rumeli dhe që turqishten e kishin si lingua franca; krahas greqishtes në jug të Shqipërisë ose serbishtes në veri; dhe ca nga këta tregtarë do të kenë qenë edhe shqiptarë etnikë, që udhëtonin për Turqi dhe pastaj ktheheshin prapë. Pa folur për forma të tjera të kontaktit – si nëpunësitë, transferimet, shërbimi ushtarak. Ishte perandori, njerëzit shkonin e vinin në Ballkan dhe më tutje në Lindjen e Mesme!
Që ta kuptosh më mirë se po thua gjëra që nuk qëndrojnë, po të sjell një numër shembujsh vetëm nga shkronja B e fjalorit të Dizdarit: duke filluar që me babá; dhe pastaj badihava (fjalë pazari), bahçe, bahçevan, bajagi, bajat, bajalldi, bakall (fjalë zanati dhe tregu), bakër (fjalë zanati dhe tregu), bakllava, bakshish, ballakume, ballgam (me kuptimin “gëlbazë”), barabar, bard(h)ak, barut, bast, bash (i anijes, i vendit), bashibozuk, batak, batakçi, batakçillëk, batall, bataré, batërdi, batërdis, batiset (anija), baxha, baxhanak, bedel, beden, behar, begenis, bejleg, bekçi, bel (“mes”), bel (“vegël bujqësore), belá, beqar, berber, bereqet, berihá, beter, bezdis, beze, biçim, bilbil, bilmez, biná, byrazer, birinxhi, bitis, bodrum, bohçe, bojë, bojaxhi, boll, bori, borizan, borxh, borxhli, bosh, boshllëk, bozë, braktis, budalla, budallallëk, bullgur, burgji, buraní, burrnot, buxhak, byrek, byzylyk.
Më thuaj ti, Read Me, kanë nevojë për literaturë dhe elita këto fjalë, që të përcillen nga njëra gjuhë në tjetrën? Çfarë literature e hollë iu dashka fjalëve si baxhanak, bakër, bel, beqar, berber e bereqet për t’u huazuar? Përkundrazi, një pjesë e mirë e huazimeve të shqipes nga turqishtja osmane (e përdor këtë “osmane” këtu për të shënjuar një periudhë historike, më shumë sesa një formë gjuhësore të caktuar, meqë për këtë tjetrën kemi fjalën “osmanishte”) janë huazime tipike të kulturës materiale – përfshi këtu edhe emra produktesh të ndryshme konsumi që shiten në treg – ose të kontaktit në mjedis urban.
Natyrisht, ka pasur edhe fjalë që kanë hyrë nëpërmjet kulturës së lartë; ose edhe kontakteve diturore – por këto, në masë të madhe, ose nuk përdoren më sepse janë zëvendësuar me kohë; ose kanë mbetur të kufizuara në mjedise specifike, p.sh. në ligjërimin fetar.
Më ka bërë përshtypje që, në tekstin e një pakete ligjesh për shtetin shqiptar të porsalindur, të botuara te “Përlindja shqiptare”, në vitin 1913 (në mos gabohem), shumë koncepte kyçe të ligjit ilustrohen me fjalë të turqishtes (osmanishtes); pas gjase, ngaqë juristët që i kishin hartuar ato ligje kishin formim lindor – ishin specializuar pas gjase në Stamboll. Por ato fjalë përgjithësisht asnjë shqiptar nuk i njeh sot, as edhe si të leksikut pasiv; kanë dalë nga gjuha – ndryshe nga bakër, karpuz, jelek, zarf, xhep dhe dyshek, që janë të parrezikuara.
Më ke asistuar Read Me, të falënderoj. Për mendim ndoshta do ndryshoja, po të kisha një, por jam ‘tabula rasa’ për sa i përket Netëve mes Ballkanit, siç doli nga vetë pyetja që bëra.
Xha Xha, sot duke rrotulluar kontekste të LEZETIT, m’u krijua përshtypja se lezeti përcjell kënaqësinë apo hijeshin në kontekste jo-tragjike, jo-sublime. Bie fjala, mund të flasësh për hijeshinë e një rekuiemi, dhe kënaqësinë e tragjedisë – the pleasure (or grace for that matter) of tragedy – por lezeti sikur s’shkon. Ndoshta ka të bëjë me regjistrin bisedor, i cili i ka këmbët në tokë e s’rreh tek sublimia?
2xha: “Turqishtja ka qenë gjuhë publike nën sundimin osman – flitej gjerësisht sidomos në qytetet, si gjuhë e dytë. Mes myslimanëve të Beratit, Shkodrës, Gjirokastrës dhe Elbasanit do të kenë të shumtë ata, sidomos burra, që e flisnin.”
Xha-Xha, bazuar ne cfare kam grumbulluar nga leximet, me ka rezultuar se turqishtja osmane, nuk ka qene gjuhe e njohur apo e folur nga masat(per vete turqit etnike), aq me teper nga “masa e gjere” e shqiptareve etnike.
Vetem nje elite, nga njerez te kulturuar dhe te arsimuar kane mundur ta praktikojne, si gjuhe burokratike, apo si kulture islamike dhe religjioni, e deri diku marredheniesh tregetare(burokracise dokumentare doganore, etj qe ishte rigoroze).
Njerezit qe e njihnin dhe flisnin turqishten osmane ishte vetem pjesa me e privilegjuar e perandorise, qe dinin te kendonin dhe ta perdornin ne dokumentat zyrtare, apo si gjuhe kulturore letrare dhe e fese.
Shqiptaret qe e njihnin dhe e perdornin per arsye te punesimit ne administrate, duke qene pjese e kastes drejtuese si dhe e klerikeve, qe e njihnin dhe predikonin islamin, nuk e praktikonin ne shtepite e tyre, ne pazar dhe vende te tjera publike.
Por ndoshta mund te jem edhe gabim.
Read Me, edhe në citimin që sjell ti, unë nuk flas për “turqishten osmane”, por për turqishten. Gabimi yt është se ngatërron regjistrin me gjuhën.