Një pasdite, ndërsa dëgjoja një koncert të muzikës mesjetare në katedralen e Shën Gjon Hyjnorit, në New York, nuk di pse m’u përhinë ca kore grash të muzikës sonë popullore, herë më vete e herë të filtruara në filma me temë nga mesjeta e sidomos për të krijuar një atmosferë mistike a gjithsesi kishtare.

Natyrisht, koncerti ishte me vepra të muzikës së lëvruar, të përfshira në një traditë krijuese pak a shumë të përshkruar kënaqshëm nga studiuesit; por muzikologjia kurrë nuk e ka pasur të lehtë të orientohet në historinë e formave muzikore të kulluara. Vërtet, nuk ka pse të përsiatet ndonjë farefisni e drejtpërdrejtë mes melodive të Shën Hildegard-ës von Bingen a “Canciones de amigo” të portugezit Martin Codax nga njëra anë, dhe ca këngëve grarishte të folklorit shqiptar nga ana tjetër; por edhe ngjashmëria që më tërhoqi mua vëmendjen nuk do shpërfillur si ndonjë pasojë e padijes sime, ose e paaftësisë sime për të interpretuar drejt strukturat abstrakte të tingullit në njërin rast dhe në tjetrin.

Folkloristika dhe etnografia mainstream, të mbështetura kryesisht në doktrinat romantike të shekullit XIX, na kanë mësuar ta marrim folklorin si diçka primordiale, primitive, të pazbërthyeshme, zanafillore, madje edhe të pahistori. Ajo vjetërsi fisnike që u atribuohej shqiptarëve si popull e shqipes si gjuhë do të manifestohej kështu – në mënyrë të pandërmjetme – në dukuri të tilla si kënga, vallja, veshja, rituali, supersticioni; thuase ekzistenca e një praktike a forme artistike përtej strukturave konvencionale të komunikimit do të garantonte vetvetiu një jashtëkohësi të kulluar. Në emër edhe të një patriotizmi a nacionalizmi që do ta shfrytëzonte folklorin si burim të pashtershëm simbolesh e simbolikash për mesazhet e veta persuasive, format me të cilat shqiptarët tradicionalisht përcillnin kulturën e tyre në mënyrë të pavarur e shpesh të kundërvënshme me institucionet u mbajtën si relike të paçmuara të një epoke të artë, kur shqiptaria zhvillohej vetvetiu, e pakushtëzuar nga sfida e kulturave të tjera.

Në të vërtetë nuk ka qenë kështu, as mund të ketë qenë kështu. Nëse shqiptarët ia detyrojnë mbijetesën në Ballkan (edhe) izolimit të tyre nga kontaktet intensive me kulturat fqinje, është e pamohueshme se vetë vetëdija më parë etnike e më pas kombëtare nuk u përftua veçse në ballafaqim me këto kultura; dhe se ky ballafaqim doemos është manifestuar si shkëmbim i dyanshëm mesazhesh e formash ekspresive (memesh). Paralelizmi midis ekonomisë (tregut) dhe kulturës në këtë pikë jo vetëm lejon të kuptohet më mirë mekanizmi i riprodhimit të një vetëdijeje kulturore në rrjedhë të kohës, por edhe – besoj – i përgjigjet më mirë realitetit. Kjo do të thotë edhe se shqiptarët (arbërorët), në atë masë që u përvijuan si etni e pavarur në Ballkan, kanë pasur ç’t’i ofrojnë panairit ndër-etnik të kulturave në brendatokë e në bregdet, në të njëjtën masë siç edhe kanë marrë prej atij panairi shumë tipare që sot duam t’i marrim për kombëtare të mirëfillta.

Një tipar i caktuar i kulturës, për shembull një shkallë muzikore ose një valle ose një teknikë qëndisjeje ose një skript i hyrjes së krushqve në shtëpinë e dhëndrit nuk ka doemos nevojë për izolim që t’i mbijetojë shekujve nga njëra anë, dhe konkurrencës së tipareve analoge të kulturave të tjera, nga ana tjetër. Mbijetesa ndonjëherë garantohet edhe nëpërmjet shfrytëzimit, ose “shalimit” të influencave nga jashtë; sepse vetëdija e vijueshmërisë (si kusht i vetëdijes etnike) nuk presupozon aspak riprodhimin e saktë të formave, por thjesht riprodhimin e perceptuar. Mbaj mend të kem lexuar dikur për një mjekim popullor të verdhëzës të përdorur në Shqipërinë e veriut, në dukje krejt indoevropian, por në të vërtetë i adoptuar prej xherahëve tanë nga farmacistët galenikë të ushtrive austro-hungareze, gjatë Luftës së Parë botërore; më pak se gjysmë shekulli ishte dashur që kjo teknikë e huaj të përthithej e tëra në kulturën lokale, e të riprodhohej në trajta etnike të kulluara.

Ndoshta një ditë studiuesit do të zbulojnë kundër-imazhin e këtij shembulli, në farmakopenë inovuese të ndonjë mjeku austriak, të frymëzuar nga një teknikë a magji vrojtuar malësive tona; kjo sepse kultura është kurdoherë osmozë. Një tjetër analogji nga biologjia ndoshta do të më ndihmojë këtu: kur sëmuremi me grip, edhe virusi që na ka invaduar merr diçka prej nesh, një modifikim në sekuencën e geneve, një aromë a ngjyresë që do ta ndjekë nga pas ndoshta në përjetësi. E kam fjalën që etnikja e kombëtarja në kulturë nuk janë të dhëna materiale primordiale, të cilat mund t’i izolojmë nëpërmjet reduktimit të vazhdueshëm; por dukuri “emergjente”, efekte anësore sistemesh disipative, kristalizime të një hierarkie të përtejme.

Kjo do të ngushëllonte edhe të gjithë ata studiues të ndershëm që, rregullisht, pezmatohen sa herë janë nisur në kërkim të autentikes për të mos zbuluar veçse banalitetin e një ndikimi anësor, efektin e papritur të një aksidenti komunikativ, rrjedhojën e habitshme të një keqkuptimi fatal. Leksiku i gjuhës shqipe është i pasur në fjalë e struktura të huazuara nga gjuhë të tjera në kohë të vjetra e të reja – po kush mund të na bindë vallë se kush thotë “raki” po flet më pak shqip se kush thotë “verë”? Skënderbeu, të cilit fshatari ia varte portretin sipër vatrës atëherë kur as Enver Hoxhës nuk ia varte, kishte qenë gati i mënjanuar nga vetëdija kolektive e shekullit XIX, derisa Rilindësit – ky grup vizionarësh elitarë me një program kulturor jashtëzakonisht agresiv – vendosën ta rimbjellin në kujtesën e popullit, ashtu siç mbillen kristalet në një solucion kripe të tejngopur. Deri edhe Himnin e Flamurit e këndojmë sipas një melodie ndoshta rumune ose të paktën edhe rumune, dhe shqiponjën në flamur e kemi marrë hua, në analizë të fundit, nga Bizanti – por kjo nuk na bën më pak “kombëtarë” se gjermanët, të cilët kanë zgjedhur për himn motivin kompozuar nga Haydn-i.

Idealizimi i folklorit ndoshta ka të bëjë edhe me njëfarë imuniteti të formave folklorike ndaj metodave historike-krahasimtare të analizës; ose me një farë pamundësie për të datuar a përshkruar zanafillën e një mënyre të caktuar të kënduari, ose ritet e mbajtjes së zisë e të varrimit. Etimologjia na lejon të themi me siguri të madhe se fjala vjehërr është më e vjetër në shqipe se fjala krushk; por kjo nuk do të thotë aspak se shqiptarët a të parët e tyre dikur kanë qenë martuar pa krushq e krushqi; dhe kjo thjesht ngaqë disa forma antropologjike e legjitimojnë jashtëkohësinë duke u riprodhuar vetvetishëm. Mirëpo nuk është e vështirë të dallohen, për shembull, struktura karakteristike të muzikës liturgjike bizantine në një pjesë të mirë të folklorit shqiptar në jug e në veri; madje edhe pikërisht në ato raste kur entuziastët do të kishin perceptuar një nënshtrat të përbashkët të shqiptarizmit kulturor, përtej dallimeve të sotme mes gegëve dhe toskëve; por edhe në forma muzikore të tjera shumë më kokëforta, si për shembull kënga polifonike labe, mund të kenë mbijetuar elemente nga kultura të tjera sot të zhdukura, ose të transformuara në mënyrë rrënjësore. Nuk duhet harruar se shkëmbimi i mesazheve dhe huazimi i ndërsjelltë i formave është mënyra më e rëndomtë e ekzistencës së kulturës (a kulturave) në kohë; dhe kufijtë e sotëm midis bashkësive etnike dhe kombëtare janë në thelb artificiale ose rastësore dhe fare pak kanë të bëjnë me kulturën vetë.

E kam fjalën në atë që rrënjët etnike të kulturës kombëtare nuk ka kuptim të qëmtohen në histori; të kërkuarit e origjinave është në thelb një ushtrim sa shterpë, aq edhe i rrezikshëm, sidomos në atë masë që konkurrenca mes formave kulturore (memeve) tejçohet në një lloj konsiderimi darvinisto-social të marrëdhënieve midis etnive dhe kombeve që ka shpënë rregullisht në fashizëm, racizëm, purifikim etnik dhe genocid. Kulturat, edhe ato kombëtare, janë dukuri dinamike që ekzistojnë e riprodhohen në marrëdhënie të shumëllojshme me njëra-tjetrën dhe në rrethana të tilla ku diversiteti (ndryshimësia) është kusht jo thjesht për shkëmbimin e mesazheve, por edhe për ekzistencën e kësaj apo asaj kulture të veçantë. Prandaj edhe kufijtë – ato vija imagjinare sipas të cilave shtetet i kanë dhënë një pamje vetes në hartat dhe ku ushtritë janë rreshtuar për t’i drejtuar njëra-tjetrës tytat e armëve – kanë shenjuar edhe vendin gjeometrik ku kulturat fqinje kanë folur e komunikuar së bashku pa kërcënuar asgjësimin reciprok por përkundrazi, në emër të ripërtëritjes, pasurimit e përjetësimit të ndërsjellë. Në këtë kuptim, nuk ka pse të mos kenë qenë njëkohësisht edhe shqiptare këngët mesjetare korale atë pasdite në Katedralen e Shën Gjon Hyjnorit; dhe nuk ishte thjesht malli për vendlindjen dhe të shkuarën e humbur përgjithmonë që më bënë t’i dëgjoja ashtu.

Shënim: një version i kësaj eseje është botuar në përmbledhjen Zhargonet e Kombit.