nga Miliçi

– Je shqiptar, apo jo?

E pashë veten me duar përpjetë. Një i panjohur, fytyrë si pak të tjera në atë det fytyrash, dinte edhe atë që pasaporta ime e huaj s’e rrëfente. Shtrëngova dhëmbët për t’i thënë pa fjalë të mos më qasej më.

Tek unë shtrëngohesha, tjetri çlirohej: iu çel bebja, iu çua vetulla, i fiskoi sytë te të mitë, a thua se prej tyre do nxirrte ç’mund të më poshtëronte në mes të atij mexhlisi, që ma kishte falur origjinën, sepse kishte patur mirësinë të kuptonte se rastësia nuk njeh vullnet tjetër përveç qejfeve të saj. Po të isha pyetur, a do të kisha zgjedhur të isha lerë e rritur shqiptar?

I panjohuri lëvizi buzët të thoshte diçka, por para zërit të tij, unë dëgjova timin të më bubullinte përbrendshmi: “Ç’ke mut muti? Ç’të hyn e të del në jam shqiptar? Se vetë dukesh nga theksi që s’je.”

– Jam nga Bratislava, – ia befi tjetri.

Pak muaj më parë, do kisha lënë përshtypje injoranti, do kisha mbetur si guhak, dhe pavetëdijshëm do t’i kisha dhënë municion kujtdo që deklaronte se albanezët qenë të prapambetur. Sepse Bratislavën e njoha vonë, tek udhëtoja nga Vjena për Çeki. Veç kur shkela mbi sheshet e gurta të zbardhura si për dasmë e u enda përgjatë mureve panoramike të qytetit, më erdhi keq që gjyshërit e mi, të cilët kishin kaluar dy javë në Çekosllovaki në 1957, s’e kishin përmendur Bratislavën. Disi më lirshëm, u përgjigja se kisha qenë qytetin e tij.

– Sa ke jetuar në Shqipëri? – më pyeti.

– Deri në 1995.

– Edhe unë pak a shumë atëherë jam larguar.

Ishim aq të mbërthyer në sytë e njëri-tjetrit, sa me zor na i zgjidhën vështrimet fjalët e një mikut tonë të përbashkët, i cili donte të prezantonte ne “fëmijët e komunizmit”, ngaqë me siguri kishim eksperienca traumatike të ngjashme.

Sa të ndihshëm ishin këta njerëz, i kishte pjellë njerëzillëku. Shtrembërova një buzëqeshje, ndërsa sllovaku donte të dinte pse traumatike. Trauma diktaturash, sqaroi tjetri, i thekur për detaje. Si duket priste histori me skamje, rreziqe, kapërcime ujërash, arratisje, burgje e spastrime politike. sllovaku u përgjigj, paksa i kapur në faj, se kishte patur fëmijëri të lumtur. Kur pa habinë në ballin e rrudhur të mikut tonë, ai u kthye nga unë. Shpreha njëfarë aleance me të, duke i justifikuar kujtimet pozitive me moshën e re. S’kishim patur kohë ta kuptonim diktaturën, ndaj qemë ndarë pa akte heroike. (Unë në ndonjë demonstratë edhe kisha qenë, por si gjimnazist kisha ndjekur turmën më shumë për sport se bindje). Mund të kisha përmendur protesta, rrëzime bustesh, djegie, sepse këto pështjellime më vinin në mend, e mund t’i kisha stolisur më parulla të lëvizjes studentore, por qetësia e sllovakut më bëri të hiqja dorë nga këto pendë të pamerituara. Miku që donte të na prezantonte na pa me mëshirë, i zhgënjyer na la në naivitetin tonë të pashpresë.

E kuptova. Nuk mori prej nesh as përbetime antikomuniste, as referate mbi bekimet e kapitalizmit dhe botës së mundësive pa cak. Por në këtë pikë, perëndimi mua më kapte shpesh memec. Madje, vëzhgoja i shqetësuar që kujtimet e sjella nga Shqipëria si një valixhe gjynahqarësh, të cilat i mbaja të kyçura e të ngrohta duke i vërtitur veç me veten, dëshmonin për verbërinë, në mos leshtësinë time. Si ndryshe mund ta kisha kuptuar aq vonë që jetoja në guaskë? U deshën mitingje, britma, rrëkëllima të hatashme për të përmbysur paqen time. Por mund të kishte qenë edhe molepsje e qëmotshme, intoksikim që ma kishte përvetësuar trupi në lindje. Më kishin dhënë lulet e lotusit në djep dhe rrallë, fare rrallë, ma kishte prishur gjumin me sy hapur kërshëria për të parë përtej ishullit të magjepsur të ndërtuar me punë vullnetare, përtej vegimit të pronës së përbashkët, përtej shurdhërisë së një vendi të vogël, që askush s’kishte dashur ta dëgjonte, dhe që dikur u betua të mos i përdorte më veshët përveç se për të përgjuar rrahjet e zemrës së tij.

Ja që edhe ai sllovaku, të cilin s’e takova më kurrë, dukej si krahëlehtë e i paprekur nga historia si unë. U ndava prej tij i bindur se, në gati njëzet vjet kurbet, askush s’më kish kuptuar ashtu, kthjelltësisht përmes tejdukshmërisë së kujtimeve të lira. Më ngashënjeu gjatë krenaria, që as unë as ai nuk qemë bërë lodër e mikut tonë, nuk e patëm zbavitur me copëza ndodhish si ato që kish lexuar a dëgjuar nga të tjerë dhe kishim refuzuar të na shihte me sytë e një vizitori të kopshtit zoologjik. Sepse ne prapë kafshë ekzotike mbeteshim, dikur të mbyllur në kafazin totalitar e tani të zbutur në arenën e cirkut oksidental. Në fund të fundit, edhe pa rrëfime të kripura, ne ishim dëshmitarë të kohës, heshtja jonë duhej besuar, në fund të fundit ishim humbës.

Ndjeja një lidhje të mistershme me të panjohurin, që s’di sa do kishte zgjatur ashtu e ethshme, e qashtër, e pakoklavitur me dyshime, nëse një film, i titulluar “Mbreti i fundit i Skocisë”, nuk do të kishte mbjellë farën gjëmëbërëse të mëdyshjes. Në atë film nuk gjeta mbret, por pseudobiografinë e mjekut skocez të diktatorit ugandian Idi Amin Dada, diktator gjakatar me karizëm vdekjeprurëse, që arriti ta mbështjellë skocezin me njëmijë fije përkëdheljesh, gostish e favoresh të pahamendura. Ky i fundit bëri ca kohë sikur s’shihte e s’dëgjonte për masakrat e pashoq të diktatorit, por dikur, kutërbimi i kufomave arriti qiellin, dhe mjekut iu zvordhën privilegjet aq keq sa desh dalldisi dhe la jetën në arratisje e sipër.

Po ç’punë kishte një skocez i penduar me mua? Si s’kishte! Po sikur sllovaku im të ishte një nga ata beniaminët e papenduar? Po sikur ky i mikluar i fatit të mos ishte ngopur me gjumin nanuritës të përzgjedhjes, dhe ende vegjetonte pa motiv e ndërgjegje për të dëshmuar ndryshe një çerek shekulli më pas? Vendosa me veten time se një skenar i tillë s’mund të përjashtohej. Ndaj herë tjetër duhet të tregohesha më kritik e të mos i lija pëlqimet personale të më vithisnin në greminat e mëkatit. Këto mendime e zbehën goxha tërheqjen e atij takimi të nisur me revoltë e të përfunduar me mirëkuptim miqsh të hershëm. Në fund të zbehjes, nuk më fanitej më fytyra e sllovakut, u zhduk krenaria, thuajse u venit krejt dëshira për ta parë sërish.

Çka mbeti qenë fjalët cytëse, tek më rrëfente për familjen e tij, për të gjyshen që të dielave gatuante “kapustnicë”, kampet verore të pionierëve, uniformat kaltëroshe me shamitë e kuqe, spartakiadat marramendëse, sloganet e zgjedhjeve të së vetmes Parti “táto, mámo, volte naše štěstí”, mami, babi, zgjidhni lumturinë tonë, dhe bezdinë e fizkulturës së mëngjesit që tani s’i dukej më bezdi, por terapi kundër dhjamosjes. Unë i tregova për tabelën e nderit, lulet prej letre dhe marshet e 1 Majit, për Shqipërinë shkëmb graniti, rifuxhiot e lagjes, për trahananë që im atë bënte me merak të shtunave, ekskursionet nga Liqeni, kasetat e incizuara zëulët në radio, dhe antenën mbi tarracë, e cila na hapte portat e televizionit jugosllav, ku shihnim, e më pas stërhollonim si mëhallë, thagmat e Dinastisë.

Këto fjalë s’donin që s’donin të zbeheshin, por rrokulliseshin njëra pas tjetrës në hullinë e kujtesës së bashku me pionierë, uniforma, lule, lumturi, antena, spartakiada, pjata kapustnice e trahanaje, kaseta, rifuxhio, kodrat e Liqenit dhe muret e bardha të Bratislavës, shamitë e kuqe dhe fustanet farfuritëse të Alexis Colbey… Më la ajo bisedë shijen e një traume të rizgjuar. Si e kishim humbur atë botë të rreme, e cila kish krijuar aq shumë të vërteta? Si kishim mbijetuar pa të, e si orvateshim të jetonim si dhëmbëza të ngecura mes mijëra dhëmbëzash, në barkun përpirës të një ore gjigande, që ditë e natë tiktakte zhurmshëm “time is money, time is money” dhe mekte jehonën që kthente mbrapsht “money ain’t time”?