Nga intervista që dha tani së fundi botuesi i Kadaresë, B. Hudhri, më bëri përshtypje veçanërisht pohimi i mëposhtëm:
Nga përvoja 20 vjeçare me Kadarenë mund të them se kurrë nuk ka patur asnjë rast, që ai të ndryshojë, retushojë veprat e tij, sikundër e hamendëson profesori. Librat janë të ribotuar, cilido mund ta vërtetojë lehtë këtë duke u nisur që nga “Dimri”, “Koncerti”, “Pallati i ëndrrave”, “Kronikë në gur” etj., etj. Ndërsa retushime të karakterit gjuhësor, artistik, po.
Në fakt, I.K. ka bërë ose miratuar rregullisht ndryshime në tekstet e veprave të tij, ndryshime të cilat – të paktën për romanet Kështjella dhe Kronikë në gur nuk janë thjesht retushime ose ndreqje të vogla, por ndërhyrje sistematike me natyrë ideologjike në indin e veprës.
E kam studiuar romanin Kështjella nga ky këndvështrim dhe një pjesë të rezultateve i kam sjellë tashmë në librin tim Kundër purizmit; në një kohë që punimin e plotë (shumë më i zgjeruar se kapitulli në libër) ende nuk e kam botuar. Edhe vetëm nga materiali i bërë publik, duket qartë që një nga synimet e autorit, për ndërhyrjet në tekst, ka qenë të “pastrojë” leksikun e veprës, duke hequr që andej orientalizmat dhe duke i zëvendësuar me fjalë të tjera, me biografi “më të mirë” (një synim tjetër ka lidhje me rrafshin narrativ dhe ka të bëjë me Krishterimin si aspekt të jetës së Arbrit në roman).
Dhe çfarë ka ndodhur me Kështjellën e restauruar nuk kufizohet vetëm me atë vepër; pse e shoh edhe te Kronikë në gur, në kryevepër të fazës së hershme të prozës kadarejane.
Në versionin e ripunuar të këtij romani, dikush – shpresoj jo I.K.-ja vetë, por një redaktor teknik i udhëzuar prej tij – ka dëbuar nga teksti shumë fjalë orientalizma dhe të tjera fjalë “të huaja” (si konture, peizazh, etj.), për t’i zëvendësuar me fjalë më shqipe, për nga origjina.
Është e drejta e autorit që t’i ripunojë veprat e veta sa dhe si të dojë; por – veçanërisht kur bëhet fjalë për kryevepra, të cilat kanë formuar, kulturorisht, breza të tërë dhe kanë hyrë në historinë e letërsisë shqipe – është edhe e drejta e publikut që të njoftohet hollësisht për këto ndryshime, të cilat prekin thelbin më delikat të veprës: ndërfaqen e saj me kompetencën letrare të lexuesit.
Prandaj as Kështjella, as Kronikë në gur në versionet “definitive” të botuara në veprën e plotë të IK-së nuk janë të njëjta me versionet e tyre origjinale; dhe kushedi duhen identifikuar si tekste të mëvetësishme, qoftë edhe thjesht duke i numëruar: Kështjella I, Kështjella II; e kështu me radhë.
Unë gjithashtu mendoj se ndërhyrjet sistematike në leksik i kanë dëmtuar të dy veprat, duke ua hequr një pjesë të mirë të sharmit të origjinalit.
Për ta ilustruar këtë, do të mjaftohem me një shembull të vetëm: skenën e kasaphanës nga Kronikë në gur, ku fëmija rrëfimtar i romanit, së bashku me shokun e tij të ngushtë Ilirin, shkojnë të shikojnë si theret bagëtia në kasaphanën e Gjirokastrës.
Forca e kësaj skene ka të bëjë me kontekstin e saj historik – ose Luftën II Botërore, të cilën shtypi i atyre viteve, sikurse citohet edhe në roman, e quan kasaphanë: njëjtësia leksikore themelon kështu një marrëdhënie metaforike të thellë midis therjes së bagëtisë dhe therjes së njerëzve në luftë.
Tani, në versionin e ri të romanit, I.K. e ka parë të udhës ta heqë fjalën kasaphanë nga teksti, për ta zëvendësuar me neologjizmin thertore.
Ja pasazhi origjinal (nga një botim i vitit 1978, i vetmi që kam në dorë):
“Vemi në kasaphanë?” tha Iliri. “S’kemi qenë asnjëherë.”
“Në kasaphanë? E ç’të bëjmë atje?
“Si ç’të bëjmë? Sehir. Të shohim si theren lopët, delet.”
“Ç’sehir mund të ketë te kasapët? Ne i kemi parë dyqanet e tyre. Mishra të varura në çengel, ca me këmbë përpjetë, ca me këmbë poshtë.”
“Dyqanet janë tjetër gjë,” tha Iliri. “Në kasaphanë është ndryshe. Atje shikon si theren demat. Atje s’ka fare dyqane. Më kupton? Atje është vetëm kasaphanë.”
Fjala “kasaphanë” hynte në numrin e atyre fjalëve që përdoreshin kohët e fundit gjithmonë e më shpesh dhe me një kuptim jo shumë të përcaktuar.
Ja edhe i njëjti pasazh, tashmë i ripunuar, sipas një botimi të vitit 2000, që kam në duar:
“Vemi në thertore?” tha Iliri. “S’kemi qenë asnjëherë.”
“Në thertore? E ç’të bëjmë atje?
“Si ç’të bëjmë? Të shohim si theren lopët, delet.”
“E ç’mund të ketë te mishtarët? Ne i kemi parë tregtizat e tyre. Mishra të varura në gremç, ca me këmbë përpjetë, ca me këmbë poshtë.”
“Tregtizat janë tjetër gjë,” tha Iliri. “Në thertore është ndryshe. Atje shikon si theren demat. Atje s’ka fare blerës të mërzitshëm që grinden për çmimet. Më kupton? Atje është vetëm kasaphanë.”
Fjala “kasaphanë” hynte në numrin e atyre fjalëve që përdoreshin kohët e fundit gjithmonë e më shpesh dhe me një kuptim jo shumë të përcaktuar.
Hidhuni një sy teksteve. Pasazhi i marrë nga origjinali flet për kasapë dhe kasaphanë duke e lejuar rrjedhshëm kalimin metaforik nga vendi ku theret bagëtia te lufta si masakër; dhe duke futur edhe konceptin e sehirit dhe të sehirxhiut, që gjithashtu shërben si metaforë për asnjanësinë në kohë lufte.
Përkundrazi, pasazhi i ripunuar, nëpërmjet higjienizimit të tekstit, e ka dëmtuar metaforën – sepse tani vendi i therjes quhet thertore, por fjala thertore në shqipe nuk është metaforizuar për të shënjuar edhe masakrën; dhe gjithashtu kasapi i origjinalit është bërë mishtar, pa çka se kasap përdoret, metaforikisht, për të cilësuar një njeri gjakatar dhe mizor, ndërsa mishtar jo.
Po ashtu, nga teksti i ri është zhdukur fjala dhe vetë koncepti unik i sehirit, së bashku me një numër fjalësh të tjera orientale, si dyqan dhe çengel, për t’u zëvendësuar me neologjizmat tregtizë dhe gremç, të cilat në fakt tingëllojnë si nota të stonuara, në ligjëratën e drejtë të dy fëmijëve në Gjirokastrën e viteve 1940.
Më tej akoma, për ta ruajtur fushën metaforike e kasaphanës, versioni i ri e vë Ilirin të flasë njëkohësisht, brenda të njëjtit pasazh, edhe për thertore edhe për kasaphanë, duke lejuar një inkonsistencë që, në thelb, e bën pasazhin artificial. Për këtë fjalë, edhe në versionin e ri, rrëfimtari fëmijë vazhdon thotë se “hynte në numrin e atyre fjalëve që përdoreshin kohët e fundit gjithmonë e më shpesh”, teksa lexuesit nuk i shpëton kontrasti i padëshirueshëm midis këtij pohimi, dhe faktit që kasaphanën e kanë mënjanuar, praktikisht, nga teksti i romanit, siç e provojnë edhe replikat mes dy personazheve. Ajo që thotë rrëfimtari i referohet “kompetencës diskursive” të versionit të parë të romanit, jo asaj në të dytin; sepse në versionin e dytë personazhet flasin për thertore, jo për kasaphanë.
Mua si lexues i vjetër, i dashuruar pas romanit Kronikë në gur, më vjen keq për “kasaphanën” leksikore që i është bërë veprës, në emër të atij obsesioni ideologjik që është purizmi. Në një kohë që ndërhyrja e mësipërme do sjellë si shembull didaktik, se si nuk duhet ndërhyrë në një tekst letrar, kushedi ekzistojnë premisat për t’i kërkuar, I.K.-së vetë, shtëpisë botuese Onufri, ose edhe ndonjë institucioni të rijetësimit të trashëgimisë kulturore, që Kronikë në gur të ribotohet në versionin e vet origjinal.
Shënim: Çfarë ka ndodhur me tekstet e këtyre romaneve do parë në dy aspekte: së pari, për të hetuar impaktin e redaktimit leksikor sistematik në strukturën e veprave dhe në intentio lectoris, ose në llojin e lexuesit që kërkojnë të programojnë veprat; dhe së dyti, për të vënë në dukje se lexuesi, kritika dhe publiku nuk janë lajmëruar për këto ndryshime, të cilat në rastin më të mirë janë paraqitur si retushime me karakter gjuhësor ose artistik; por le të shpresojmë se ata që janë shprehur kështu, nuk e dinë se për çfarë po flasin. Retushim me karakter gjuhësor unë do të quaja ndreqjen e një gabimi drejtshkrimor, rregullimin e sintaksës së një fjalie, shtimin ose heqjen e një pikëpresjeje, etj.; ose ndërhyrje redaktimi teknik të tekstit – në një kohë që zëvendësimi sistematik i një kategorie të caktuar fjalësh nuk është më gjuhësor, por ideologjik nga natyra. Retushimi me karakter artistik, nga ana e vet, nuk mund të jetë sistematik, por gjithnjë individual – sepse mund të ndryshosh një metaforë të caktuar në tekst ose të rregullosh ritmin e një pasazhi; por jo të ndryshosh metaforat si të tilla, ose ritmin e prozës në tërësinë e veprës, pse kështu ke krijuar një vepër të re.
Vertet, ata qe kane zevendesuar fjalet me te reja duket qe e kane bere kasaphanen. Dihet qe pas 10 vjtesh shijet do ndryshojne perseri e ata prape do vihen ne pune per ta rindertuar vepren e te largohen nga origjinali. Po te ndryshoheshin keshtu kryeveprat e botes duke nderfutur shijet e kohes sone kryevepra nuk do i quanim me. Ndaj na pelqejne kryeveprat pse jane te ngjizura me vogelsira te papersosura te kohes qe jane bere. Ti heqesh ndonje difekt te vogel nuk e persos por i humb me shume identitetin. Pjesa e ripunuar duket si nje tufe me lule e lidhur me nje tel me gjemba, kaq te gerricin fjalet.
Për fat të keq tonin si lexues, ashtu është ripunuar krejt romani.
Ndoshta e kanë përkthyer romanin nga frengjishtja…
Nuk ma merrte mendja! Po nje femije gjirokastrit i viteve ’40 nuk mund te fliste kurre keshtu, me “mishtare” e “tregtiza”. E paska prishur vertet.
Me thertore, teksti vetem ka fituar, pikerisht sepse ka kohe qe te quash thertoren kasaphane duket sikur vjen nga ndonje planet tjeter. Nje gugllim i shpejte tregon se thertorja ka hyre plotesisht ne fjalor ndersa kasaphane mbahet pothuaj vetem ne kuptimin e gjakderdhjes apo shkuarjes se gjakut deri ne gju, sikunder i perdor Kadareja.
Gremç dhe çengel jane pak a shume te barazvlefshme, keshtu qe debimi i fjales çengel nga teksti nuk me duket aspak tragjik, perkundrazi.
Mishtar dhe tregtize nuk duket te qendrojne mire, edhe pse duhet degjuar argumenti mbrojtes para se te likujdohen si parazitare.
Per fjalen sehir, kam pershtypjen se po humbet pa u zevendesuar specifikisht me gjekafshe. Edhe tek teksti thjesht e ka asgjesuar si te tepert.
Keto jane perpjekje legjitime te nje shkrimtari te madh, i cili s’deshiron te kapet peng prej periudhes kur ka jetuar, por deshiron qe edhe nga pikepamja leksikore te jete sa me i pakohe, dmth i perjetshem. Nuk duhet te harrojme se fjala shqip, dmth e fondit vendas, nuk i perket asnjehere nje kohe dhe nje brezi te caktuar, ndryshe nga ato te fondeve te huaja, te cilave u gjendet koha dhe gjithkush mund t’i deboje per qejf pa i dhene llogari kujt.
Mund te dalim e te rrudhim buzet se s’i pelqen kujt fjala mishtar, po autori thote kjo eshte shqipja ime, vjen nga fjala mish, keshtu qe ndaç pranoje ndaç jo. Ndryshe eshte me huazimin, te cilin s’e mbron dot vetvetiu, por te duhet ta argumentosh, madje aq me keq nqs heq nje shqipe per nje huazim.
Pra dallimi eshte se fjala shqip e mbron vet veten, ndersa huazimi duhet mbrojtur. Kjo tregon edhe hierarkine e fjaleve, ne maje rrine fjalet qe mbrohen vetvetiu, poshte rrine ato qe duan 3 faqe argumentim. Si puna e shtetesise xhanem, ai qe lind nga prinder shtetas te shtetit x nuk ka nevoje te plotesoje nje thes me kushte per te marre pashaporten.
Po meqe ketu eshte “Kronike ne gur”, bicim autobiografi e femijerise, ku ky shkrimtari i madh presupozohet se ishte ende nje kalaman qe i pillte mendja vetem prapesi dashurie per qytetin dhe mehallen qe e nxori, po pse ky thoshte ne ate kohe ky “tregtiza” dhe thertore? Ky peshtyn aty ku ha a derebardhe. Tipar yni ky mbarepopullor.
Interesante! Sipas jush i nderuari Melikjan, Autori ne fjale a paskesh shkruar “Konike ne Gur” kur ka qene kalaman, apo me tej: sipash jush nje personazh, i pershkruar ne veten e pare, eshte vete autori, autobiagrafi e autorit?
Duhet te them se nivel me femijnor se ky per te gjykuar letersine, krijimin, apo trillimin, nuk kam pare gjekundi tjeter.
E kupton ti shume mire per cfare eshte fjala dhe sesi e kam thene une. Vetem se une nuk kam per t’i retushuar fjalet e mesiperme, lere me mendimet. Qofshin ato edhe feminore. A jane interesante per ty?
Po mehallen e ka zevendesuar me lagje? Vete titulli i koRomanes “Kronike ne Gur” nuk le vend per redaktime te ketij lloji. Eshte njesoj si te redaktohen Dhjete Urdheresat.
Gjirokastra gati mesjetare e asaj kohe e pershkruar me gjuhen e re vanitet si qytet guri e na pershkruhet si qytet betoni.
Mendoj se po i sheh gjerat shume ngushte, sikur Kadareja te jete ndonje shkrimtaruc lokal i cili ben be e rrufe per çdo gur, fjale apo trim me flete te vendlindjes.
Rruga e Kadarese mund te jete e ngjashme me rrugen e Firduzit/Ferdowsit, poetit persian te para 1 mije vjeteve. Jane te gjitha gjasat qe Kadareja ne proze e ne gjuhen shqipe te kete te njejtin rol te Firduzit ne poezine e gjuhen perse.
Kadareja ka vite qe po mendon per trashegimine kulturore qe do te lere dhe Kadareja me te drejte nuk eshte modest ne pretendimet e veta.
Ne kete kendveshtrim, mund te spekullohet se me fjalet tregtize e mishtar ai deshiron te krijoje pakte me brezat e rinj, kur te mos jete me.
Me duket se po spekullon paksa, Kronike ne Gur eshte produkt i asaj kohe, i asaj shoqerie. Qyteti mesjetar qe zgjohet ne revolucionin proletar. Shprehja lapidar :”Stepa ka vetem ne Bashkimin e Madh Sovjetik” nuk retushohet dot. Pellemba provinciale per poezine e Punes, nuk ka sens ne kohet moderrne. Etj etj.
Kerkoj ndjese, ketu me siper ju referova Koha e Shkrimeve.
Ndoshta nuk jam shprehur mire, por po perpiqem te them se me keto nderhyrje Kadareja synon te kete nje shqipe te pakohe. Dakort qe kjo shqipe nuk rrefen per te verteten e gjuhes se asaj kohe, mirepo s’kemi te bejme me ndonje studim etno-gjuhesor, por vetem me nje roman, me pak fjale s’ka ndonje motiv serioz per t’u hedhur perpjete.
Firduzi/Ferdowsi qe permenda me lart e ka zgjatur Shahnamene 30 vjet, vetem qe te vendoste fjalet e duhura persiane, perfshire ca te gjetura neper male e stepa dhe ca te krijuara nga ai vete. Gjithe kjo pune per te debuar sa me shume arabishten.
Ate qe Kadareja s’e beri si duhet ne te ri i eshte futur punes ta beje ne pleqeri, meqe eshte edhe me i ngeshem. Lexuesit bashkekohes te tij nuk perbejne me target-in,ka filluar te shohe si lexuesit e tij brezat e mijevjeçarit te trete.
Shume mire ka bere Kadareja. Por ka nje problem. I ka shpetuar titulli. Duhet te ndryshoje fjalen “Kronike” se eshte fjale e huaj dhe ta bej “Koheshkrim”. Keshtu bien rehat edhe ata si puna ime qe s’e kane besuar asnjehere se arti behet me laps por me fshese ne dore.
P.S. Madje qe te jete ne harmoni edhe brezat qe do vijne me kalimin e kohes mund t’a ndryshoje ne “Tastiere ne Gur” ose “Facebook ne Gur”.
Edhe pse diskutim interesant, disi i panevoje. Megjithse le t’i sherbeje ky diskutim “popullit” apo me mire te them “publikut”…
Do do doja te ndalesha tek nje pjese, meqe ka nje natyre filozofike, qe shkon pertej debatit tanime tejskajshem personalizuar.
Thote autorii i shkrimit:
Ve re, jo me pak habi, se brenda te njejtin paragraf ka pohime tejet kontradiktore, shume kontradiktore, sepse ose autori ka te drejte t’i ripunoje veprat e veta, pse jo edhe t’i tjetersoje teresisht, ose nuk e ka asfare nje te drejte te tille. Eshte e natyres filozofike sepse ka te beje me pronen intelektuale te personit, qe sipas fjaleve te autorit te shkrimit te mesiperm nuk qenka me vetem nen te drejten “pronesore” te Autorit por edhe te publikut. Kushedi nga fshihet ky publiku? Dhe cdmth publik, se pari. Personalisht nuk identifikoj dot publik, e as turma apo lukuni publike; identifikoj vetem individe, si vetja apo lexues te tjere te autorit. Qe dmth se une, anetar hipotetik i ketij publikut imagjinar, por realisht jo ekzistent, nuk kam asnje te drejte jo vetem ligjore, dhe aq me teper morale apo etike qe te gjykoje nje tjeter individ mbi punen apo pronesine e vepres se tij intelektuale.
Sa i perket, te drejtes se publikut qe te informohet per keto ndryshime, jam i bindur se ne faqe e para te cdo botimi gjendet data e botimit apo e ribotimeve te ndryshme. Kaq mjafton per nje njeri me arsye te shendetshme, meqe nuk eshte se nje Autor X kur i ben nje korrigjim, modifikim gjuhesor, etj etj pra nuk po i shet gje mall te falsifikuar individeve, anetare te ndonje publiku, perndryshe inekzistent.
Logjika pakez kontradiktore qe del ne pah nga nje veshtrim me i thelluar filozofik, me ben te mendoje nje situate distopike, ku nje diktator, gjithnje ne emer te publikut vret dhe rrafshon jo vetem fizikisht por edhe intelektualisht te gjithe individet e “publikut” aq sa ne fund mbetet vetem me mendimin e tij, meqe ai publiku imagjinar tanime nuk ekziston me, sepse u rrafshua pak e nga pak po ne emer te vet publikut.
Keshtu me ngjajne edhe fushatatat e ndryshme me “te drejta te publikut”.
Jane mesime te historise, dhe arsyes njerezore, qe na tregojne se me publikun kane abuzuar gjithfare pisash e pisanjozesh, diktatore e njerez me mendesi anadollake e totalitare, urryes meskine te diferencave dhe talenteve te spikatura, si Hitlera, Stalina, Envera etj qe ne emer te popullit, publikut, te mires se pergjithshme e kushedi cilit tjeter arsyetim absurd, vrane vet publikun e tyre.
Prandaj mendojte se do te ishte mire qe cdo njeri me shpirt te mire dhe me mendesi europerendimore te flsite gjithenje pa shtremberime te tilla, por vetem ne emer te vetes se vet, pa abuzuar…
Te flasesh, duke genjyer, ne emer te publikut nuk te ben gje te kesh me shume te drejte – thjeshte te ridikulizon me shume, meqe pohimi mund te mos te kete ndonje perkatesi me realitetin e ashper dhe kokeforte.
Ç’eshte e verteta ky diskutim – sic e thash, per mua absurd, meqe i panevojshem sepse rivendos ne diskutim te drejten e sanksionuar dhe te patjetersueshme te prones private (intelektuale) – me kujtoi ngjarjet e pershkruara mjaft mjeshterisht ne romanin e zonjushes Ayn Rand “The Fountainhead”, ku arkitekti rebel Houard Roark lincohet ne publik meqe nuk ka asnje intencion qe ta pershtasi vepren e vet ndaj shijeve te publikut, apo me mire te them ndaj shijeve te pretenduara te “publikut”. Si gjithnje edhe ne kete roman klasik te letersise boterore te emancipuar nuk mungojne “intelektualet” qe e manipulojne publikun duke e bere te mendoje se ka ndonjefare te drjete mbi vepren dhe pronen intelektuale te Tjetrit.
Por, sic e shtjellon fare mire arkitekti ne fjalimin e tij te famshem, nuk ekziston asnje publik, e madje as edhe nje mendje kolektive. Ekzistojne vetem individet, qe me punen e tyre, duke i sherbyer vetem dhe vetem vetes se tyre, e bejne njerezimin te avancoje. Mendja krijuese eshte gjithnje individuale, dhe eshte e gjithe e drejta e tij te punoje, krijoje dhe manipuloje krijimin e vet sipas deshirave. Asgje tjeter nuk ekziston me tej.
Me ndryshe do te ishte sikur Autori, Krijuesi te kerkonte qe te terhiqte nga tregu veprat apo krijimet tanime te blera nga te tjere individe. Aty, libri fizik, perjashtuar permbajtjen, i perket tanime pronarit te ri, individit dhe individeve te ndryshem. Ne kete rast, hipotetik dhe po ashtu absurd per t’u marre si shembull, Krijuesi nuk ka te drejte qe te kerkoje modifikim te vepres se tij tanime te shitur. Por eshte teresisht nen autoritetin moral, ligjor dhe etik, te Krijuesit qe me vepen e tij te meparshme intelektuale te fusi ne treg ne krijim, dhe nese qejfi do t’i donte edhe nje veper teresisht te percunduar.
Gje qe ne kete rast nuk ndodh, meqe Autori i marre ne gjykim nga “publiku” (inekzistent) shet dhe do te vazhdoje, fatmiresisht, te shesi, brenda dhe jashte.
Dy gjëra: fjalimi i një personazhi të Ayn Rand mund të shërbejë si ndonjë farë premise në arsyetim, me kusht që dikush të ketë ndonjë farë respekti për Ayn Rand – por jo për mua.
Më tej, autori – në rastin tonë – nuk ka nevojë të kërkojë të tërheqë nga tregu… etj.; sepse variantet e vjetra të romaneve të tij praktikisht nuk gjenden në treg.
Zoti autor kam nje pershtypje te vagullt se ju ne pamundesi per te rrezuar apo kundershtuar arsyetimin, vleren, punen e tjetrit i leshoni goditje si kjo me siper.
Juve mund te mos ju pelqej surrati i Ayn Randit, shume mire; sikunder mund te mos ju pelqeje as sistemi qe mbeshtet Ayn Randi, por per hir te ruajtjes se njefare etike pothuaj-intelektuale le te bejme (te pakten) gjoja sikur japim ndonje argument qe e kundershton te drejten e pronesise intelektuale dhe te drejten – fatmiresisht te sanksonuar ne Perendim – per zhvillimin, perpunimin, modifikimin, avancimin, shkaterrimin sipas midese personale te po kesaj prone private, qofte kjo prone intelektuale apo jo intelektuale.
Ose, ose, le te gjejeme ndonje eskamotazh te ri… per t’u stervitur; kohe pushimesh jane. 🙂
Natyrisht ne perendim ka dhe nje tradite te gjere qe merr per trajtim te imet cdo tentative per “zhvillimin, perpunimin, modifikimin, avancimin, shkaterrimin sipas midese personale” te autorit. U permend diku rasti i Umberto Ecos por po qe nevoja mund te sillen plot shembuj per analiza mikroskopike te nderhyrjeve ne tekst e veper. Nuk e di se pse duhet te habitemi me kete qasje ku ne qender eshte teksti e jo vete autori.
Tani nese Kadare ka te drejte te bej si ti doj qejfi, ekziston plotesisht dhe e drejta per te analizuar cdo pike e presje. Te mos harrojme qe ky shkrim i pergjigjet absurditetit te B. Hudhrit se Kadare nuk ka bere nderhyrje ne tekste. Ky mohim i Hudhrit me le te kuptoj se Kadareja ose te pakten botuesi i tij nuk eshte kaq zemergjere te prandoj se ben si ti doj qejfi me pronen intelektuale. Po te ishte se Kadare udhehiqet nga ky parim Hudhri do ta kishte thene me gojen plot e nuk do fliste neper dhembe per retushime artistike.
Meqë bëjmë debat, besoj se duhet t’i kemi të njëjta premisat, apo jo? Dhe unë thjesht përkufizova qëndrimin tim – aq më tepër që Ayn Rand është pak kontroversiale, për t’u sjellë si premisë në debate të tilla.
Dhe përgjigjja ime nuk mjaftohej vetëm me refuzimin e Rand-it; kish edhe argumente të tjera. Besoj se aq sa kam thënë mund të shërbejë për ta vazhduar muhabetin.
Nuk besoj se mund të flitet këtu me terma të së drejtës; problemi është para së gjithash letrar, dhe pastaj edhe kulturor dhe, më në fund, etik. Argumentimi juridik është sikur ta presësh biftekun me sëpatë – mund edhe ta bësh, xhanëm; por do të ishte abuzim edhe me biftekun edhe me sëpatën.
(Shpresoj të mos e hedhësh poshtë këtë krahasim duke më thënë se je vegjetarian, edhe pse do ta meritoja!)
Ka nje cen ne qasjen tuaj, gjykoj. Mua nuk me intereson te flas per shkrimtarin Kadare, por per filozofine qe qendron pas nje qasje te tille – si me siper -, qe kerkon t’i imponohet autoresise dhe pronese intelektuale te nje individi, ne emer te nje falsiteti sikur te zoterohej ne pellemben e dores “mendimi i publikut” (kushedi, do te jete shpikur ndonje aparat qe ben nje mesatare te mendimeve te individeve dhe e jashteqit rezultatin me një mekanizëm të posaçem si nje mesatare/mesore = “interes publik”).
Me patjeter. Vetem se, nuk eshte mire kur analizen e vet e paraqet si ne interes te publikut, apo me tej, kur dikush mendimin/gjykimin e vet, kushedi jo edhe aq te ndershem dhe te pa-cen, perpiqet ta imponoje si nje standard moral me ane te te cilit tentohet te ndizet nje zjarr si ne koherat e bukura (mesjetare; revolucionare komunsite) kur gjuheshin heretiket. Nuk eshte loje e ndershme. Analogu ekonomik i bie te jene njefaresoj oligarket qe fusin ligje rregullatore, nepermjet shokeve te tyre etatiste, per te goditur konkurrentet.
Po. Principe te vjetra, lojtare te rinj.
Ka një problem me rishikimin që i bën IK veprës së vet dhe përshtatjes se saj në kohën e sotme. Po po e filloj me ndërhyrjen energjike të komentuesi00120013 i cili me sa duket nuk e ka rrokur thelbin e problemit.
Ekziston një kontratë midis shkrimtarit dhe bashkësisë së lexuesve të tij, kontratë e cila natyrisht në kuptimin juridiko-civil nuk ka kuptim, por si e tillë buron në mënyrë të vetvetishme nga natyra e marrëdhënies. Kjo kontratë ka ekzistuar gjithnjë, në të gjitha epokat dhe kushtet e saj janë të thjeshta. Autori i “hapet” publikut, ky e “përthith” krijimtarinë e autorit dhe e reflekton këtë me mirënjohje, kritikë, apo mënyra të tjera të njohura në këtë marrëdhënie komplekse. Autori është udhërrëfyesi shpirtëror i masës së lexuesve të vet, ndikon në proceset e zhvillimit emocional, intelektual e etik të tij; ndërkohë që masa e lexuesve në një mënyrë afatgjatë, e ndikuar nga vepra e autorit dhe duke e reflektuar këtë ndryshim, ndikon vetë mbi autorin, që ky të vijojë tashmë një rrugë të përbashkët me lexuesin e vet. Është një lloj “zik – zaku”, që vijon kështu deri sa autori të rrojë e të krijojë.
Marrëdhënia midis shkrimtarit dhe masës së lexuesit të tij e perceptuar si kontratë, siç e thashë më sipër, nuk është ajo kontrata klasike me detyrime midis palëve, pra e rregulluar nga një legjislacion, i cila parashikon më pas nga ana e vet edhe sanksionet në rastet e mospërmbushjes së kontratës apo shkeljes së saj. Kontrata për të cilën po flitet këtu buron nga “zakonet e mira”, bashkësi kjo tejet e rëndësishme rregullash sjelljesh, të cilat si të tillë ekzistojnë dot vetëm për sa kohë ndiqen vullnetarisht nga palët dhe për shkeljen e të cilave nuk janë parashikuar kurrkund sanksione, të cilat pastaj zbatohen duke u shërbyer në mjetet shtrënguese që ka në dispozicion shteti ligjor. Respektimi i “zakoneve të mira” është në marrëdhëniet midis shkrimtarit dhe lexuesit një kusht i domosdoshëm, po të mbajmë parasysh që është në natyrën e gjërave, që bashkësia e lexuesit ta perceptojë shkrimtarin si mësuesin e vet.
Tani në ndërhyrjen e komentuesi00120013 unë vura re që ky e përjashton kategorikisht ekzistencën e “publikut” apo domethënien e tij duke u shërbyer në argumentin, se “publiku” si i tillë është një masë njerëzish ose e telekomanduar nga një diktator, ose e cila është vetvete e aftë vetëm të prodhojë dhunë të paarsyeshme. Shembulli që solli me Hitlerin, Stalinin, Enverin apo një farë arkitekti rebel të quajtur Houard Roark nga romani i Ayn Rand. Shembuj që nuk kanë të bëjnë me realitetin, ngaqë ja edhe në këtë botën civile që jetoj unë, ekzistenca e publikut si një masë gjithë sy e veshë, madje shumëhershëm e tillë se nga ajo në një diktaturë ndoshta, është më se evidente, se që ta argumentoj duke filluar nga fundi, për kë shkruhen ato qindra artikuj kritikë letrarë nëpër faqet e atyre dhjetëra gazetave përveç se për “publikun”, i cili merret në konsideratë si një masë monolite kur është fjala për raportin midis shkrimtarit dhe lexuesit.
Që ta mbyll këtu për të mos rrezikuar shkarjen nga tema, jo çdo masë njerëzish, e perceptuar si e tillë si rezultat i një zhvillimi shoqëror apo intelektual, çon detyrimisht në diktaturën e proletariatit. Autori i një vepre shkruan për publikun e tij dhe jo për individë dhe individualisht, ngaqë në fakt nuk fakt një roman nuk është gjë një kartolinë. (Këtu do të isha kureshtar të dija, nëse IK ka në plan të ripunojë edhe kartolinat që mund të ketë shkruar në socializëm).
Tani për sa i përket të drejtës së autorit mbi veprën e tij unë jam i mendimit, se kjo nuk mbulon të drejtën e pakufizuar të autorit të disponojë mbi përmbajtjen e saj në kohët e mëvonshme, pra duke ja ndryshuar karakterin asaj. Unë besoj se e drejta e autorit mbi veprën e tij mbulon të drejtën ekskluzive të autorit për autenticitetin e saj edhe karshi autorit vetë. Ka me siguri dallime, për shembull në muzikë, ku një këngë mund të interpretohet nga krijuesi një herë në një formë dhe një herë ne një formë tjetër, por kjo është diçka që lidhet drejtpërdrejtë më natyrën e veprës së artit, pra qëndron vetvetiu në thelbin e dukurisë, është pjesë e saj, pa të cilën dukuria vetë nuk ekziston dot, prandaj atje bëhet fjalë shpesh edhe për “variacione”. Por në letërsinë e shkruar apo në artet figurative nuk mund të lejohet një ndërhyrje e tillë në vepër, duke e ndryshuar përmbajtësisht në mënyrë të dukshme atë, duke pretenduar njëkohësisht se është duke u bërë fjalë gjithnjë për të njëjtën vepër. Një roman i shkruar, i lexuar për një kohë të gjatë nga një publik i gjerë nuk është gjë prej kohësh më “art në progres” por vepër e kryer, e përfunduar, është një mesazh i dhënë, është një fjalë e shkruar, është një deklaratë e kryer. Përjashtim këtu mund të bëhet vetëm nëse “ndryshimi” vetë i veprës është pjesë e veprës, por këto janë raste të rralla eksperimentale, të cilat, të paktën unë, mund t’i përfytyroj si një formë e caktuar e një veprimtarie artistike, por nuk e përgjithësoj dot si rregull.
Vepra e IK e shkruar në diktaturë është pjesa me e mirë e atij autori për pjesën më të madhe të lexuesit të tij dhe mesazhin e tij të jashtëzakonshëm ai njeri për lexuesin e tij e ka dhënë të plotë në atë formë të cunguar ndoshta siç ja detyronin rrethanat. Një pjese e gjenialitetit të veprës së IK konsiston në “gabimin e imponuar” në atë kohë, të cilin lexuesi i djeshëm e perceptonte si një mesazh të lirisë, bashkëvlerë kjo tejet e rëndësishme edhe për lexuesin e sotëm.
Ç’mesazh mund t’i japë IK dhe botuesi i veprës së tij lexuesit të sotëm duke i dhënë në dorë një roman të shkruar dhe faktikisht botuar, vlerësuar, shitur e përkthyer në diktaturë në të cilin u folka aq gjerë për krishterimin si motivim të kështjellarëve, kur në atë kohë kur romani pa dritën feja nuk ekzistonte publikisht? Ky është një roman tjetër, i datuar mbrapsht dhe këtu unë gjej një manipulim eklatant i cili në vetvete, ndërsa veprës vetë nuk i kryen asnjë shërbim përveç se e dëmton, lipset t’i shërbejë vetëm autorin të saj, për të retushuar figurën e tij publike, gjë që unë personalisht e gjej si jashtëzakonisht vanitoze dhe të pamoralshme.
Autori vërtet ka të drejtë t’i ripunojë veprat e veta – por sa të drejtë ka që ta paraqitë një vepër të ripunuar si të njëjtën me origjinalin? Kjo varet nga shkalla dhe natyra e ndërhyrjeve në tekst. Në rastin e KNG dhe të Kështjellës, të cilat i kam krahasuar me kujdes, them se ripunimi ka dhënë si rezultat dy vepra të reja.
Ne botimin e ri duke iu referuar 2xha me siper lexohet:
“Tregtizat janë tjetër gjë,” tha Iliri. “Në thertore është ndryshe. Atje shikon si theren demat. Atje s’ka fare blerës të mërzitshëm që grinden për çmimet. Më kupton? Atje është vetëm kasaphanë.”
Fjala “kasaphanë” hynte në numrin e atyre fjalëve që përdoreshin kohët e fundit gjithmonë e më shpesh dhe me një kuptim jo shumë të përcaktuar.”
Une si lexues mendoj se nuk e humbas metaforen qe lidh kasaphanen qe behet ne thertore, pra therjen e bagetise pa medyshjen me te vogel(nuk eshte vendi per te arsyetuar per cmimin, ose pa qene nevoja per te mare ne konsulence vegjetarianet, qe u dhimbsen kafshet, qofte edhe ato shtepiake) dhe luftes qe ka ardhur si pasoje kur pyetjet jane sosur, i kane marre te gjitha pergjigjet(ose jane lene menjane) dhe njerezit e kane mbledhur(apo humbur) mendjen ne ate mase, shkalle, e nuk bejne pyetje te tjera sepse pergjigjet dhe sodisfaksionin psiqik, moral, filozofik, etj, e gjejne vecse duke therur, vrare njeri-tjetrin. 🙂
Ketu eshte nderhyrja e autorit qe na ofron vezhgimin e tij te holle duke mesuar edhe lexuesin ta mendoje metaforen, qe nuk do te kishte bere(kete lidhje) edhe sikur ne vend te thertores te mbetet fjala kasaphane(si turqizem, arkaizem, qe nuk perdoret me, vendi ku theren bagetia).
Lexuesi nuk eshte me as i viteve 40, 50, 60, 70, etj. por i shekullit te XXI-te(dhe ja si e drejton IK tek ndjesia e kohes se luftes: …Atje është vetëm kasaphanë.” Fjala “kasaphanë” hynte në numrin e atyre fjalëve që përdoreshin kohët e fundit gjithmonë e më shpesh dhe me një kuptim jo shumë të përcaktuar.”).
Te gjithe dine fjalen kasaphane ne kuptimin e perdorshem sot dhe jo ne ate te thertores(ndoshta Kadarese i duhej te bente nje shenim ku te thuhej se kasaphane eshte nje forme e vjeter per thertoren.
Nje pyetje qe i behej ne nje interviste Hemingueit, ku permendet principi (ne te shkruar) i aisbergut, te cituar edhe nga Kadareja vete shume kohe me pare dhe te pakten pergjate viteve te mija te gjimnazit.
Intervistuesi: Keshtu pra duke shkruar, ju mbeteni vazhdimisht nje vezhgues, qe shikoni per gjera qe mund te perdorni?
Heminguei: Sigurisht, nese nje shkrimtar ndalon se vazhguari eshte i mbaruar. Por ai nuk ka nevoje ne vezhgoje ne menyre te ndergjegjeshme ose te mendoje se sa do te jete e dobishme (qe mund te perdoret, te futet ne pune observimi i tij). Ndoshta kjo mund te jete e vertete ne fillimet. Por me vone cdo gje qe ai sheh shkon ne ruajtje te gjerave qe ai di ose ka pare. Nese ka ndonje perdorim te njohurit(e gjerave, realitetit qe te rrethon), une gjithmone perpiqem te shkruaj bazuar ne principin e aisbergut. Shtate te tetat e tij(aisbergut) jane nen uje, per cdo pjese qe eshte e dukshme(mbi uje). Cdo gje qe ju dini, ju mund ta eleminoni dhe vecse e forcon aisbergun tend. Eshte vecse pjesa qe nuk duket. Nese nje shkrimtar heq dicka qe ai nuk e di, atehere eshte nje boshllek(vrime) ne narrative e tij.
Thene kete dhe faktin qe edhe Kadareja e ka pasur ne mendje, per lexuesit “kalkarroce” te Kadarese, ndoshta eshte e nevojshme nje leksion mbi principin e aisbergut, qe i shkon shume per shtat shkrimeve te Kadarese dhe nje prej shkrimtareve qe ai eshte shprehur edhe vete se e ka pelqyer vecanerisht, Hemingueit.
Ti je i vështirë për t’u bindur – por do të sjell shembuj të tjerë, dora-dorës. Tani vetëm po të kujtoj se thertore dhe kasaphanë nuk mund të përdoren në të njëjtën thënie, nga i njëjti subjekt, me përjashtim të rastit kur njëra prej tyre përdoret metagjuhësisht (p.sh. “ne e kemi zëvendësuar fjalën kasaphanë me fjalën thertore“). Përndryshe jo, e përjashtojnë njëra-tjetrën. Mendoje pak këtë, të lutem. Në një botë ku folësit e quajnë atë vendin “thertore” (si Iliri dhe fëmija tjetër në roman), nuk ka vend për fjalën “kasaphanë” – përpos ndonjë fjalori. Ki parasysh edhe se gjuha e personazheve ose ligjërata e drejtë në tekst (ajo që Genette e quan mimesis, ngaqë duket sikur “riprodhohet” prej autorit; p.sh. dialogu në një dramë) dallon cilësisht nga gjuha e tekstit tjetër (diegesis).
Fjala kasaphane(si vend ku theret bagetia, pa e shtyre edhe nje milimeter ne te menduarin metaforik, dhe jo metagjuhesor, sepse nuk po flasim per dy gjuhe te ndryshme) nuk i thote asgje lexuesit te ri. Eshte Kadareja qe e fut, ia dhuron kete lloj menyre te menduari atij.
Nese kasaphane do te mbahej ne tekst, per lexuesit e rinj duhet nje shpjegim, shenim poshte tekstit per ta futur ne kohen, demethenien literare, kur perdorej fjala.
Po pres shembujt e tjere, se une nuk bindem, te pakten per kete rast. 🙂
Readme
ai lexuesi i ri, i cili nuk e kupton sipas teje fjalën “kasaphanë”, është ai që perceptoi e çoi Milosheviçinin në Hagë si “Kasapin e Ballkanit”, gjë që nuk ka për ta bërë gjë ndryshe ndonjëherë.
Ndoshta duhet venë re me këtë rast që fjalë të vjetruara bashkëshoqërojnë metafora të përdorura në gjuhën e përditshme edhe përtej kufijve të kohës se ekzistencës së tyre.
Une mendoj se lexuesi i ri dhe brezat qe vine do te kuptojne fjalen kasaphane ne menyre metaforike per aq kohe sa kjo do te mbetet ne perdorim.
Ndryshe me mua dhe ndoshta me brezin tim. Une pershembull dhe shume versniket e mi, kishim krijuar nje imazh te qarte per kuptimin e fjales para se te lexoja Kadarene kur akoma me perparese te zese te shkolles na cuan ne Thertoren e Tiranes me klasen.
Degjoja ulurimat e bagetive gjysem te trullosura qe thereshin ne syte tane, gjaku vu perdhe, kudo neper dysheme; bile mbaj mend qe njeri prej nxenesve(qe sic duket e zuri gjaku) nga ne rreshkiti dhe u mbulua i teri nga gjaku i fresket i bagetive, i cili lahej, largohej nga dy tre punetore me ca perparese mushamaje te renda e cizme te gjata gome te zeza. Mbaj mend qe nje pjese e gjakut qe rridhte curk nga gurmazi i sapo hapur i bagetive te renda(lope, etj) mblidhej ne disa kazane te medhenj nderkohe qe bagetia e sapo therur, akoma levizte e varur ne konvejere qe leviznin ne ate sallen e madhe e te larte. Ishte pamje makabre per mua akoma nje femije, por ishte nje dite e zakoneshme pune per punonjesit, kasapet e thertores. {astaj kalonim ne seksionet e tjera te fabrikes.
Ne thertore shihje kasaphanen origjinale, pa metafora. Thertorja krijoi imazhin e pare te “kasaphanes” dhe jo anasjelltas. Keshtu qe kur do te kem lexuar Kadarene me eshte sjelle neper mend imazhi i thertores dhe kam bere lidhjen se ku e ka origjinen fjala ne diskutim, kasaphane.
Degjo ketu eshte “the trick”, si i thone ne anglisht. Kur libri te lexohet tash e mot, jo vetem nga brezi qe u (u)shqye me Kadarene, do te kunfuzohet nga perdorimi i fjales kasaphane si vendi ku theren bagetia dhe njekohesisht behet hataja, theren edhe njerez, etj.
Pastrimi dhe spastrimi gjuhësor në ribotimin e veprave të I. Kadaresë është diçka e re për mua si lexues i letërsisë shqipe, çprej se nuk e ndjek më aktivitetin e tij letrar prej mesit të viteve ’90 e tutje. Këto ndryshime, ilustruar nga pasazhi i sjellë nga Xha Xhai më sipër, në rast se janë mbizotëruese edhe në vepra të tjera kryesore të autorit – e marr të mirëqenë ç’thuhet mbi dy veprat e përmendura, pse s’kam arsye të dyshoj mbi vërtetësinë e një pohimi që, përndryshe, do të ishte lehtësisht i verifikueshëm – është tregues i një procesi më vete letrar.
Si ndjekës i letërsisë shqipe nga një tjetër kënd tanimë, atë të interpretimit, jo më thjesht të leximit, unë jam kurioz për motivet e këtij procesi (e të të tjerave të ndryshme nga ai). Përmendja më sipër në diskutime se ky proces ka të bëjë me trashëgiminë kulturore në gjuhësi të shkrimtarit më duket se s’para ka shumë bazë. Shqipen e ngjallën së vdekuri në letra autorët arbëreshë me De Radën violinë e parë; pati përpjekje, por shumë të dobëta, nga të njohurit si bejtexhinj në këtë drejtim, pastaj erdhi N. Frashëri e ia hodhi themelet si gjuhë kombëtare; këtë udhë e shkelën më tej për ta kthyer në rrugë shkrimtarët e tjerë që pasuan, ku ndikimin më të madh e pati Mjeda me poezinë dhe Konica me publicistikën e prozën; për t’i vënë në fund vulën Noli me përkthimet e veta. Në ndërkohë ndodhën proceset e njohura të zyrtarizimit të shkrimit me Kongresin e Manastirit dhe zgjedhja në kohën e Zogut e nëndialektit të Elbasanit si gjuhë e shtetit (zgjedhje e zgjuar, kur mendon se ishte nëndialekt me potencialin që të hante nga të dy krahët e Shkumbinit). Por, pas Nolit, shkrimtarëve, publicistëve, gjuhëtarëve e të tjerë nuk u ka ngelur shumë për të bërë, pos pasurimit e sistemimit të kësaj gjuhe. Shumë kohë më vonë erdhi Kongresi që vendosi gjuhën letrare që kemi sot, e cila, pavarësisht debateve të ndryshme, ka rezultuar efikase. Hiq këtë akt sistemues të vonë, zor se mund të gjesh ndër lëvruesit e shqipes ndokënd a ndofarë që mund t’i njihet ndonjë kontribut i madh.
Prandaj ideja se Kadareja kërkon vendin e Dantes për shqipen duket ca pa kuptim, pasi kur ky hyri në letrat shqipe, gjuha ishte tanimë e themeluar. Sot asaj mund t’i rregullosh ndonjë derë a dritare, t’i suvatosh o lyesh ndonjë qoshe, por s’ke si e ngre nga e para, se është e ngritur. Veç në mos paç ndërmend ta prishësh krejt njëherë përpara. Ndaj edhe unë mbetet kureshtar për përsenë e procesit të argumentuar këtu nga autori i këtij blogu.
C’eshte e verteta, emrat qe permende themeluan shqipen e shkruar moderne, por vepra e tyre ishte e paket dhe pergjithesisht poetike. Kadareja, me volumin e madh ka vene themelet e prozes dhe kur proza eshte e ardhmja, atehere ka vene themelet e se ardhmes.
Pa ia hequr meritat IK-së në kulturën shqiptare, themelet prozës moderne shqipe ia kanë hedhur përkthyesit e letërsisë ruse dhe frënge, në vitet 1950-1960.
Pa u hequr meritat perkthyesve, pergjithesisht si kategori jane denuar nga historia me shperfillje. Se perse ndodh kjo eshte çeshtje tjeter. Kur vepra e Kadareja te behet historia e vepres se Kadarese, studiuesit do na thone sa fjale ka perdorur, sa fjale ka krijuar, ç’pasterti mbart shqipja e tij etj, keshtu qe do na mbushin mendjen se Kadareja ka hedhur themelet e prozes shqiptare. Ne kete kuptim merr domethenie edhe sasia e fjaleve te akuzuara.
Ky eshte mendimi im, nqs dikush ka teze tjeter le ta shprehe.
Unë s’jam fort i sigurt se çfarë është e ardhmja, nuk e di. Aq më pak besoj se mund të arrijë ta njohë kush, kur shoh rreth e rrotull se sa pak e sa shtrembër njihet e kaluara. Dhe nuk jam dakord me konstatimin tuaj për pjesën moderne të shqipes. Ndoshta ngaqë më interesojnë proceset sintetike, por si e shoh unë punën, shqipja e lëvruar mirë më parë nuk ka ekzistuar. Ç’kuptim ka t’i thuash diçkaje “moderne”, kur asaj i mungojnë paraprirëset? Do më pëlqente shumë që shqipja të ishte gjerësisht e dokumentuar edhe më herët nga ç;është, por përpjekjet për ta bërë këtë deri tani kanë dështuar e nuk është se shoh ndonjë mundësi për zbulime të reja mahnitëse në të ardhmen, të cilat në mos do ta ndryshonin rrënjësisht, të paktën do ta tronditnin thellë historinë që njohim deri tani.
Procesi që përshkrova më sipër është procesi i krijimit të shqipes së shkruar e, tek e fundit, edhe i formës së shqipes që flasim sot. Njerëzit që përmenda (nuk janë vetëm ata, ka edhe të tjerë bashkëkohës të tyre, por e përmblodha idenë në pak pika orientimi për lehtësi komunikimi) mund të kenë shkruar pak, por kjo s’është mangësi, përkundrazi meritë e tyre. Me ato pak që shkruan, i shtynë të tjerët të ecin në gjurmët e tyre, duke bërë të krijohet kjo që kemi sot. (Kjo nga pikëpamja gjuhësore. Nga pikëpamja letrare, të shkruarit pak ka akoma më pak rëndësi. Kujtoni se Homeri tërë jetën, në zijafetet ku e ftonin, ka kënduar vetëm këngët e Iliadës dhe Odisesë? S;e besoj. Apo i bën më pak të mëdhenj dramaturgët e lashtësisë fakti që shumë prej veprave të tyre s’njihen? Jo, mjafton bukuria e atyre që njohim. E kush do t’ia dijë sot për dramat pa fund të Servantesit? Gati askush, mjafton “Don Kishoti”. Mua personalisht më mjafton “Lufta dhe paqja” e Tolstoit e s’kam kushedi ç’dëshirë të lexoj më tej ç’ka shkruar në rininë e shfrenuar a në pleqërinë e rrjedhur. Sikur të hidhem këtu brenda tani: ç’i pakësohet madhështisë së, ta zemë, Mjedës, Poradecit a Migjenit fakti që vepra e tyre e mirë mund të përmblidhet në një libërth të hollë? Kurrgjë. Letrarisht, një shkrimtar mund të jetë i madh me dhjetë faqe, po aq sa edhe me dhjetë vëllime të trasha.)
Unë e pranoj vlerësimin e Xha Xhait për kontributin e jashtëzakonshëm të përkthyesve të pasluftës – deri diku pjesë dhe vazhdim i elitës kulturore të paraluftës – por s’besoj se do bija fort dakord me idenë e themelimit të diçkaje. Kjo thjesht nga këndvështrimi im, ku ndarjet me “moderne”, pastaj me “postmoderne”, paskëtaj ndoshta me “amoderne” a kushdi ç’do shpiket për t’i vënë emër, janë thjesht klasifikime. Është si të thuash se, pasi grupi i parë hodhi themelet e ngriti shtëpinë e shqipes, erdhi grupi tjetër dhe hodhi themelet e katit të dytë mbi çatinë e katit të parë. Ata i dhanë vërtet konture prozës shqipe, por proza shqipe s’është tjetër veç pjesë e shqipes së shkruar. Kontributi i tyre është i çmuar, por nga pikëpamja gjuhësore, këta përkthyes rregulluan / zgjeruan / i shtuan kat / pasuruan (zgjidhni cilën metaforë dëshironi, a mendoni për një të re, në doni) shtëpisë që gjetën.
Që t’i kthehem temës, unë besoj se procesi i pastrimit të tekstit që po diskutohet këtu ka të tjera motive e synime. Sidoqoftë, meqë nuk i kam lexuar veprat a, më mirë, botimet në fjalë, gjë pa të cilën s’mund të krijoj një ide të saktë, s’ia lejoj dot vetes të shprehem thjesht mbi bazë ndjesish, pasi çdokush me të drejtë do më adresohej për paragjykim.
Nuk di se ç’ka bere Kadareja me ribotimet e veprave te tij keto vitet e fundit, por po te ndalem vetem te shembujt qe na solli Xha Xhai, aty kemi te bejme me nderhyrje gjuhesore te natyres puriste. Jane zevendesuar dhe hequr disa turqizma.
Doemos qe ai ka te drejte ta beje kete, por nga pikepamja letrare dhe tekstore, keto nderhyrje jane te njejta me ato qe i jane bere veprave te tradites sone letrare nga botuesit e ndryshem, duke filluar nga Jani Vreto me “Ervehene” e M. Çamit, e sidomos me botimet e autoreve te tradites gjate gjysmes se dyte te shek. te kaluar, pa permendur arbereshet si De Rada e G. Dara qe u masakruan krejt. Te gjitheve ne thelb iu ndryshua gjuha, u zevendesuan fjale e forma “te huaja”, “te vjetruara”, “te gabuara”, me te tjera me “moderne”.
Nje tekst i botuar shpreh nje faze te caktuar te evolucionit te vepres se autorit dhe mbart gjurmet e kohes. Nuk mund te modernizohet, sepse perçudnohet, i humbet fizionomia, pak rendesi ka se kush i ben nderhyrjet, autori apo redaktori; rezultati eshte i njejte.
[Është e drejta e autorit që t’i ripunojë veprat e veta sa dhe si të dojë; por – veçanërisht kur bëhet fjalë për kryevepra, të cilat kanë formuar, kulturorisht, breza të tërë dhe kanë hyrë në historinë e letërsisë shqipe – është edhe e drejta e publikut që të njoftohet hollësisht për këto ndryshime, të cilat prekin thelbin më delikat të veprës: ndërfaqen e saj me kompetencën letrare të lexuesit.]
Kjo eshte e drejte ,pa dyshim. Minimalisht do te mjaftonte qofte edhe shenimi ‘botim i perpunuar’. Me mire do te ishte nje parathenie e shkurter ku te jepeshin edhe arsyet dhe se cfare eshte rishikuar..
Por kaq do ishte e mjaftueshme, sepse pertej asaj se c’beson njeri apo tjetri, matane edhe revoltes te ndonjerit per nderhyrjet ne tekstin e ribotimeve prej IK,nuk sillen dot argumenta te paqortueshem kunder nderhyrjeve. Ne fund te fundit ç’e keqe i vjen lexuesit nga nje veper artistike e permiresuar? Nese IK gjykon se vepra mbas nderhyrjes eshte permiresuar artistikisht ,atehere ashtu duhet te jete. Ai eshte autori dhe te gjithe kritiket sebashku nuk e bejne dot vepren e tij. Flasim per IK , nuk flasim per k.th.spirin. E thene ndryshe, perse te mos i besojme IK duke hequr dore nga konformizmi se ne nje veper artistike nuk eshte e mundur te nderhyhet?
[Përkundrazi, pasazhi i ripunuar, nëpërmjet higjienizimit të tekstit, e ka dëmtuar metaforën – sepse tani vendi i therjes quhet thertore, por fjala thertore në shqipe nuk është metaforizuar për të shënjuar edhe masakrën;…]
Ka shume te ngjare te jete keshtu ( megjithese “u be si thertore” e jep kuptimin metaforik te kasaphanes, ose “LIIB ishte nje thertore gjigande” mund te thuhet pa ndonje problem serioz kuptimor). Por a nuk ka qene keshtu fillimisht per gjithe neologjizmat derisa kane zene vend? Cabej sjell shembellin e konkretes popullore “rryme (uji)” qe gradualisht u abstragua e u metaforizua si psh “rryme letrare”, ” rrymat e nendheshme”, etj.
Nga ana tjeter ,kujt me teper se nje levruesi te shquar te shqipes si IK mund t’i besohet sjellja e prurjeve te reja,qe freskojne e gjallerojne gjuhen.
Barbarizmat, ne menyre te vecante orientalizmat prej Rilindjes e ketej, nuk kane patur ndonje fat aq te mire dhe me sa duket po ate fat do te kene, pervec nje numri syresh. Per shembell me 1912 “çanak” per gjyshin ishte ena ku ai hante, une e ndesha vetem me kuptimin e nje ene qe perdorej per t’ju hedhur ushqimin kafsheve, kurse me 2012 ime bije me pyet : “cfare kuptimi ka çanak?”.
Besoj se Hyllin ka te drejte per synimin e IK ne zevendesimin e fjaleve, apo ‘higjenizimin’ sic e perdor Xhaxhai .Purizmi por dhe kunderpurizmi nuk duhen absolutizuar.
Ne vazhdim te komentit te exfatma-s
U bera kurioz dhe desha te mesoja se si do te jene reflektuar ndryshimet ne fjale edhe ne perkthimin ne anglisht.
Ne perkthimin e hershem te romanit nga A. Pipes lexohet:
‘The shops are one thing’, Ilir said, ‘but the slaughterhouse is different. You can even see them kill bulls. There are no shops there, just the slaughterhouse,’
‘Slaughterhouse’ was one of those words being bandied about more and more often these days, but in ways that didn’t make sense to me.
Ne variantin e fundit Pipa/Bellos(Bellos si redaktor/perkthyes duke patur si baze perkthimin origjinal te Pipes)
‘Butcher shops are one thing’, Ilir said, ‘but the slaughterhouse is another. There are no tiresome customers haggling over the price of meat.You can even see them kill bulls. All they do there is kill animals.
‘Slaughter’ was one of those words being bandied about more and more often, but its meaning still seemed rather vague.
Bellos ne parathenien e botimit te fundit ne anglisht nder te tjera shkruan:
“Kronike ne Gur” nuk eshte shkruar njeheresh. Fillimisht doli si nje episod(tregim i shkurter) “Avioni i Madh”, i cili ishte nje nga botimet me te hereshme te Kadarese ne proze, qe u shfaq ne revisten Nentori in 1962. Sebashku me episode te reja te femijerise se tij dhe keqkuptimet e tij rreth botes dhe fjaleve, Kadareja e ripunoi “Avionin e Madh” ne nje tregim me te gjate “Qyteti i Jugut” i cili ne menyre te ngjashme u botua ne nje periodik ne 1967. Ishte vecse ne 1971, qe nje version i zgjeruar, i ripunuar dhe nje roman i ri-urdheruar(i kerkuar per botim) i titulluar Kronike ne Gur u botua si liber me vete.
Por ai ishte vecse fillimi – per Kadarene qe eshte nje rishkrues(shkrimtar qe e ripunon vepren e tij) obsesiv (kembengules). ‘Kronike ne Gur’ u ribotua disa here ne Shqiperi, cdo here duke perfshire zhvillime(shtesa, ndryshime) te vogla ose te medha, derisa perfundimisht u perfshi ne serine shumevolumeshe te Veprave te Plota te Kadarese te botuar nga Fayard ne Paris ne vitin 1997, ne nje paralele strikte(besnike) te versioneve frengjisht dhe shqip. Per kete tekst perfundimtar, Kadareja beri shume ndryshime. Disa pasazhe dialogjesh u shtrenguan(u reduktuan, theshtuan), disa u zgjeruan, disa pasazhe historike dhe politike u hoqen, dhe pasazhe te tjera – pasazhe te tera bisedash midis disa plakave te cuditeshme te qytetit pershembull – u shtuan. Por as ky version perfundimtar ndoshta nuk shenon mbarimin e kesaj historije(ndryshimesh).
>>>>>>>>>>>>>>
Duket se me kete rast mesojme me shume rreth historise te fillimit, zhvillimit, krijimit, dhe ndryshimeve te fundit ne tekstin e Kadarese te romanit ‘Kronike ne gur’.
“Na bej kabull nje rixha Jurusum Efendi!” Ja kjo eshte ndoshta fjalia me unike qe une kam hasur ne shqip. Unike sepse me vetem dy-tre fjale etimologjikisht shqip(!) ndertohet nje fjali e tere. Ka nje lloj misteri ne kete komunikim shqip nen rete e fjaleve te Orientit. Ka dicka qe, pavaresisht degjuesit te sotshem, me shqiperoren e oksidentalizuar formalisht si refuzim snobi ndaj Orientit, e percakton folesin si nje shqiptar. Tani kjo fraze eshte shkeputur nga filmi “Liri a Vdekje”, por fraza te tilla, nje komunikim te tille gjuhesor pra, e has edhe ne filma si “Kush vdes ne kembe”, “Gjeneral Gramafoni”, “Koncert ne vitin ’36”, etj.. Ata qe kane bere keto filma jane perpjekur qe te sjellin personazhet me gjuhen e tyre, pavaresisht sesi degjohen sot. C’do te ndodhte valle sikur dikush, qofte edhe autoret e ketyre filmave, te ngrihej e te thoshte qe edhe gjuha personazheve duhet ndryshuar, se Jurusumi i Cukaroves bashke me Nexhipin te na flasin me shqipen e sotme, madje mundesisht me nivelin e gjimnazisteve te sotshem? C’do te ndodhte sikur fjalia e mesiperme te behej dicka e tipit: “Zoteri, si kaloni mire? Ke dy minuta kohe se kam nje leter?”. Kjo me sjell ndermend nje pasazh nga nje film Amerikon ku personazhi qe ishte mbrojtes i kompanive te duhanit luftohej shume nga nje kongresmen i Vermontit, pikerisht per avokatine e duhanit. Dhe per ta bere kete, kongresmeni mbeshteste nisma te tilla si p.sh nje spot ku Humphrey Bogart te “Casablanca” paraqitej, jo me nje cigare ne buze, por me nje karafil. “Por keshtu a mos po ndryshoni historine”, e pyete gazetarja kongresmenin? Pergjigja eshte lapidare: “Ne po e permiresojme ate”. Gjithesesi ketu ceshtja eshte interesante, sepse per here te pare ndoshta ne Shqiperi, lexuesit i “kundervihen” autorit ne emer te mbrojtjes se personazheve, te cilet kane si prerogative te vetme ekzistence GJUHEN. Dhe personazhet jane te perjetshme, ndaj edhe lexuesit, sado qe anonim, hicer qe vijne verdalle duke kenaqur intelektin e vet, teksa kuptojne frazat e hedhura nga autori ne liber, apo pamjet e filmave qe kane shenjuar breza, asociohen me personazhet me Fjalen e tyre, qe jo vetem lind ne nje kontekst te caktuar, por krijon nje kontekst te ri. Dhe se cfare karakteri inciziv ka fjala mjafton t’i referohemi verejtjes se mencur te Paul Valerise te “Zoti Test”. Ndaj kur flitet per pronesine intelektuale, te pakten ne kete rast, ka nje spekullim te madh mendoj une. Nje spekullim i cili po krijon dy “aradha| paradoksale: nga nje ane nje brez lexuesish, nga me pasionantet dhe me besniket e Kadarese, nga ana tjeter vete kete te fundit, qe po spastron tekstet ne funksion te lexuesit te ri shqiptar, por qe eshte e qarte se nuk e ndjek me ate pasion si brezi i meparshem. Dhe kete e ben duke eliminuar nje sere fjalesh qe po inkuadrohen ne nje kategori shume te dyshimte: Barbarizmat e shqipes. Si mundet qe nje gjuhe te kete barbarizma? Po ata qe e duan tekstin e tij ashtu si ne Gjeneze, valle jane barbare? Se keshtu po administrohet edhe debati mbi te: dikush flet per shenjtor, diksuh per Katedrale te letersise, dikush per profet. Dhe atij jam i sigurt qe i pelqen shume kjo. Meqe erdha ketu edhe ne Gjeneze te Bibles ka nje pasazh ku thuhet se Zoti i la te lire Adamin dhe Even t’u vendosnin vete emrin gjerave te botes qe Ai krijoi. Dhe Ai do t’i pranonte ato, ashtu sic do te vendosnin ata. Iliri i Kronikes i ka vene ermin dyqan dhe jo tregtize dhe shkrimtari, nuk mund te kaperceje Zotin ne aktin e krjimit. Metaforikisht po llafos.
Na bej kabull nje rixha Jurusum Efendi!
Per brezat e rinj kjo fraze kuptohej nga konteksti, po sot as pleqte e Kavajes nuk arrijne ta kuptojne (jo me ta ndertojne) nje fjali te tille. Neser, ne skena te ndryshme i duhen vene titrat atij filmi, qofte per ta bere te kuptueshem e qofte te ndalohet kureshtja per te mesuar fjale qe tashme u duhen vetem gjuhetareve.
Shume fjale kane kaluar ne stadin e thonjve, qe duhen prere, jo vetem per arsye funksionaliteti por edhe per arsye estetike dhe etiko-identitare.
Kadareja po i pret thonjte vepres se tij, ne radhe te pare per arsye etiko-identitare (nje qendrim etik eshte gjithnje edhe qendrim identitar), mandej per arsye estetike dhe funksionaliteti.
“nje qendrim etik eshte gjithnje edhe qendrim identitar”
Varet ajo pune, nuk eshte gjithnje ashtu. Ketu flitet per fjalet, te cilat e kane nje identitet qe nuk varet nga estetika, por nga semantika.
Fjala vjen, meqe jemi te Kadareja, ai ndoshta do te donte te mos e kishte emrin “Ismail” por, te themi, Fatmir, Luan a Blerim, por s’ka ç’i ben. I pelqen apo jo, nuk e ndryshon dot emrin. Sepse ai emer edhe pse me prejardhje turke, mbart identitetin e tij. Nuk e ndryshon dot pa e futur identitetin ne krize.
Melikjan (@Melikjan) thotë:“Na bej kabull nje rixha Jurusum Efendi!” Ja kjo eshte ndoshta fjalia me unike qe une kam hasur ne shqip. Unike sepse me vetem dy-tre fjale etimologjikisht shqip(!) ndertohet nje fjali e tere.
Sic edhe behet e qarte, kjo eshte thjesht pershtypje personale. Fjalia e sjelle si shembull, reflekton kohen kur nje bisede e tille behej, pavarsisht se ishin grahmat e fundit te nje sundimi qindravjecar. Ishte shqipja si perzjerje gjuhesh te folura(tongues). Ne qe jemi jashte, e kemi si rutine qe kur flasim te perziejme fjalet shqip me ate te gjuhes se vendit, duke krijuar, reflektuar te njejten situate, por per arsye te ndryshme.
Si te veshtire do ta konsideroja qe nje shikues i sotem(fare i ri ne moshe, do te kuptonte domethenien e kesaj menyre te shprehuri) qofte edhe nga filmi. Eshte rasti kur arkaizmat(huazimet nga turqishtja) kthehen ne fjale te pakuptueshme per lexuesin, apo shikuesin, dhe me te drejte mund te shihen si barbarizma, pavarsisht se transmetohet nepermjet gjuhes se folur(filmit), duke mare kuptimin origjinal te perdorimit, kur tjetrin nuk merr vesh se cfare thuhet.
Barbarizem eshte rasti kur nje fjale eshte e pakuptueshme, psh grekerit(ato e kane futur kete term mijra vjet me pare) konsideronin gjuhen e folur nga fiset epirote dhe ilirike, gjuhe barbare(sh) sepse nuk e kuptonin. Filmit nuk ke cfare t’i besh, nuk e ndryshon dot, por nese kjo fjali do te ishte pjese e nje libri artistik te shkruar, besoj se do t’i beheshin editimet e rastit, per te hequr arkaizmat, apo barbarizmat sic quhen sot ne gjuhen e shkruar.
Sa vete e dine sot kuptimin e mirefillte te fjales kabul(l) apo rixha? Ndoshta vetem intuitivisht do t’i perafroheshim kuptimit.
me be kabull – (me) pranu, (me) aprovu(te pranosh, te aprovosh)
me be rixha – me lute(te lutesh), (rixha) – lutje(apo si kerkim urate me dhene uraten, etj
E bleva vepren e plote te Kadarese mbasi mora vesh qe nuk do shkruante me letersi. Degjova qe kish retushuar e punuar vepren e plote, por pa hollesira. Lexova 10 volumet e para nga 20 te mundshme, dhe e lashe. Nuk ka asnje diskutim (ose dihet boterisht :)) qe Kadareja eshte shkrimtar i madh, jo vetem shqiptar, por eshte shume i talentuar krahasuar edhe me shkrimtaret e tjere te medhenj qe ka letersia. Gjate rileximit here pas here me fekste mendimi “ku i gjen gjithe keto fjale, gjithe keto mendime xhanem.” E pranoj qe mua me terheq shume fjala e shkruar, me shijon pothuajse fizikisht.
Nje tjeter gje qe mu kristalizua gjate leximit ishte kontributi i jashtezakonshem qe jep gjithe vepra e Kadarese ne krijimin e nje imazhi historik per Shqiperine. Packa se ne si shqiptare e dime mire se plot nga ato qe shkruan Kadareja nuk jane tamam te verteta, por ajo eshte veper artistike, e ka licencen krijuese, dhe tek e fundit, pas shume vjetesh, ata qe do ta lexojne, do krijojne per Shqiperine ate imazh qe ushqen Kadareja me vepren e tij. Ketu “kombetarizmi” im merr krahe domethene.
Dhe vijme tek retushimet. Nuk jam ne gjendje te jap shembuj (pervec “Merr hallve, Mevla Celebi” dhe “Me dhembje, vella, me dhembje” qe mungonin), por kishte kaq shume fjale te zevendesuara, nje pjese te te cilave as nuk i dija, sa qe mu prish qejfi i leximit disa here. Me nderpritej rrjedha e narratives, shfytyroheshin figurat nderkohe qe une vrisja mendjen te hamendesoja se cila fjale ishte origjinalja qe te kuptoja c’po thuhej. U ndjeva e tradhetuar, e prere ne bese. Dhe e nderpreva leximin.
Tani do filloj te mbledh librat e Kadarese ne botimin e pare.