Raportet midis letërsisë së shkruar dhe rrëfimit gojor si rregull janë të tilla që rrëfimi gojor të shërbejë si bazë për tekstin e shkruar – dhe kjo vlen si për përrallat popullore “të zbardhura” nga folkloristët dhe shkrimtarë, ashtu edhe për tekste të tjera që paraqiten sikur të ishin rrëfime gojore, për arsye stilistike ose të tjera paratekstore.

E kundërta ndodh shumë më rrallë, sidomos në kultura të alfabetizuara: kalimi nga teksti i shkruar në rrëfim gojor. Nëse dikush do të më kërkonte t’i rrëfeja një roman, p.sh. Vitin ‘93, ose Etër dhe bij, unë normalisht nuk do të isha në gjendje të prodhoja veçse një përmbledhje të fabulës (plot), por jo romanin vetë. Në përgjithësi, arti i të rrëfyerit ka ardhur duke u tkurrur, paralelisht me triumfin e tekstit të shkruar në komunikim.

Por nuk ka qenë gjithnjë kështu. Për shembull, kur shqiptarët ende nuk e kishin përfunduar kapërcimin nga kultura orale (gojore) në atë me shkrim, ishin të shumtë ata që mund t’i zbavitnin të pranishmit me histori të gjata, të bazuara në lexime; dhe këtu s’e kam fjalën vetëm për prindët që u tregojnë përralla fëmijëve për t’i vënë në gjumë, as për përrallat si të tilla.

Nga fëminia e hershme, mbaj mend nënën time, lexuese të apasionuar të letërsisë ruse dhe të dashuruar pas Tolstoit, që u tregonte disa të afërmve tanë në plazh romanin Lufta dhe paqja – një event që zgjati me ditë. Natyrisht, s’kujtoj dot hollësi nga ky rrëfim kilometrik, por mbaj mend se ishte shumë më tepër se riprodhimi i fabulës – meqë kishte edhe dialog, edhe përshkrime.

Mundem vetëm të marr me mend se çfarë lihej jashtë: përsiatjet filozofike të Tolstoit, ose ndërhyrjet jopertinente për shtjellimin narrativ.

E megjithatë, Lufta dhe paqja është tepër i vështirë për t’u rrëfyer me gojë – për shkak të personazheve të shumta dhe linjave të gërshetuara dhe paralele. Ime më e identifikonte veten me Natasha Rostovën, dhe vetë romani, në gojën e saj, jo rrallë prirej të shndërrohej në soap; edhe pse atje nuk mungonte një personazh anti-sentimental, si Pier Bezuhovi. Më kujtohet se gruan e tij për ca kohë, Elenën e bukur, të rrëfyer nga ime më, unë fëmija e përfytyroja si një kryqëzim midis Helenës së Trojës dhe Elena Kadaresë (po, e njihnim pak); kryqëzim që e merrte frymëzimin, besoj, te ngjyra e flokëve.

Po çfarë aftësie duhet, për ta shndërruar në narrativë të gjatë një roman; dhe pse na mungon sot?

Kujtoj se edhe unë u kam rrëfyer një herë një histori shokëve: duke i rënë gjatë dhe plot pasion. Atëherë sapo kisha filluar të lexoja në anglishte, dhe për fat, më kish rënë në dorë The Sign of Four, një novelë e Arthur Conan-Doyle, e dyta me Sherlock Holmes-in protagonist.

Se si e kam bërë këtë, mbetet enigmë për mua; meqë sot nuk do ta bëja dot. Jo vetëm ngaqë teksti i Conan-Doyle është kompleks nga pikëpamja narrative – meqë ndërtohet rreth një misteri; por edhe ngaqë gjatë rrëfimit m’u desh të kaloja nga anglishtja e leximit në shqipe, edhe pse pa përkthyer, në kuptimin teknik të fjalës.

Në fakt, rrafshi narrativ nuk përkthehet; përveçse po të themi se “luani vrau një antilopë” është përkthimi narrativ i “ujku vrau një sorkadhe” – por në këtë rast thjesht jemi duke distiluar struktura gramatikore.

Dhe, meqë flasim për marrëdhëniet midis rrëfimit dhe përkthimit, ja një histori që kam gjetur te Simon Leys (The Hall of Uselessness, f. 252-253), dhe që e ilustron problemin në mënyrë elokuente.

Simon Leys flet për Lin Shu (1852-1924), figurë qendrore në historinë letrare të Kinës moderne, i cili përktheu në kinezçe rreth 200 romane, pa ditur asnjë gjuhë të huaj!

Lin Shu i mbështeste përkthimet e veta në rrëfimet e të tretëve. Kështu, në 1890, kur Lin Shu po merrte veten nga një sëmundje e rëndë, atij i shkoi për vizitë një mik që sapo ish kthyer nga një udhëtim në Francë. Mes të tjerash, miku i foli për një roman shumë popullor në Europë në atë kohë, Zonja me kamelie (La Dame aux camélias) të Alexandre Dumas fils, dhe i sugjeroi Lin Shu-së që ky ta përkthente.

Dhe ja si ndodhi: ai miku ia rrëfente romanin, kushedi duke u këshilluar hap pas hapi me origjinalin; dhe Lin Shu e “zbardhte” rrëfimin e mikut në kinezçe. Versioni kinez i romanit pati gjithashtu shumë sukses. Ishte “vastly superior” ndaj origjinalit, thotë Leys – duke tingëlluar si Borges-i; edhe pse i qëndron besnik tekstit të Dumas-it, paragraf për paragraf dhe fjali për fjali, ia kalon për koncizitet dhe fisnikëri të fjalës. Imagjinoni, vëren Leys, një roman serial ose feuilleton, të shkruar me stilin e Tacitit! Aq i fuqishëm dhe lapidar ishte teksti kinezçe, sa Maoja, shumë vjet më vonë, gjatë një takimi me senatorë francezë, ua lëvdoi këtyre La Dame aux camélias si shembullin më të rafinuar të gjenisë letrare franceze – duke i lënë këta të fundit gojëhapur…

Kur pa se ç’sukses pati “përkthimi” i parë, Lin Shu e vazhdoi këtë punë edhe me shumë autorë të tjerë, gjithnjë në bashkëpunim me miq dhe kolegë që i kishin lexuar këta në origjinal; duke u shndërruar kështu në një faktor kritik të modernizimit të Kinës, gjatë shekullit XX.

Po kujt do t’i kish shkuar mendja se letërsia frënge do të shkëlqente, në Francë, me Zonjën me kamelie?

Shembulli sa unik, aq edhe i skajshëm i Lin Shu-së, që shkëlqeu si përkthyes i letërsisë perëndimore në kinezçe pa ditur asnjë gjuhë të huaj, të bën të mendosh për marrëdhëniet mes rrëfimit (narration) dhe përkthimit – deri aty sa të shtrosh pyetjen, jo dhe aq absurde, se mos vallë përkthimi gjithnjë paraprihet nga rrëfimi.

Në kuptimin që teksti në gjuhën A shndërrohet më parë në rrëfim, dhe pastaj rrëfimi riderdhet si tekst në gjuhën B. Ky interpretim do të mbështetej mbi supozimin se ekziston një rrafsh ku historia e rrëfyer nuk ka nevojë për suportin gjuhësor; i njëjti rrafsh të cilin e gjejmë, pastaj, në realizimet e një romani si film, balet ose pjesë teatrale. Në këto realizime diçka gjithnjë humbet dhe diçka gjithnjë ruhet – njëlloj si edhe, tek e fundit, në përkthimet.

Nga ana tjetër, i njëjti rrafsh rrëfimor, i abstraguar nga teksti, mund të rimerret si narrativë – sikurse ndodh atëherë kur vihemi t’i tregojmë dikujt një libër që kemi lexuar, ose fundja edhe një film që kemi parë. Me intuitë, do ta pranojmë se ka diçka nga përkthimi edhe në këto gjeste; në kuptimin që, duke e marrë një vepër narrative dhe duke ta sjellë ty, nëpërmjet të folurit, unë gjithnjë e angazhoj veten në proces, duke i përkulur dhe shndërruar elementet fillestare të tekstit (cilitdo tekst: shkrimor, filmik, skenik).