Në vitin 1980, sistemi i transportit publik të New York-ut, i njohur edhe si MTA (Metropolitan Transit Authority) ishte në prag të falimentimit, dhe në fakt do të kish falimentuar, sikur të mos t’i kishin ofruar, në momentin e fundit, një shumë të konsiderueshme parash (bailout).
Lajmi për dhënien e huasë u njoftua një të hënë pasdite; dhe të nesërmen, gazeta New York Daily News doli me këtë kryetitull:
SICK TRANSIT’S GLORIOUS MONDAY
Ku – shpjegoj për ata që nuk e njohin mirë anglishten – sick i referohet gjendjes së vështirë financiare të sistemit; dhe transit është një emër tjetër, fare i zakonshëm, për MTA-në. Titulli do të përkthehej kështu: “E hëna e lavdishme e transportit publik të sëmurë.”
Këtë titull e mbajnë, sot e kësaj dite, si një nga më gjenialët në historinë e gazetarisë amerikane, kryesisht për shkak të një ngjashmërie, thelbësisht të rastit, me një shprehje të latinishtes kishtare: sic transit gloria mundi.
Vëreni paralelizmin:
SICK TRANSIT’S GLORIOUS MONDAY
SIC TRANSIT GLORIA MUNDI
Ku dy përkimet mes transit (angl.)/transit (lat.), dhe glorious/gloria i kanë rrënjët në etimologji të përbashkëta; ndërsa dy të tjerat, sick/sic dhe Monday/mundi janë të llojit homofonik.
Sistemi i transportit metropolitan, në NYC, kish qenë, historikisht, një nga gurët e çmuar të qytetit; por që kish ardhur duke u degraduar, për shkak të vështirësive financiare. Që këtej, përkimi me frazën latine gjente bashkëtingëllim në kuptimin e kësaj të fundit, që i referohet natyrës kalimtare të jetës, gëzimeve dhe lavdisë.
Tani, që lexuesi të kapte efektin e plotë të titullit, duhej që jo vetëm të ishte në dijeni për problemet e mëdha të MTA-së, por të shquante edhe referencën ndaj latinishtes.
Përndryshe, titulli i gazetës megjithatë do të funksiononte; por duke humbur një pjesë të mirë të konotacionit; ose duke përftuar nivele të ndryshme të leximit.
Në retorikë, kjo figurë do të klasifikohej si e ngjashme holorimën, ku dy vargje tingëllojnë krejt njëlloj, edhe pse kanë kuptime të ndryshme, si shembulli i mëposhtëm, nga frëngjishtja:
Gall, amant de la Reine, alla, tour magnanime!
Galamment de l’Arène à la Tour Magne, à Nîmes.
Të cilën kam dëgjuar t’ia atribuojnë deri edhe Victor Hugo-it.
Natyrisht, edhe vargjet e mësipërme mund t’i lexosh pa e vënë re holorimën; dhe pa e kuptuar pse janë kaq të famshme.
Nga ana tjetër, kryetitulli i gazetës më sipër është shumë më tepër se holorimë; meqë i referohet asaj që U. Ecoja e ka quajtur enciklopedi të lexuesit, ose bagazhit të njohurive me të cilat lexuesi i qaset tekstit, dhe që e ndihmojnë në interpretimin e pasur të këtij teksti.
Një shembull të ngjashëm, të homofonisë mes dy gjuhëve të ndryshme, na ofron italishtja, ku shprehja i vitelli dei romani sono belli, tingëllon njëlloj me latinishten i Vitelli dei romani sono belli, edhe pse e para ka kuptimin “viçat e romakëve janë të bukur”, ndërsa e dyta “Përpara, o Vitelius, nën kushtrimin e hyut romak.”
Kur përkthimi bëhet midis kulturave relativisht të largëta, rreziku që përkthyesi të mos i kapë aluzione të tilla është më i madh se ç’kujtohet.
Me këtë rast, do të citoja një shembull keqpërkthimi që sjell sinologu Simon Leys, në veprën që citova në shkrimin e mëparshëm.
Tregon Leys, se në intervistën e mirënjohur që i pat dhënë gazetarit amerikan Edgar Snow, Maoja e pat përshkruar veten si “një murg i vetmuar që ecën në shi, nën një ombrellë që pikon.” Thënia, e pazakonshme për një burrë shteti, pati efekt të jashtëzakonshëm në imagjinatën perëndimore; pa çka se, sipas Leys-it, ajo përmban një gabim katastrofik përkthimi.
Kjo sepse Snow nuk paskësh arritur të kapë që shprehja “një murg nën ombrellë” (beshang da san) i referohej një shakaje tepër popullore në Kinë, e cila ka formën e një dialogu – kur dikush thotë beshang da san, tjetri i përgjigjet “pa flokë” (meqë murgjit e mbajnë kokën të rruar), “pa qiell” (meqë qiellin nuk e lë të duket ombrella); dhe shprehja kinezçe për “pa flokë, pa qiell”, wu-fa wu-tian, është homofonike me “Unë nuk njoh asnjë ligj, për mua asgjë nuk është e shenjtë.”
Pikërisht këtë kish parasysh Maoja, thotë Leys, kur e quajti veten “murg që ecën në shi nën ombrellën pikuese”; ose një portret cinik të vetes, si despot dhe autoritar; jo imazhin poetik dhe sentimental të pikturuar nga fjalët.
Përshtatja në anglishte nga Snow, përfundon Leys, zbulon këmbënguljen për krijim mitesh dhe kërkesën për kitsch politiko-fetar, mes një kategorie intelektualësh perëndimorë.
Një dukuri të ngjashme patëm vënë re dikur në blog, kur përmendëm përkthimin në shqip të një poeme të García-Lorca-s, ku personazhi Amparo, femër në origjinal, ishte shndërruar në mashkull në shqip. Në atë rast përkthyesi, që e kish shqipëruar poemën jo nga origjinali, por nga një gjuhë pa gjini gramatikore (pas gjase turqishtja), ishte ngatërruar nga enciklopedia e lexuesit, dhe duke e ditur që Lorca kish qenë homoseksual, e kish parë të arsyeshme që ta bënte t’i këndojë një mashkulli.
Edhe përkthyesi ynë i Lorca-s, edhe Snow në intervistën me Mao-n, lexuan në tekstet burimore ato që prisnin të lexonin, jo ato që gjendeshin aty.
Në mënyrë të ngjashme, kur Wordsworth-i shkruante, në poemën “Daffodils” se “A poet could not but be gay”, ai kish parasysh diçka tjetër nga çfarë na shkon në mendje të gjithëve ne tani; meqë fjala gay, me kuptimin “homoseksual,” ka hyrë në anglishte relativisht vonë; dhe doemos nuk përdorej ashtu në kohën e autorit të poemës.
P.S. Kushedi ndonjëri e vuri re aluzionin që bëj, në titullin e këtij shkrimi, për Zazie dans le métro, të Raymond Queneau, ku gjithashtu kemi të bëjmë me një metro në vështirësi (atë të Parisit). Në këtë rast aluzioni, e pranoj i përciptë, kalon përmes titullit të një përkthimi shqip të veprës që, me sa di unë, nuk ekziston; por që mund të kish ekzistuar, pa e prishur rendin e sendeve. Është një përkthim fantazmë, që lexuesi duhet ta pranojë me mendje, në qoftë se dëshiron ta mirëpresë aluzionin tim. Përndryshe, pazienza.
Jashtezakonisht argetues ky shkrim! Nga ana tjeter, sa here e mendoj,ceshtja e keqinterpretimit/tjeterinterpretimit ne lexim dhe ne perkthim me fut ne panik e ne krize. Dhe besoj se perkthyesi eshte ose gjeni humanist ose kriminel gjysmelekesh. Problemi eshte qe eshte e pamundur qe si perkthyes mos te te shkase kemba diku e te besh nje krim pa dashje, si ato qe permenden ne kete shkrim. Dhe cfare deshperimi duhet te kete perkthyesi ne caste te tilla… deshire per t’u harruar!
Por ceshtja e shkrimit mendoj se nuk lidhet vetem me perkthimin, por kryesisht me interpretimin e tekstit, qe ne fakt eshte “perkthimi” i tij sipas hartes se shenjave ekzistuese ne koken e lexuesit. Ne kete pike mua personalisht gati-gati me fyen ta jap celesin e aluzionit qe bej ne nje shkrim, nje kokefortesi pa shkak dhe joracionale ne thelb, por qe eshte me e forte sesa une. Edhe kur e shoh qe lexuesit ma shajne nga te gjitha krahet shkrimin, prapeseprape s’dua ta jap. Ndoshta lidhet me idene absurde qe te gjithe duhet te punojne ne maksimum. Por xhaxhai e jep celesin e titullit ne fund te tekstit. Jam menduar sot ne mengjes pse e dha. Besoj, jo se i vjen keq per lexuesin (sido qe xhaxhai eshte shume me natyremire sesa une), por sepse eshte menyra me e mire per te ribere kuptimin e tekstit me nje te goditur te shpejte fare ne fund te tekstit. Eshte si pika e shenuar ne skerme, pasi shpatari i mprehte e ka neutralizuar armen e kundershtarit me nje “prise de fer” qe nganjehere shnderrohet (kuptueshem:)) ne “levdaten/mburrjen e hekurt” ne kete loder me “lulka” qe eshte interpretimi. 🙂
Paundi e popullarizoi poezine kineze ne anglisht; por ia arriti kesaj nepermjet rikrijimit imagjinativ te atyre poezive qe ai ndermori per t’i perkthyer. Keshtu Cathay dhe The Classic Anthology Defined by Confucius, qe te dyja te servirua si volume me perkthime prej Paundit, sot konsiderohen vepra te rendesishme ne poezine ne anglisht. Pra vepra te mirefillta poezie; dhe jo thjesht perkthime.
Nje rast qe, ne nje fare menyre, eshte flagrant dhe qe ilustron lirine qe Paundi, si poet qe ishte, i lejonte vetes gjate perkthimit nga gjuha kineze eshte i meposhtmi. Ne poezi ne origjinalin kinez permbante shprehjen “quiet lady” (ne origjinal ‘ching nu’; ne shqip ‘zonje e heshtur’), ndersa Paundi e jep si “lady of azure thought” (‘zonja e mendimeve blu’), pasi ideogrami kinez ‘ching nu’ permban komponentin ‘ch’ing’ qe do te thote “ngjyre blu ose jeshile”. Gjithsesi lexuesit ne anglisht mund te cmojne liriken qe Paundi shpesh ia ka “mveshur” rikrijimeve te tij poetike prej origjinalit kinez.
Kontributi i Ezra Pound si perkthyes nga gjuha kineze sot mbetet shume i dyshimte, kur per me teper njohja nga ana e tij e gjuhes ishte e nje diletanti.
Me qe jemi tek perkthimi, problemi me i madh ne perkthim eshte ajo cka quhet ekuivalence, prandaj quhet edhe translation dhe jo interpretation. Ezra ne kete drejtim e ka shkelur normen me te dyja kembet.
Perkthimi nuk duhet te kthehet nje beteje per te interpretuar teksin apo shkrimtarin, por per ta ekuivalentuar nga njera gjuhe ne tjetren. Perkthyesi para se gjithash jo vetem qe duhet te njohe gjuhen shume mire, por i duhet te njohe kulturen e atij vendi prej nga eshte shkruar dhe per te cilin eshte shkruar.
Njohja per te perkthyer eshte te kesh nje njohje te perjetuar te kultures te vendit, te ndjere ne damaret, sebashku me ekzaltimin intelektual, estetik dhe emocional qe rrjedh prej saj. Perkthyesit me te mire kane qene vagabonde neper bote.
Dikush mund te jetoj ne nje vend tjeter, te huaj dhe si i huaj, per dekada, por mbetet nje “stranger” si personazhi i Kamyse, mbetet nje anomie, qe ka konsumuar nje pjese te jetes ne nje vend, por nuk ka mundur te behet pjese a atij qyteterimi dhe kultures se atij vendi.
Keto qe thua per “ekuivalencen” jane te drejta, RM, natyrisht. Dhe, sikurse po thoja dhe tek nje koment tek tema tjeter, une vete besoj tek detyrimi qe perkthyesi ka ndaj origjinalit, detyrim qe vjen perpara deshires per te dhene kenaqesi per lexuesin e materialit te perkthyer.
Gjithsesi ketu po flasim per perkthim poezish, nje lem qe duhet pare ne menyre shume me komplekse persa i perket perkthimit. Per Paundin kishte rendesi te madhe gjuha e destinacionit te perkthimit, pervec gjuhes se origjines se tekstit. Paundi e dinte se lexuesi perendimor do t’i pergjigjej pozitivisht nje poezie aq te huaj dhe te larget per te sa c’ishte ajo kineze vetem nese jo thjesht tingellimi i vargut, por per me teper edhe “tingellimi” i permbajtjes, do te ishte i perafert me ate kulture qe ky lexues ka, pra me kulturen perendimore.
Per ta vazhduar ilustrimin me shembullin qe kam dhene me siper: kur Paundi merr frazen e thejshte kineze “ching nu” dhe e riformulon si “lady of azure thought” ai ka ndermend Guido Kavalkantin (nje poet fjorentin, bashkekohes i Dantes) dhe poezine e tij te njohur “Donna me prega”. Per Paundin perkthimi nuk ndodhte vetem ne nivel gjuhesor, apo nuk ishte pikesepari ne nivel gjuhesor. Ai donte te perkthente kulturat, qe keto te ndervepronin ne tekstin e perkthyer me njera-tjetren. Per sa ia ka arritur, them se nuk eshte nje arritje e vogel. Dhe nuk do ngutesha ta shperfillja Paundin aq kollaj si “te dyshimte” apo “shkeles” ne perkthim, megjithe te metat tashme gjeresisht te pranuara si shprehje te talentit te tij poetik.
S’di a me kupton tek kjo pika e fundit. Thjesht per bisede flas, me diferenca opinionesh, jo per replike.