Më ka tërhequr vëmendjen një polemikë, këto ditë, mes Gjergj Metës, i cili është prift katolik dhe intelektual i pranishëm në debatet publike; dhe prof. Rami Memushajt, gjuhëtar i mirënjohur, gjithashtu i angazhuar prej kohësh në këto debate.
Polemika prek shumë çështje të cilave u kemi kushtuar vëmendje edhe në PTF; përfshi edhe çështjen e shqipes standarde, kërkesave për rishikim të saj dhe rolit që ka luajtur Akademia e tanishme e Shencave dhe QSA-ja në këto manovra.
Meta, sikurse mund të pritej, e quan shqipen standarde “gjuha e njeriut të ri ideologjik, tashmë i dështuar”; dhe më tej, “gjuha e një pakice njerëzish”, të cilën përndryshe “nuk e fl[et] askush.” Që këtej, ai përfundon se rishikimi i gjuhës “është një detyrë përballë historisë dhe të vërtetës së popullit tonë.”
Memushaj, sërish siç mund të pritej, nuk pajtohet me këtë qëndrim; dhe sjell argumente, edhe ato tashmë të njohura, në mbrojtje të standardit dhe të legjitimitetit të tij.
Mbrojtjen me çdo mjet të standardit Meta e lidh, pa e shpjeguar mirë, me ideologjinë komuniste; duke i quajtur qëndrimet konservatore të mbrojtësve si “të mbrujtura në laboratorët e regjimit komunist”; kjo nuk i ka shkuar për hosh Memushajt, i cili i kthehet Metës ashpër dhe ad hominem, duke ia quajtur qëndrimet “të porositura”, atë vetë “servil të pushteteve”, nga ata që “janë fajtorë për të gjitha të zezat që ka pësuar ky popull këto 100 vjet jete të pavarur”, “sikar që shkruan për llogari të tjetërkujt”, e kështu më tej.
Që në titull të shkrimit, Memushaj e fton Metën “të merret me grigjën e vet”; duke e shtruar gabim argumentin e vet – meqë, sikurse e dimë mirë, gjuhëtarët nuk kanë gjë ekskluzivitetin e të folurit për çështje të gjuhës në publik; madje këto çështje, sidomos ato të standardit e të standardizimit, të politikave gjuhësore dhe të alfabetizimit, janë kaq të rëndësishme, sa nuk mund t’u lihen në dorë vetëm gjuhëtarëve!
Tek e fundit, a nuk ishin gjuhëtarë, madje të shquar, edhe anëtarët e Këshillit Ndërakademik, të cilët treguan një miopi të pafalshme dhe ndonjëherë në kufi të qesharakes, në diskuizicionet e tyre skolastike të paradokohshme, rreth ë-së paratheksore, në një kohë që shqipen publike e ka marrë lumi?
Meta nga ana e vet është në të drejtën e vet, si qytetar dhe eksponent i shoqërisë civile, që të shqiptohet për ligjërimin publik shqip dhe standardin mbi të cilin ai ligjërim themelohet; por kjo e drejtë nuk do të thotë, vetvetiu, se ato që ai thotë për gjuhën janë të drejta. Përkundrazi – qasja e tij është shpesh ideologjike, me gabime ndonjëherë elementare, të cilat vijnë, besoj unë, ngaqë atij i mungon njohja e plotë dhe teknike e argumentit.
I tillë është pohimi i Metës, mes të tjerash, se shqipen standarde “nuk e flet askush”; meqë standardi është me përkufizim artificial dhe prek më parë ligjërimin e shkruar, dhe pastaj e tërthorazi atë të folur; dhe nëse ka shumë shqiptarë që nuk e flasin dot standardin edhe kur mundohen, kjo nuk ka të bëjë me standardin, por me mangësitë e formimit të tyre gjuhësor.
Me fjalë të tjera, vështirësitë e djeshme dhe të sotme në zotërimin dhe përdorimin e standardit nuk mund dhe as duhen njësuar me refuzimin e standardit si të papërshtatshëm, dhe aq më pak me homologimin e standardit me mënyrën si u imponua ky standard nga regjimi totalitar.
Prandaj, Meta nuk është se e ka gjë gabim që përfshihet në këtë debat sikurse pretendon Memushaj; por vetëm ngase merr përsipër të thotë gjëra që u takon gjuhëtarëve t’i thonë.
Përndryshe, kur zbret nga froni i ideologut dhe nis të ndajë me lexuesin përvojën e vet si lëvrues i edukuar i shqipes, unë dua ta dëgjoj se ç’thotë dhe marr pjesë në shqetësimin e tij.
Thotë Meta:
Vetëm në përkthimin e librave të shenjtë, të mesharëve e gjërave të tjera ne po hasim vështirësi jo vetëm leksikore, por edhe sintaksore, çka dëshmon përjashtimin që ky standard i ka bërë p.sh. gjuhës teologjike dhe fetare.
Këto janë fjalë të një prifti dhe njëkohësisht qytetari, i cili përpiqet përditë të artikulojë, në standard, ligjërimin fetar katolik; ligjërim që me dhunë ishte përjashtuar prej standardit dhe shqipes publike, gjatë kohës kur u ngjiz standardi dhe u shtrua në themelet e arsimit shqip. Dhe Meta, si edhe të tjerë, përpiqet, por nuk arrin të artikulohet në atë ligjërim ashtu si do të dëshironte, sepse i mungon interteksti, ose tradita.
Kjo që kërkon të bëjë Meta, por pa arritur dot, është çfarë Memushaj e quan “kultivim” të standardit; një fazë e cila pason dhe e çon më tej standardizimin. Mirëpo ky kultivim, sa i përket shqipes së ligjërimit katolik, me sa duket ka ndeshur në vështirësi objektive.
Përtej faktit që ligjërimi fetar i shqipes nuk mori pjesë në proceset standardizuese dhe masivizuese të viteve 1960-1970, por përkundrazi, u ruajt i ngrirë në tekstet e vjetra dhe praktikisht të ndaluara të traditës, duhet shtuar këtu se edhe kjo traditë, në ligjërimin shqip, ka qenë e artikuluar në një variant letrar, të njohur edhe si shkodranishtja letrare, dhe që në shqipe ka pasur traditën e vet të pandërprerë, që nga Buzuku e këtej.
Më tej akoma, për shkak të mënyrës si funksionon Kisha Katolike, shumë priftërinj që “sekretojnë” ligjërimin e kësaj kishe mes shqiptarëve, janë formuar si të tillë në gjuhë të ndryshme nga shqipja dhe në universitete të huaja; në kuptimin që sfidat e tyre gjuhësore, sot, kanë shpesh të bëjnë më shumë me përkthimin nga një gjuhë në tjetrën, sesa me artikulimin e kulluar të mendimit.
Natyrisht, sikurse e përmend edhe Memushaj, tekstet e shenjta që përdor Kisha Katolike janë përkthyer tashmë në standard (p.sh. Bibla nga dom Simon Filipaj) – edhe pse unë nuk jam në gjendje të gjykoj për cilësinë e këtyre përkthimeve dhe forcën e tyre shprehëse.
Prandaj nuk ka asgjë në standard, që të pengojë integrimin, sado të vonuar, të traditës së shkodranishtes letrare në tekstet e shenjta të katolikëve dhe në ligjërimin fetar katolik… me përjashtim të vullnetit të elitave klerikale dhe kulturore të katolikëve vetë.
Për ta thënë më troç: kushedi katolikët nuk duan të adoptojnë standardin në ligjërimin e tyre specifik, si bashkësi fetare; por parapëlqejnë të ndjekin traditën e shkodranishtes letrare, e cila në fakt, sa i përket ligjërimit fetar, ka epërsi të qarta, në krahasim me standardin.
Meta nuk e thotë këtë, por e ngatërron argumentin e vet me thirrjen për “rishikim” dhe kritikën ideologjike ndaj fibrës së standardit; dhe ndoshta një shkak për këtë stepje do të jetë edhe orientimi i Vatikanit, që katolikët anembanë botës të përdorin, për nevoja të ritit dhe të fesë, variantin gjuhësor standard përkatës, jo ndonjë variant alternativ.
Përndryshe, unë vetë nuk do të shihja ndonjë të keqe për shqipen vetë, që shkodranishtja letrare të përdorej haptazi si formë zyrtare e ligjërimit katolik shqip. E keqja, nëse do të kishte të tillë, do të lidhej me izolimin relativ që kjo do t’u sillte katolikëve brenda komunitetit shqipfolës, që gjen te shqipja publike e njësuar themelin e njësisë së vet kulturore.
E megjithatë, më duket fare e pamundur që vështirësitë praktike për të cilat flet Meta, në përdorimin e shqipes në tekstet me natyrë fetare, liturgjike dhe teologjike, të zgjidhen duke “rishikuar” standardin, ose duke bërë ndryshime të tipit nga qurre në qyrre, ose nga bulmet në bylmet. Përkundrazi, është vëmendja obsesive, edhe e vetë gjuhëtarëve specialistë, me rrafshin sipërfaqësor fonologjik të drejtshkrimit dhe reformat me natyrë kozmetike, që po e pengon, haptazi dhe seriozisht, kultivimin e shqipes; qoftë edhe në ato fusha për të cilat shqetësohet Meta.
Për fat të keq, ndërhyrja e Metës në këtë polemikë nuk kontribuon asgjë për të larguar dyshimin se kërkesat për rishikim të standardit, të paktën brenda kufijve të Shqipërisë, po vijnë pak si me tepër këmbëngulje prej intelektualëve të krahut katolik; dyshim që, vetvetiu, i kategorizon ato kërkesa si të një pakice, duke i jetërsuar nga preokupimet kulturore të publikut shqiptar në përgjithësi; sepse fare lehtë mund të interpretohej si një mënyrë, ose edhe thjesht teknikë, e këtyre intelektualëve të krahut katolik, për t’u riorganizuar rreth një kauze.
Përtej kësaj përshtypjeje, unë do të mirëprisja më shumë ndërhyrje të kësaj natyre, nga përdorues të kultivuar të shqipes, të cilët ndeshen përditë me sfidat e përdorimit publik të ligjërimit shqip, në fusha nga më të ndryshmet. Këto lloj ndërhyrjesh dhe polemikash do vlenin, mes të tjerash, edhe për ta çliruar debatin për të ardhmen e shqipes nga kurthet e mykura të revanshizmit.
Polemizuesit kanë bërë dy gabime: së pari e kanë personalizuar çështjen e standardit, duke kaluar në sulme ad hominem, me batuta disi të rënda; së dyti janë përpjekur ta delegjitimojnë njëri tjetrin në debat. Ndërkohë, pritet që diskutimi për gjuhën të pasurohet nga shumë këndvështrime, nga të gjithë lëvruesit, përfshirë intelektualët shkodranë dhe eksponentët e Kishës Katolike.
Sa për përdorimin e shkodranishtes letrare si gjuhë të kishës katolike, unë do ta shihja si opsion negativ, sepse do ta “getoizonte” mesazhin fetar vetëm në disa treva, ndërkohë që Kisha Katolike, me përkufizim, është Kishë universale, që drejtohet të gjithë Botës. Kjo nuk do t’i bënte mirë as ligjërimit publik shqiptar, i cili do të varfërohej detyrimisht.
Xhaxhai, a ban me te pyet, pse te gjith ky shkrim nuk permend kurr gegnistem, po e quen shkodranishte? katolik nuk ka vetem ne shkoder, po ne gjith shqiprin e sidomos ne ate te veriut, dhe kosove. gegnija nuk fol shkodranisht, po shkodranet folin gegnisht.
PS. meqe ke kaq qejf me permend shkodranishten(kinse me fut percamjen mes gegve) du me te than nji gja qe dhe ti e din shum mire. shkodranishtja ska qan kurr gjuh zyrtare, po ka qan dialekti i elbasanit.
tana tmirat.
Edhe shkodranët, edhe gegnija “folin” shqip. Unë flas për atë që më intereson në lidhje me temën – në shkrime të tjera kam folur për gegnishten, në të tjera akoma për shqipen. I gjen në blog me thasë, mjaft të kesh nge dhe durim t’i lexosh. Vërtet që katolikë nuk ka vetëm në Shkodër, por zemra e katolicizmit shqiptar ka qenë Shkodra, dhe “dialekti” i katolicizmit shqiptar ka qenë shkodranishtja. Sa për elbasanishten (kujdes: jo dialektin e Elbasanit), unë nuk di ta përdorë sot kush me shkrim, qëllimisht dhe në mënyrë sistematike; është edhe ajo element i traditës, por nuk ka më forcë në të tashmen.
Ka edhe më. Kur flas për shkodranishte, nuk kam parasysh dialektin, por një variant letrar specifik, të mbështetur mbi dialektin, i cili u përpunua kryesisht nga shkrimtarët katolikë të Shkodrës. Ky variant, më shumë se me dialektin geg, lidhet me një traditë kulturore të caktuar, produkt rrethanash sociale të caktuara; dhe si i tillë ka shërbyer për të artikuluar diskursin katolik në shqipe dhe jo vetëm (shtoj: një pjesë të letërsisë shqip, përkthime shumë të rëndësishme, publicistikë, etj.). Atij varianti besoj se i referohet mendërisht Gjergj Meta, sikurse edhe të tjerë katolikë që marrin pjesë në debatet publike (Primo Shllaku, Adrian Ndreca); dhe kjo nuk ka lidhje me origjinën e tyre – meqë unë nuk e di se nga vijnë pikërisht Meta dhe Shllaku dhe Ndreca; në kuptimin që afiliacioni i tyre me shkodranishten letrare është i llojit kulturor, jo gjeografik.
Folin ! Folin o Ardian. Mos e fut fare ne thonjeza se keshtu thuhet ne Veri (dhe me veri mos kupto Shqiperine e Veriut, po gjithe rajonet qe flasin gegnisht). Do te te them se ku hasim probleme ne gegnisht-folesit (nuk po them verioret se fundja gjithe shqiptare jemi) ?? Baba “jem” eshte drejtor diku, s’ka rendesi se ku, po nuk eshte se i pelqen shume leximi i librave, dhe nderkohe sa here detyrohet te lexoje ndonje fjalim (domosdo i shkruar ne standard) e ka gati te pamundur qe ta lexoje ashtu si i thone, “paster”. Do te them te tjera ? Ja (Qe) ku po ti the(o)m une ! 2 milione shqiptare nga Kosova, e nja 500.000 nga FYROM vijne e bejne turizem ne shtetin meme (Ame, jo me kote thuhet edhe gjuha amtare, jo memetare). Dhe e di c’ju ndodh kur vijne ketu ? Detyrohen te flasin nje gjuhe hibride, te panatyrshme, shkaterruese per nervat e tyre dhe te degjuesve, ku ne vend se te thone natyrshem “me dhane” thone “me jap” ?!?! Fatorinua (se keshtu ju pelqen toskerisht-folesve) i linjes se Kombinatit eshte nga Dibra dhe kur nxehet “del ne origjine” sic thote Genti i 2XL. Pasagjeret e shohin, qeshin dhe nen dhembe sec thone, sec mermerisin dicka ne lidhje me te folmen e tij. Edhe dicka per ty : Ne vend qe te na japesh mend ne gegnisht-folesve me mangesi gjuhesore, shko dhe meso toskerisht-folesit me mangesi gjuhesore se toskerishtja nuk eshte e paster dhe gegnishtja e trashe !!! Mesoju kete gje njerezve, se cdo dite takoj toske qe me thone se standardi eshte tosk, sepse e folmja e toskeve eshte ME E PASTER !?!?! (Mother of God)
Ta kam bere edhe njehere kete pyetje : A do e gjejme nje menyre qe toskerisht-folesit te arrijne te lexojne Eposin e Kreshnikeve, Fishten, Mjeden, Migjenin, Camajn, ashtu si gegnisht-folesit qe nuk kane mangesi gjuhesore lexojne Nolin, Kadarene, Agollin, Kutelin, Poradecin ?
Pyes veten : Po sikur te ringjallej Gjergj Kastrioti dhe te fliste me ate te folmen e tij te trashe, cfare do i thoshin tosket ?! “Ik e meso shqipen !” ?! Joooo nuk e besoj, ose s’dua ta besoj.
Gjithe te mirat !
Lexo edhe kete nga Marian Kola ne Mapo : http://mapo.al/2013/07/17/prifterinjte-e-rinj-te-gjuhes-shqipe/
Vështirësi me standardin kanë edhe gegët edhe toskët, edhe pse jo të njëjtat vështirësi.
Edhe pse standardi nuk është gjë i gdhendur në gur, dhe teorikisht mund të përmirësohej nga shumë anë, kjo nuk ka lidhje me arsimimin e gjymtë të shumë bashkatdhetarëve tanë.
Urgjent në këtë moment është forcimi i arsimit mbarëshqiptar dhe motivimi i arsimtarëve, jo rishikimi i standardit; pa çka se shumë nga ne, që nuk e zotërojnë standardin, e kanë fare kollaj të shajnë standardin për mangësitë e tyre në arsimim.
Është e pahijshme që ta shfrytëzosh masën e pashkollë dhe rivendikimet e saj dritëshkurtra, sikurse bën edhe ti, për të çuar përpara një program revanshist të shkatërrimit të standardit.
Gabimi yt, kur më drejtohesh mua, është se më mat me të njëjtin kut që mat veten – dhe nuk arrin ta rrokësh, mendërisht, se unë i përkas një plani dhe niveli të ndryshëm nga ai i dallimeve veri-jug, provincializmave dhe katundarllëqeve të tua.
Në kuptimin që Fishta dhe Camaj janë po aq të mitë sa edhe të tutë; në mos janë të mitë ca më shumë se të tutë, meqë unë u kam shërbyer drejtpërdrejt (nuk di gjë për ty, veç pseudonimit grotesk qe ke zgjedhur).
Sa për pyetjen që bën, edhe unë ta kam dhënë disa herë përgjigjen: letërsia e traditës do të studiohet në shkollë, në orën e letërsisë, ndërsa folklori në orën e folklorit.
Ka ikur koha e qelesheve, o zotëri i nderuar. Dhe tjetër herë, nëse ke ndërmend të më drejtohesh si Ardian, ki mirësinë të prezantohesh edhe ti, të lutem.
Nuk merr fund cinizmi yt ee !! Mos u shqeteso fort per pseudonimin (normalisht ne shqip thuhet nofke, ashtu sic thuhet menjeher ne vend te urgjent, po meqe jeni betuar ta shkaterroni shqipen s’ka problem) tim. Besoja se do e merrje vesh nenkuptimin, meqe disa nga shkruesit ketu thoshin qe gegnishten letrare e mbeshtesin vetem katoliket. Gjithsesi ! S’do mend qe ti s’ke per ti kuptuar veshtiresite e mases se pashkolle dhe arsyet qe shtyjne rivendikimet e saj “driteshkurtra” (faleminderit qe ma cilesove babain “mase te pashkolle”, po te shohim ty se sa shkolle ke), dhe kujdes kur me thua katundar e provincial qe i ndan shqiptaret ne veri-jug (jo me kot kam perdorur gegnisht e toskerisht – foles ne vend te verior e jugor. Cudi qe se paske kuptuar). Faleminderit qe arrite te masje edhe IQ time, qe sipas teje eshte poshte nivelit te kerkuar.
Gjithe te mirat perseri ! (pavaresisht se nuk mora pershendetje nga krahu i kundert)
P.S. Nuk e kuptova kete pjesen e qelesheve (sepse ne ate botekuptimin tim, qeleshet apo plisat kane qene veshje qe i kane bashkuar dhe jo ndare shqiptaret).
Edhe njehere nuk po ta them emrin, thjesht per anonimitet !
Zakonisht keto shkrimet qe thone Kujdes ! ju i merrni si kercenime (ju garantoj qe vetem i tille nuk eshte, eshte thjesh nje pergjigje)
“Pyes veten : Po sikur te ringjallej Gjergj Kastrioti dhe te fliste me ate te folmen e tij te trashe, cfare do i thoshin tosket ?! “Ik e meso shqipen !” ?! Joooo nuk e besoj, ose s’dua ta besoj”
Kjo eshte fyerje, per ata toske qe nuk kane kete lloj mendesie. Idiote ka plot, dhe vertete mund te dale ndonje tosk e te beje nga ato lloj pyetje, apo te murmurise ne urban, por absolutisht nuk do te bente nje gjest me shume paragjykues e abuziv, sesa pikerisht ai qe ben ti ne kete paragraf.
E di per mendimin tim problemi yt eshte se ti or mik, se ti je vetem “geg”, nuk ke arritur te behesh edhe “shqiptar”. Ty perveç “gegeve” nuk te interesojne te tjetret, as nuk perpiqesh te pakten te hiqesh si i drejte me ta.
O geg,
N´pritsh që xhaxhi e Eni, myslimanët toskë, me ta integrue gegnishten ke me pritë… Kta janë asgjë tjetër pos pasardhës të klikës fanatike të izolimit të gegnishtes.
Anti-papa i gegenishtes, Arshi Pipa, ka qene po ashtu filiz nga “myslimanët toskë”, Ardian Klosi qe ka shkruar tekste gegenisht me shume se edhe vete Dom Gjergji, ka qene edhe ai nga “myslimanët toskë” te klikes, shkrimtari Idlir Azizi qe ka eksperimetuar gegenisht gjate viteve ’90, po i tille ka qene, ashtu si edhe eseisti Mergim Korca, qe jo rralle shkruan gegenisht. Kurse profesor Gjovalin Shkurtaj, nje mbrojtes i shqetesuar i standartit, eshte prej “katolikëve gegë”. Dmth nuk duhet medoemos te jesh gege ne katror, as ne kub, qe te kontribuosh ne traditen e shkrimit gegerisht, apo ne diskutimet per ndryshimin e standardit – as toske i klikes per te bere te kunderten.
Keto skemat me Hutu dhe Tutsi duhen refuzuar me neveri, edhe kur jane ne nivel karikature.
Pastaj sesi zbulohet qe nje komentues/e i/e quajtur vetem Eni ketu qenka padyshim nga “myslimanët toskë”, kete as Edward Snowden nuk e zgjidh dot. Ose ne fakt vetem ai mund ta shpjegoje, se keshtu po shkojne keto pune, me algoritme: mbledhim sa here ka shkruar dikush kunder ndryshimit te standardit gjuhesor, e pjesetojme me sa here ka permendur fjalen “bakllava” dhe pastaj i biem me top… Gjovalinit.
Bravo t´kjoftë. Nuk dyshoj se me zellin e me shtërzimet tuaja heroike do të gjesh edhe shumë të tjerë (sa xhanëm?) për me e vërtetue dogmën tande e për mos me u devijue nga orbita ideologjike ku sillesh e sillesh pa pra.
Meqë flasim për mangësitë gjuhësore – vëreje si e ke shkruar fjalinë më lart, Geg2.
Kur thua: “Bravo t’kjoftë” i drejtohesh bashkëbiseduesit në vetën e dytë njëjës.
Pastaj thua: “Me zellin e me shtërzimet tuaja heroike do të gjesh shumë të tjerë…”
Këtu, “tuaja” është në vetën e dytë shumës, ndërsa “do të gjesh…” prapë në vetën e dytë njëjës.
Kjo luhatje nga veta e dytë njëjës në vetën e dytë shumës, në një përpjekje mjerisht gjysmake për t’i folur tjetrit me respekt, tregon mangësi gjuhësore, ose ekspozim të pamjaftueshëm me kontekste ku përdorimi i vetës së dytë shumës është shenjë e mirësjelljes dhe e respektit për tjetrin, por edhe e faktit që ti vetë e zotëron shqipen në nivel adekuat.
Dhe nuk ka të bëjë fare me gegërishten, por me kompetencën ligjërimore.
Ky është problemi yt dhe i shumë të tjerëve: ju nuk e zotëroni mirë shqipen; jo shqipen me të cilën flisni me gjyshin, ose në kafene – por shqipen që ju duhet për komunikim në situata të tjera, më publike, më anonime – ose më qytetare.
Dhe, më në fund, në gegnishte i thonë “tueja” jo “tuaja.” Çka më thotë, mua, se ti as gegnishten nuk e shkruan dot mirë, pa çka se e tund sikur ta kishe flamur.
Debati per rishikimin e standartit nuk mund te jete i kufizuar tek ekspertet dhe nuk mund te levrohet vetem me argumenta teknike. Per mendimin tim duhet pare si ceshtje thellesisht sociale, demografike e politike. Te tilla duhet te jene dhe argumentat me te rendesishme. Specifikisht, debati i Metes duhet pare si debat politik. Dhe kur futemi ne argumenta politike e sociale te mirefillta thirrjet per rishikimin e standartit me qellim “rehabilitimin” e gegerishtes nuk mund te jene serioze per shume arsye.
Shifrat nga censusi tregojne se veriu i Shqiperise (levruesit kryesore te gegerishtes qe duhet te sherbeje si baze per rishikimin e standartit) eshte shpopulluar masivisht ne keto 20 vite, me teper sesa jugu.
Poashtu per arsye qe dihen veriu i Shqiperise eshte sot nje germadhe kulturore dhe ekonomike. Mund te diskutohen arsyet pse, qysh dhe kush e ka fajin per kete por fakti mbetet qe pjese te medha te veriut jane akoma ne mesjete. Shkodra ne rang nacional eshte vetem hije e asaj cfare ka perfaqesuar me pare kulturalisht e ekonomikisht, dhe po ne keto aspekte eshte totalisht e eklipsuar nga Tirana.
Perse atehere duhet te imponohet rishikimi i nje standarti qe jo vetem ne Shqiperi por kudo eshte etabluar arbitrarisht vetem ne periudha kombformuese. A po kalon Shqiperia ne nje periudhe kombformuese te re qe ta justifikoje shpenzimin e energjive ne ndryshimin rrenjesor te standartit? Nese kjo premise permbushet perse duhet te merret si baze gjuha e nje pakice demografike, germadhe kulturore me kontribut ekonomik pothuaj te paperfillshem?
Si te vetmen arsye serioze per rishikimin e standartit une shoh bashkimin me Kosoven, permbysjen pra te raporteve politike ekonomike e sociale dhe futja ne nje periudhe kombformuese te re. Kjo ama nese Kosova do te kishte ne ate pike nje tradite letrare dhe levrimi te nje standarti te vetin te bazuar ne gegerishte te krahasueshem apo me te madh sesa standarti i sotem ne Shqiperi (nuk e ka).
Perndryshe promovuesit e ndryshimit te standartit duhet te tregojne njehere se jane ne gjendje organizative ta levrojne shkodranishten e kodifikuar ne shkrim ne shkalle lokale nepermjet rritjes se botimeve letrare e shkencore si dhe ta fusin si lende mesimore alternative neper shkollat lokale. Pastaj mund te shihet ne rang nacional.
S’kam fjale. Shkrim koti. Sipas teje, ata verioret e merguar, ne cfare te folmeje flasin, apo brenda dites e ndryshuan te folmen nga gege ne toske ? Leri mo keto budallalleqe e mos na trego neve traditen e varfer te letersise gege. Ku e pe ti periudhen kombformuese ne regjimin komunist ?!?!
Se harrova ta shkruaj ! Me te vertete gegnisht-folesit jane pakice demografike ne Shqiperi, por ti mesa duket paske harruar se shqipja zyrtare perdoret jo vetem ne Shqiperi po edhe ne Kosove e Maqedoni, prandaj nuk ka nevoje te behet bashkimi i Kosove me Shqiperine qe te ndermerret ndryshimi i standardit. Shkurt fare, ti qenke nje antikombetar/e, qe kufizohesh vetem tek mehalla jote, e cila per thene te drejten nuk eshte plotesisht e jotja !
Sa qesharake tingëllon kjo që thua, po të kesh parasysh se mbështetja nga intelektualët kosovarë ishte një nga faktorët që çuan në sanksionimin e shqipes së njësuar, në 1972; dhe se mbështetja e standardit, sot në Kosovë, është ende shumë më e fortë, nga sa duket, po të gjykosh zhurmën e një pakice që ka në dorë megafonin e mediave.
Pas 1990-ës, u krijuan vërtet rrethanat për ta ndrequr gabimin e bërë në 1972, kur u përjashtua gegnishtja letrare, me dhunë, nga sfera publike. Ajo gegnishte mund të ishte integruar, në shqipen e njësuar, në nivelin e tekstit, ose në forma intertekstuale, sikurse po ndodhte tashmë me shumë autorë, që nga Kadareja vetë.
Kam shkruar për këtë; madje kam qenë nga të parët – artikullin tim e gjen në një numër, ndoshta të fundit, të revistës Albanica, që botonte Arshi Pipa.
Për fat të keq, debati përfundoi në duart (dhe në dhëmbët) e xhahilëve – nuk kam fjalë tjetër, dhe të lutem mos e merr personalisht; nuk të njoh (sa më the aty pari për babanë, nuk ta pranoj; sepse një pseudonim, ose nofkë, nuk mund të ketë baba). U humb një shans i pakthyeshëm: dhe tani po ecim në vend numëro.
Keto jane thjesht debate miqesore. Per ti dhene nje atmosfere me humoristike shihni kete : https://www.facebook.com/photo.php?fbid=370319653041285&set=pb.368347556571828.-2207520000.1374079977.&type=3&theater Hahahha (llapjoni do te thote banor i Llapit)
Kuksian, më duket se gabon kur thua se gegët, në rastin kur e kufizon vetëm në territorin e Shqipërisë, përbejnë pakicën. Në se do të pranojmë Shkumbinin si një ndarje, por jo me thikë, midis gegeve dhe toskëve, të paktën ashtu siç njihet nga albanologjia dhe gjuhësia, na del se Shqipëria e mesme, me qytetet si Elbasani, Kavaja, Durrësi e Tirana, janë pjese e varianteve te të folmes gege.
Nuk kemi ndonjë informacion mbi dominimin dialektor në zonat urbane të këtyre qendrave të mëdha të mbushura me të ardhur toskë apo gegë.
Prandaj, të lutem, le të mos ia deformojmë demografinë gjuhësore Shqipërisë aktuale. Kjo nuk rrëzon, hedh poshtë aspak, mundesine e lëvrimin letrar aktual të gegërishtes shkodrane prej disa autorëve për arsye të traditës të gjatë.
Diskutimet tona janë diskutimet e disa vdekatarëve. Kush e di si do qeshin me ne, lexuesit e ardhshëm kur të na lexojnë pamundësinë nga ana jonë per të lexuar perspektivën dhe drejtimin që do të marrë gjuha e shkruar dhe standardi i shqipes?
Mos na ngjan se 20 vjet, 50 vjet apo 100 vjet janë mjaft për të ngjizur një gjuhë kombëtare. Ato mund të shërbejnë si sinorë të jetës së njeriut, por kurrsesi si jeta e një gjuhe dhe drejtimi që do të marrë ajo.
“Durrësi e Tirana, janë pjese e varianteve te të folmes gege” Kjo eshte shume e vertete, nga ana tjeter Tiransit e Durrsaket nuk mund ti quajme geg (hajde merre vesh kete pune).
Mirepo me cfare kuptoj nga shkrimet e ndryshme qe jane sjelle ketu kritiket e standartit nuk jane fare te qarte se cfare duan. Duan zevendesimin rrenjesor te struktures se standartit qe do ta ndryshonte standartin ne dicka krejt te re me baze gegerishten shkodrane. Duan rehabilitim ne pjese te caktuara te standartit dhe ketu besoj eshte ceshtje ekspertesh nese ato pjese jane qenesore dhe ndryshimi i tyre nuk mund te behet pa e tjetersuar komplet sistemin. Apo duan dicka tjeter.
Nderkohe askush nuk po i pengon, perkundrazi do te ishte pasurim, po ta fusin gegerishten shkodrane neper shkollat lokale si lende alternative mesimi dhe te rrisin masen e botoimeve ne libra dhe punime shkencore. Ne ate menyre integrimi behet natyrshem. Nje shembull, ne Gjermani te veriut qe ka histori te pasur dyndjesh daneze e gjithfaresh ekziston nje dialekt “Plattdeutsch” qe flitet privatisht e qe mund ta mesosh ne shkolla krahas gjermanishtes standart. E njejta gje dhe ne jug ku dialekti eshte shume (po shume) i ndryshem nga “standarti” hanoverian. Nderkohe askush nuk ngrihet te thote hajde ndryshojme standartin sepse na eshte bere padrejtesi historike megjithese qofte veriu qofte jugu kane pretendime serioze per tu quajtur si me te zhivilluara (veriu e ka kulturor, ndersa jugu ekonomik) e jo si ne veriun e Shqiperise ku ne pjese te medha dhe dhia gur ha.
Prandaj xhaxhai ka shume te drejte ne ate qe veshtiresite qe kane zonat veriore ne pervetesimin e standartit jane veshtiresi prapambetjeje dhe jo pse standarti eshte i huaj. Poashtu ne standartin e sotem, drejtesi apo padrejtesi historike qofte, ekziston korpusi me i pasur letrar dhe shkencor qe kemi, he per he pa asnje alternative te krahasueshme. Dhe debati per rehabilitimin e gegerishtes duhet te jete konstruktiv, (cfare duhet ndryshuar konkretisht) jo gjepura si tosket myslimane etj etj. Perndryshe eshte ashtu si thote dhe shkrimi ketu qe po e bejne vec per tu grumbulluar mes tyre.
Temën mbi standardin e kemi debatuar shumë në PTF, e shumë të tjerë gjetiu. Kjo tregon se shpirtrat nuk janë të qetë, pavarësisht se secili motivohet nga arsye të ndryshme. Në fund të fundit, debati duhet t’i shërbejë veçse një qëllimi: gjithpërfshirjes; në sofrën e rrumbullakët gjuhësore shqiptare të ketë vend për të gjithë, njerëzit të merren vesh me njëri-tjetrin.
Kur diskutohet gjithmonë duhet të kihet parasysh realiteti i sotëm shqiptar dhe se si ky realitet dikton drejtimin dhe ndryshimet që duhet të reflektoje ajo çka konsiderohet si gjuhë e njehsuar, standardi. Po e patëm parasysh këtë formulë të thjeshtë, secili nga ne do t’i bëhet pjesë ndryshimit që kërkohet dhe nuk do të jetë një mbetje në vend, statike, antihistorike.
Pershendetje !
Lexova me interes te madh shkrimin e Xha Xhait dhe analiza e tij qe me vend.Ne fakt mund te hetoj se ka nje perafrim me kerkesat e atyre qe duan ta ringjallin gegnishten letrare,
“Prandaj nuk ka asgjë në standard, që të pengojë integrimin, sado të vonuar, të traditës së shkodranishtes letrare në tekstet e shenjta të katolikëve dhe në ligjërimin fetar katolik…”
Duke e marre Xha Xhain si njerin nder mbrojtesit e standardit,kjo deklarate tregon pamjaftueshmerine e shqipes standarde sot, per t’i inkorporuar brenda vetes te gjitha fushat kulturore,prandaj nje rishikim i standardit me duket mese i nevojshem ne rrethanat e reja sociokulturore te hapesires mbareshqiptare.
Po ashtu edhe drejtshkrimi ka nevoje per nje “krehje”.Ne fakt, kerkohet standardizim ne keto raste:
tipe-tipa
argumente-argumenta
dokumente-dokumenta
nipa-niper
princa-princer,etj.
Te dyja keto forma jane ne normen e drejtshkrimit sot,ndersa sipas mendimit tim,njera duhet te jete standarde.Gjithashtu,ne çdo rast dhe ne çdo (ri)planifikim gjuhesor duhet te llogarsini ne Kosoven,sepse ajo me 1964,sakrifikoi drejtshkrimin e vet per hir te unitetit kombetar.
Ketu e keni drejtshkrimin e vitit 1964:
http://wikisource.org/wiki/Drejtshkrimi_Prishtin%C3%AB_1964
Me kast e kam permend faktin qi Shkodranet folin gegnisht e jo gegnija Shkodranisht, megjithate nuk i jam referu myslimaneve per faktin se po diskutohej mbi shkrimin e nji prifti katolik(cka jo me domosdo e kufizon kuvendin vetem te katolikt).
Sa per Shkodranishten letrare, mundem me te than se po qe se pernimen ke lexu si Fishten, Mjeden, Migjenin dhe Pashko Vasen ke me pa se asnjani nuk ka nji te folme(shkrueme) qe mund ti perafrohet tjetrit aq sa per ti than se livrojn nji standart.
Asht e vertet qi standartin e sotem e kan firmos edhe gjuhtar te delegum prej Prishtine per nevojat e posacme te kohes, por me sa di une(besoj se kte e di mire) nji prej poeteve ma te medhej te Shqiprise Lasgush Poradeci ka rrefuzu me e hedh firmen ne at dokument(por nuk asht se ky episod ka prish shum pune se ka firmos partija ene per te), dhe te poezite e tija peremrin pronor “tim” e shkruen “tem” dhe “im” “em”.
Qysh sot kan fillu intelektualt geg me e rrefuzu standartin si ne Shqipri ashtu edhe ne Kosove, dhe ne rast se nuk do te arrijme me perafru standartin me gegnishten rreziku i nji gjuhe alternative ka me qene shum i madh.