Në romanin Angelus novus, Bashkim Shehu – duke përshkruar jetën intelektuale të të burgosurve politikë në Shqipërinë e viteve 1980 – rrëfen si një pjesë e këtyre, ata më të eturit për ushqim shpirtëror, i përpinin veprat e klasikëve të filozofisë marksiste, në kërkim ethshëm të diçkaje tjetër, të përtejme, përndryshe të paarritshme, së paku në kushtet e burgut.

Kështu, Kritika e filozofisë hegeliane të së drejtës, e Marksit, shërbente si portal për t’iu qasur sado pak Hegel-it, njëlloj si edhe Fletoret filozofike të Leninit. Lexuesve Marksi dhe Lenini nuk u interesonin veçse si prurës të dritës nga përtej, ose Hegel-sjellës.

Edhe pse Angelus novus është, tek e fundit, vepër fiksioni, dëshirën e të burgosurve politikë të asaj kohe për dijen e hollë dhe të ndaluar e ndesh rëndom edhe në kujtimet me natyrë autobiografike, të shumë ish-të burgosurve; kujtime nëpërmjet të cilave përvijohet një jetë burgu e tendosur midis banalitetit total të luftës për mbijetesë dhe tërheqjes pas dijes së lartë, poezisë, spiritualitetit. Nga një anë, kjo shpjegohet me vetë përzgjedhjen që u ish bërë, dashur pa dashur, atyre njerëzve, si kundërshtarë të një regjimi të themeluar mbi represionin e ideve; nga ana tjetër, do të ketë pasur diçka në vetë rrethanat e izolimit të përgjithshëm, që i shtynte të burgosurit politikë të kultivonin sublimen.

E them këtë, sepse kjo etje për dijen, ose për “mollën e ndalueme” nën totalitarizëm, nuk mbetej vetëm e kufizuar në muret e burgjeve politike, por ndeshej anembanë Shqipërisë, e cila ishte edhe ajo, në mënyrën e vet, një burg gjigant, një Alcatraz i vetëmuruar, në mes të Europës.

Dhe, njëlloj si të burgosurit në Spaç e në Burrel, edhe ne të tjerët, që e dinim veten relativisht të lirë dhe të shpenguar në preokupimet tona të përditshme, e përjetonim rregullisht këtë dëshirë për të përtejmen, për mirazhin sporadik në horizont, për një botë që ekzistonte, për ne, si mungesë.

Kur lexova te Angelus novus si njëri prej protagonistëve të romanit e lexonte Hegelin nëpërmjet kritikës që këtij ia kish bërë Marksi, m’u kujtua, me buzëqeshje, se edhe unë e kam lexuar atë vepër, pak a shumë në po atë kohë, me shpresë se do të mësoja diçka më tepër rreth Hegelit, diçka më tej dhe të ndryshme nga monotonia formulaike e dijes totalitare.

Një libër filozofik veçanërisht “i dashur” për mua, në vitet 1970 – kur them “i dashur,” kam parasysh që e kisha spërkatur me njolla gjalpi të shkrirë – ishte Materializmi dhe empiriokriticizmi i Leninit, kjo kritikë ekstensive dhe e hiperventiluar e rrymave të filozofisë së natyrës të fillimshekullit XX. Lenini ka qenë polemist i regjur dhe kjo duket edhe në atë libër; por unë lexoja më shumë për të kuptuar diçka nga filozofia tjetër, ajo e Mach-ut dhe e Avenarius-it, emra misteriozë autorësh që, përtej mureve të vëllimit të Leninit, praktikisht nuk ekzistonin.

Nën totalitarizëm, produktet e dijes përfundojnë të përdorura në mënyra nga më të përçudnuarat. Shembull elokuent i këtij përçudnimi është, bie fjala, përdorimi i veprave të përkthyera të Guy de Maupassant-it (Një jetë, Bel-Ami) si një lloj soft porn-i, nga brezi i ri qytetar, që i gjente këto vepra në bibliotekat e etërve; përdorim që do ta linte gojëhapur çdo historian të letërsisë frënge, siç do të linte gojëhapur edhe çdo seksolog të specializuar për adoleshencën.

Gjithsesi ato ishin kohëra kur etjes totale për dije i përgjigjej një izolim pothuajse po aq total; dhe vështirë të thuash, sot, se cili ishte shkaku, dhe cila pasoja.

Dinim shumë pak, bie fjala, për letërsinë moderniste – ose edhe kur kishim dëgjuar diçka për autorët, veprat nuk ua njihnim. Si burim njohës me vlerë të paçmuar ka shërbyer një dispensë e letërsisë së huaj të shekullit XX, e hartuar nga vetë Ismail Kadareja, ku analizoheshin në mënyrë kritike Kafka, Joyce-i, Sartre-i, Proust-i, Beckett-i, Ionesco-ja; mbaj mend një shpresë të vagullt, si vezullimi i një ylli në mjegull, që më pat kapluar, kur lexoja se nga Camus-ja mund të shpëtohej diçka, se ky nuk ishte krejtësisht “dekadent”, si të tjerët; se kish në veprën e tij elemente anti-kapitaliste dhe distancim nga meskiniteti mikroborgjez.

Megjithatë, kryet e vendit në bibliotekën tonë të dijes së tërthortë do ta zinte Labirintet e modernizmit e Alfred Uçit, një kritikë gjithëpërfshirëse e artit dhe estetikës moderniste në Perëndim – impresionizmit, dadaizmit, surrealizmit, ekspresionizmit, abstraksionizmit. Ishte libri që do t’u hapte, mijëra e mijëra lexuesve shqiptarë, portat e artit figurativ modernist, falë edhe riprodhimeve të shumta, disa madje me ngjyra, që përmbante. Më përpara, hiq ata pak fatlumë që shtinin në duar materiale të futura vjedhurazi nga përtej, asnjë shqiptar, së paku i brezit tim e më pas, nuk kish parë gjëkafshë nga Picasso-ja, Braque-u, Dali-ja, Magritte-i, Ernst-i, Duchamp-i, Kandinsky.

Uçi tregohej i pamëshirshëm në librin e vet – duke goditur majtas e djathtas, me të njëjtën sopatë staliniste teh-trashë; por ndaj një kritike si ajo të Uçit lexuesi ishte imunizuar tashmë dhe mësuar t’i filtronte tutje formulat, citimet e nevojshme, sofistikën. Përkundrazi, prania në libër e imazheve përndryshe të ndaluara, dhe sidomos e ideve që përftoheshin prej atyre imazheve dhe i përftonin, ndoshta mjaftonte, për të na shpëtuar shpirtin; ose për të na vendosur njëfarësoj në lidhje, sado të tërthortë dhe të ndërmjetësuar, me “të ndaluemen”.

Veçori e kritikave të tilla, që në forma të ndryshme nxirrnin hera-herës krye në faqet e mediave kulturore, ishte se u referoheshin veprave të cilat, përndryshe, nuk kishin askurrfarë ekzistence për publikun; çka bie ndesh me vetë konceptin dhe funksionin që mund të ketë kritika brenda një sistemi komunikimi – ose faktin që kritika, si rregull, nuk mund të ekzistojë veçse duke iu referuar, si për autorin ashtu edhe për lexuesit, një vepre tashmë të qarkulluar, të disponueshme, të konsumuar.

Mirëpo sistemi kulturor totalitar ishte i tillë, që publikut nuk mund t’ia jepte veprat e kritikuara, por vetëm kritikën e tyre; diçka që e gjente paralelen e vet, mutatis mutandis, me çfarë ndodhte në kupolën e shtetit, ku armik pas armiku demaskohej për vepra armiqësore të jashtëzakonshme, të cilat përndryshe s’i kish vënë re askush. Në parim, shkatërrimi merrte përparësi ndaj çfarë shkatërrohej; kazma ndaj viktimës së kazmuar.

Edhe televizioni italian (dhe më pas jugosllav) u jepte shqiptarëve, në ato vite, një minimum të kulturës pop, ose iluzionin e të mosqenit krejt të veçuar nga bota; por televizioni si medium nuk është aq i përshtatshëm për artin e stërholluar; mund të tregojë Beatles dhe Bee Gees dhe James Bond-in; por jo De Chirico-n, Giacometti-n dhe Antonioni-n. Një komedi e Ionesco-s që e kam parë, krejt rastësisht, të përcjellë nga televizioni jugosllav (La leçon), më hutoi me qasjen krejt jokonvencionale ndaj dialogut në teatër; ndërsa një film i Louis Buñuel (Le charme discret de la bourgeoisie) më mbushi me entuziazëm aq absurd, sa më dukej edhe vetja i sublimuar thjesht ngaqë e kisha parë, ose më mirë, përjetuar.

Gjithsesi, vepra si Labirintet e modernizmit nuk i zëvendësoheshin dot realitetit kulturor perëndimor, por së paku na jepnin një mundësi, një shans, një vezullim të shkurtër; njëlloj siç ta jep arançiata shijen e portokallit.

Përndryshe, kultura perëndimore, e sjellë nëpërmjet kritikës së saj shkatërruese, ishte më tepër e simuluar sesa “reale”; një rindërtim pe gjasme i një gërmadhe, me ne, lexuesit, në rolin e paleontologut që sendërton skeletin e një kafshe të zhdukur në bazë të pak kockave të përziera me dhé të vjetër.

Vetë përftesa, ose paraqitja relativisht e detajuar e një kulture përtej vetëm e vetëm nëpërmjet kritikës së saj, është post-moderne nga natyra; e ndesh aty-këtu te Borges-i (që me Tlön Uqbar-in), sikurse e ndesh edhe, në formë edhe më komplekse, te Stanislaw Lem-i (A Perfect Vacuum); edhe pse as Borges-i as Lem-i nuk janë shkatërrimtarë në zbavitjet dhe pastiche-t e tyre, por vetëm provojnë ta trajtojnë diskursin jofiksional me rregullat dhe metodat e fiksionit. Megjithatë, në të dy rastet, asgjë nuk lejohet të ekzistojë, përtej imagjinatës së lexuesit.

Uçi, në veprën e vet, shkruante edhe për muzikën dodekafonike – një cilësim, që për mua, i afrohej shumë kakofonisë; por unë, megjithatë, nuk kisha dëgjuar kurrë muzikë të tillë, dhe Schoenberg-un pak gjasa kish që ta transmetonte RAI (vonë kam lexuar për rrethprerjen mes muzikës moderniste dhe kolonës zanore të filmave horror); sikurse shkruante edhe për muzikën konkrete, që unë e përfytyroja si një simfoni kanoçesh dhe teneqesh. E kisha ndërtuar në mendje dodekafoninë, një objekt abstrakt, pothuajse matematik; por njëlloj si Averroes-i i Borges-it (La busca de Averroes) që nuk e kuptonte dot se çfarë kish parasysh Aristoteli me tragjedi dhe komedi, nuk e rrokja dot esencën reale, praktike, të këtejme, të këtij objekti; njëlloj si paleontologët sot, që e kanë praktikisht të pamundur të përshkruajnë ngjyrën e një dinosauri, madje edhe kur ia kanë rindërtuar skeletin në përsosmëri.

Autorët që na sillnin, dashur pa dashur, visare të tilla nga Perëndimi, gëzonin një status të veçantë – edhe zyrtar, meqë ishin aq të besuar për regjimin, sa të lejoheshin të vështronin gjatë abisin pa u druajtur se ashtu edhe abisi mund të vështronte gjatë brenda tyre; edhe jozyrtar, si njerëz që kishin qenë në kontakt me të ndaluemen, të pathënmen, të parrëfyemen; ose me atë botë aq të padepërtueshme e aq prej nesh vdekëtarëve, aq vdekjeprurëse në efektet e veta, saqë mund t’i jepej publikut vetëm në trajtat e kritikës totale. Për shumë prej nesh mund të kenë shërbyer si role models në ato vite, ose si mendje që ia kishin dalë të kapërcenin muret e regjimit totalitar, por pa u jetërsuar krejt, si illuminati në një botë të errësirës; sot, përkundrazi, unë do t’i konsideroja më shumë si kontrabandistë të ideve – rol jo më pak i dobishëm e fisnik se ai tjetri, por shumë më tokësor dhe praktik.

(Ky shkrim është vazhdim i një serie.)