Shqiptarja njoftonte lexuesit për një zbulim të ri të Ekspeditës së Përbashkët Arkeologjike shqiptaro-franceze në Apolloni: një reliev të punuar në kockë.
Me këtë rast citohej edhe përgjegjësi i ekspeditës, Jean-Luc Lamboley, që vërente se “E veçanta e zbulimit është se është një punim i kualitetit të lartë në kockë, ku është fiksuar një skenë nga mitologjia greke. Ndoshta është i vetmi reliev i gjetur në kockë.”
Dhe pikërisht, gjithnjë sipas Lamboley-t, bëhet fjalë për “një skemë[?] mitologjike shumë [të] njohur ku paraqitet Heraklisi [pse jo Herkuli?] me topuz dhe Apolloni me hark.”
Deri këtu mirë. Problemi fillon me komentin që ia bën këtij lajmi gazetari formulues (i identifikuar si gm), dhe që po e sjell këtu më poshtë [theksimi im, 2Xh]:
Kjo gjetje dëshmon shkallën e lartë të zhvillimit dhe qytetërimit ilir, si dhe misteret dhe thesaret që mbart ende të fshehura nëntoka e Apolonisë, thonë arkeologët.
Qytetërimit ilir? Po kjo nga doli?
Dihet që Apolonia ka qenë qytet-ngulim grek në trojet ilire; sikurse dihet që objektet e zbuluara aty i përkasin, si rregull, kulturës helene.
Nuk përjashtohet aspak që në rrënojat e qytetit dhe në rrethinat të gjenden edhe objekte specifike të kulturës ilire, por gjetje të tilla do të përbënin, në vetvete, ngjarje.
Objekti ynë paraqet një skenë standard të mitologjisë greke, sikurse e përshkruan edhe arkeologu frëng. Nëse një objekt paraqet një skenë standard të mitologjisë greke, me heronj të këtyre miteve; dhe gjendet në një qytet të njohur si koloni greke, atëherë gjasat që ai t’i përkasë kulturës ilire, madje, për ta thënë me autorin e lajmit, “të dëshmojë shkallën e lartë të zhvillimit dhe qytetërimit ilir” janë fare, fare të pakëta.
Më saktë akoma – sikur një objekt i tillë të identifikohej si ilir, kjo të përbënte lajm shumë më të rëndësishëm sesa zbulimi i një bareliefi mitologjik në Apoloni.
Këtij avazi i bie edhe lajmi i botuar në MAPO, ku përmendet gjithashtu profesori Lamboleu, dhe pastaj theksohet se
Ky zbulim dëshmon se Apolonia ishte një qytet që e njihte shumë mirë mitologjinë dhe kulturën greke, madje edhe e ka kultivuar atë në zbukurimet artistike të qeramikës dhe kockave;
pa çka se profesori në fjalë, sikurse mbarë bota akademike, nuk besoj të kenë pasur gjë nevojë për dëshmi se “Apolonia ishte një qytet që e njihte shumë mirë mitologjinë dhe kulturën greke”…
Çfarë mbetet të na thonë tjetër tani?
Një tjetër faqe online, rtv21, i bën një interpretim tjetër fjalëve të profesorit të mjerë; i cili tani komentohet të ketë vënë në dukje se gjetje të tilla “dëshmojnë se Apolonia ka qënë një nga qytetërimet më të zhvilluara të kohës,” a thua se është fjala për Maya-t ose Dogon-ët.
Natyrisht, nuk mund të pretendosh standarde akademike nga faqe gazetash, që shpesh hartohen dhe redaktohen nga të rinj pa përgatitjen e nevojshme në fushat përkatëse.
E vetmja arsye që më shtyu të shkruaj për këto budallallëqe, është se pohime të tilla, për Apoloninë si dëshmi të shkallës së lartë të zhvillimit të ilirëve, ose si provë se atje njihej mitologjia dhe kultura greke, tradhtojnë faktin e trishtuar se vendin e dijes historike, në mendjen e njeriut të zakonshëm, të rrugës, e ka zënë gjysmë-dija kombëtariste, e kultivuar nga ideologë zelltarë, për të cilët gjithçka që fluturon është ilire.
Ka njerëz, të të gjitha kategorive, të cilët nuk arrijnë ta kuptojnë rëndësinë që ka, për lashtësinë e trojeve shqiptare, prania e qyteteve-koloni greke si Apolonia, përgjatë bregdetit të Adriatikut dhe të Jonit. Për këta njerëz, trushpëlarë nga propaganda dhe ndoshta pak naivë nga natyra, grekët e Apolonisë dhe të Butrintit nuk ndryshojnë aq nga bandat e Zervës; dhe se është detyrë patriotike, e çdo shqiptari, që t’i shporrë shkelës të tillë nga trojet tona, edhe pse bëhet fjalë për ngjarje dhe kultura të dymijë vjetëve më parë.
Njerëz të tillë duhet t’i studiojë dhe t’i ndihmojë psikiatria; ata vijnë në vështrim vetëm në qoftë se një kulturë sëmuret aq shumë, sa fillon t’ua vërë veshin; sepse në lëngim të rëndë e sipër, jermi i të marrit mund të japë sado pak shpresë.
Pa qenë arkeolog, por vetëm duke arsyetuar në bazë të njohurive që kam për lashtësinë, unë besoj se gjurmët dhe dëshmitë e qytetërimit ilir mund dhe duhen kërkuar në qendra të brendatokës, ose larg bregdetit të kolonizuar prej helenëve e sidomos larg qendrave të kulturës helene, si Apollonia, të cilat gjithnjë kanë pasur rrezatim asimilues.
Meqë ilirët nuk e shkruanin gjuhën e tyre (pa çka se jepnin e merrnin me helenët që e shkruanin greqishten gjerësisht), atëherë karakteristikat e kulturës ilire duhen deduktuar tërthorazi, dhe gjithnjë në ballafaqim me karakteristikat e kulturave të tjera bashkëkohëse: greke të lashtë para së gjithash, romake më pas, ndoshta edhe trake dhe kelte e kushedi edhe sllave më pas.
Përndryshe, gjetjet arkeologjike në Apoloni dhe kudo gjetiu, para se të vlejnë për t’u dhënë argumente kombëtaristëve, duhen përshëndetur si gjetje në vetvete, jo sakaq të përvetësueshme; ose si elemente që pasurojnë njohuritë tona për lashtësinë – dhe për mënyrën si jetohej në trojet ku jetojmë ne sot.
Për t’u shënuar se prof. Lamboley nuk është i panjohur për lexuesin shqiptar të mediave; para pak kohësh, me rastin e zbulimit të madh të bustit të një atleti romak po në Apoloni, ky arkeolog u citua gjerësisht të ish shprehur se:
[ky qytet] simbolizon kulturën, qytetërimin dhe shkallën e zhvillimit ilir në antikitet, madje në të ka shumë fije që e lidhin dhe hedhin dritë edhe mbi qytetërimin grek;
çka unë nuk e gjej të pajtueshme me çfarë thuhet në një një lajm të AFP-së në frëngjishte, gjithnjë me rastin e këtij zbulimi:
Ekipi i arkeologëve francezë dhe shqiptarë që gërmojnë atje po studiojnë si evoluoi Apolonia, nga koloni greke e themeluar në shekullin VII p.e.s. në ngulim romak të shekullit III e.s.
(Ilirët këtu s’përmenden gjëkundi). Vetë Lamboley i shpjegon AFP-së:
Kjo periudhë përfshin një mijë vjet histori dhe ne mund të studiojmë këtu si u transmetua qytetërimi grek, si evoluoi dhe u pasurua në kohët romake.
Duket sikur profesori u thotë autoriteteve dhe mediave shqiptare atë çfarë këto dëshirojnë të dëgjojnë prej tij…
Të njëjtin zbulim të bustit të atletit kryeministri shqiptar Berisha e vlerësoi, në atë kohë, si të jashtëzakonshëm, duke shtuar:
Vlerat e tij janë të jashtëzakonshme në rrafshin krijues, skulptural, artistik, në rrafshin historik, por gjithashtu janë akoma më të mëdha, si dëshmi e përjetësisë së kombit shqiptarë […] të bazuar në vlera të qytetërimit perëndimor.
Edhe këtu, njëra palë i bie gozhdës, tjetra patkoit – Lamboley flet për evoluim dhe transmetim të qytetërimit grek, ndërsa kryeministri ynë për përjetësinë e kombit shqiptar.
Në historinë e vjetër dhe më pak të vjetër, ka pasur periudha kur shkenca dhe supersticioni kanë qenë haptazi në konflikt mes tyre. Është meritë e kombëtarizmit modern, veçanërisht në Ballkan, që ka arritur ta vërë dijen historike tërësisht në shërbim të supersticionit – pa e lejuar, në thelb, që t’i qaset sado pak së vërtetës.
Përndryshe, ky farë mistifikimi, që nis nga kryeministri dhe përfundon te ai stazhieri i thjeshtë që ia shton dy-tre rreshta lajmit në gazetë, për ta orientuar “ideologjikisht”, sidomos në këtë vit jubilar të 100-vjetorit të Pavarësisë; ky farë mistifikimi, pra, është simptomë e po atij parazitizmi që e shohim, dita-ditës, te shfrytëzimi i paskrupullt i pasurive natyrore, shitja e tokës për 1 euro, kapjet dhe zaptimet e pronës publike, dhënia e licencave për kumar, trafiku i ikonave, importi i plehrave, vjedhja e shinave të trenit, lulëzimi i basteve, prostituimi i motrave dhe i grave, dhe krejt obsesioni, në kufi të manisë, për t’u pasuruar pa mundim.
Kryeministri shqiptar ma konfirmoi këtë prirje për parazitizëm historik kur bëri thirrje, para pak ditësh, që historianët dhe njerëzit e kulturës të vlerësojnë – si figurë të rëndësishme këtë 100-vjetor të Pavarësisë – perandorin romak Konstantin, që ishte me prejardhje nga Dardania, si “burrin më të rëndësishëm në historinë e njerëzimit” (senza mezzi termini, thonë italianët).
Një nga masat e propozuara, në këtë kontekst, ishte që “ambasada jonë në Vatikan të marrë të gjitha kontaktet me Selinë e Shenjtë.” Aferim!
ne fakt xha-xhai, ndonese po perpiqesh te luftosh trushplarjen kolektive, gje per te cilen te pergezoj, shume nga fjalet e tua, apo filozofia e atyre sa shpreh, nuk qendrojne teresisht larg menyres se si jane analizuar etapat e ndryshme historike ne vete historiogafine etnocentriste shqiptare. mendoj se nuk ka as edhe ndonje diferencim te madh logjik mes kundeshtise tende, dhe gazetaruceve te cilet kritikon; ndryshimi eshte thjesht ne forme, jo ne permbajtje. thua:
1- “Dihet që Apolonia ka qenë qytet-ngulim grek në trojet ilire…”
2- “Ka njerëz, të të gjitha kategorive, të cilët nuk arrijnë ta kuptojnë rëndësinë që ka, për lashtësinë e trojeve shqiptare, prania e qyteteve-koloni greke si Apolonia, përgjatë bregdetit të Adriatikut dhe të Jonit.”
3- “unë besoj se gjurmët dhe dëshmitë e qytetërimit ilir mund dhe duhen kërkuar në qendra të brendatokës, ose larg bregdetit të kolonizuar prej helenëve e sidomos larg qendrave të kulturës helene, si Apollonia,”
ne te treja keto fragmente, me penelatat e tuat nuk ben gje tjeter vecse trumpeton me te madhe perkatesine ilire te apollonise, dhe kolonizimit grek, qe eshte me te vertete nje orvatje teresisht e mjere kombetariste e historiografise shqiptare per te analizuar periudhat historike per te cilat po flasim. Nuk dua te ndalem tek dyrrahu (sepse aty eshte tjeter gje), por per sa i perket epirit antik dhe qyteteve te tija te zhvilluara, kemi te bejme me nje qyteterim te mirefille grek me shtrirje zinxhir ne kohe, dhe jo me: “koloni greke ne troje shqiptare”. sepse ne te kunderten duhet vertetuar dhe kur vjen puna tek faktet aty calon disi puna…
pershendetje!
Që Apollonia ka qenë ngulim (koloni) helen në tokë të huaj, kjo është diçka që dihet, është pjesë e enciklopedisë historike elementare që duhet ta zotërojë kushdo i interesuar për këto punë. Ta vësh këtë në diskutim, do të thotë ose të mos kesh shumë idenë për mënyrën si artikulohej qytetërimi helen në lashtësi ose të jesh duke ndërmarrë një revolucion në mënyrën si e kuptojmë ne sot atë qytetërim.
Në rastin e Apollonisë, dihet edhe se kush e ka ngritur dhe lulëzuar (kolonistë nga Korfuzi dhe nga Korinti), sikurse dihet se cilët fise ilire jetonin në truallin ku u ngrit qyteti (taulantët). Kur them dihet, e them në kuptimin “e di edhe bufi.” Burimet janë të panumërta, nga lashtësia deri te autorët modernë. Vetë Lamboley, në një prej intervistave të veta, thotë se Apollonia i duket identike me Marsejën në Francë!
Tani, trushpëlarja është karakteristikë e çdo doktrine kombëtariste – dhe grekët e sotëm kanë thyer disa rekorde në këtë lëmë, duke u dhënë shembull shumë të keq fqinjëve të tyre syleshë. Për mua, ta konsiderosh Apolloninë si pikë referimi të një hinterlandi grek (Epirit) është po aq absurditet sa edhe ta konsiderosh qytet ilir. Në të dy rastet, palët tradhtojnë jo vetëm partizaninë e tyre, por edhe një padije të thellë të dinamikave sociale dhe kulturore në lashtësi.
Ne fakt recetes per kete mrekulli te natyres, manise se madheshtise greke, vec mund ti afrohemi pa ja kuptuar asnjehere kimine ne brendesi. Ingredientet i njohim tashme. Mblidh me syleshet e nacionalisteve shqiptare, shumezojua injorancen me 5, faktorizo 150 miliarde Eurot “e falura” gjate krizes, shtoji 7% “Agim te Arte” dhe jemi ne gjysem te rruges. Kapakun ja ve rritja ekonomike greke -6.2% dhe e leme me kaq per sot. Neser mund te diskutojme per erezat, Epirin, apo nese pordha e Pirros mbante ere ouzo apo ere raki. Por shhhh…. vetem pasi te therrasim vodoo-ekspertet e Deloite dhe ajo shenja e vogel para 6.2% te jete kthyer permbys.
Veteabsorbimi i Greqise 2-3 vitet e fundit ka rezultuar edhe ne renien e ndjeshme te sterkaltheve apo tm-ve me shoke ne nivel profilaktit (nga ana tjeter kokeboshet iliro-dardan-o-sa-mire-me kene-shqiptare dalin e mjaftojne). Por ne fakt cpo ndodh ne fqinjin jugor eshte ogurzi per Shqiperine. Greqia eshte per nga (mos)ndertimi i shtetit e institucioneve shume shume e afert me Shqiperine dhe meqe halen e Europes politika shqiptare e ka ngaterruar me porten e hyrjes nuk duhet te habitet kur te gjendet zhytur ne po te njejtin pirg me fekale.
Shyqyr Zotit, kombetarizmi modern (i pas ’90-es) ka ne thelb nje mesazh me natyre replikuese, jo krijuese. Si te thuash, shkoi keq keto 100 vjet, hajde te dalim tek e verteta qe eshte secili ne kasollen e tij. Ky lloj mesazhi nuk eshte perfshires, ai vetem emrin ka kombetarist. Disa thone se ne qelize ky agresion verbal ne politike, sado i vogel dhe i izoluar ngjan me ritmin historik te ngritjes se fashizmit. Apo komunizmit. Nuk e besoj. Se pari kombetarizmi nuk ka dishepuj te vertete, nga ata qe perpos dijes historike dine te perpunojne edhe strategjine politike perkatese. Kombetarizmi, te pakten ne Shqiperi ka si lende te pare ankthin ksenofobik ndaj te huajit, me shume si kompleks inferioriteti lidhur me varferine ekonomike, sesa si mesymje demografike. Dhe ka edhe keto sherbimet e astro-nacionalizmit qe kerkon te shkenca apo zbulimet shkencore shelbimin per ate rropatje 100 vjecare ne kerkimin e pellazgeve. Fundja njeriu dikur beson se meqe ka rrenjet deri ne koren e tokes, dicka edhe i takon ne kete toke e ne kete bote. Edhe Sizifit ne fund nuk i mbeti asgje pervecse te tallej dhe te qeshte hidhur me denimin qe mori. Kombetarizmi nuk ka me me vete as insktiktin krijues te shoqerise, qe prodhon ate lloj konteksti, apo ngjiz ate lloj arti qe i jep rrymes ideologjike pamjen e te vertetes se kohes se vet. Per kete arsye kombetarizmi po redukton veten ne nje nga alternativat politike, madje te ngurte dhe te dhunshme. Prirja eshte drejt sektit apo urdhrit. Me keq, si zakonisht ne Shqiperi, drejt perdorimit si element taktik nga te huajt. Ne vende te vogla nacionalizmi eshte nje karte veprimi pa te ardhme te vertete, pasi perderisa ai nuk mbijeton dot pa kunderthenien e vet tek i huaji, apo tjetri, atehere edhe gjasa e konfliktit eshte e pashmangshme. Mirepo konflikti sot eshte nje nder te dhenat e nje ekuacioni me te gjere; cfare ndodh ne vendet arabe sot eshte nje leksion historik per te perfunduar se operacionet politike ne shkalle te gjere me mbeshtetje nga jashte, mbeten ne fund mjete te vullnetit te te huajve. Edhe shakate e trasha te ketij derdimenit qe eshte kryeminister e vertetojne sesa i paqene eshte rreziku i kombetarizmit ketu. Te besh nacionalistin me keto genjeshtra halldupe do te thote se edhe ata qe degjojne u mjafton te marrin qetesuesin e dites, te kenaqen me faktin se dicka e mire po del nga fundi i dheut, por qe sapo sheh driten pas mijevjecaresh zhuloset menjehere nga idiotizmi modern. Kjo statuja e Apollonise mua me duket nga ato relikte te kuletes nacional-katundareske qe nese dikur vidhet apo grabitet do te mbushte ndonje fjalim te tipi: Zhduket koka e atletit ilir. Se ndryshojne kokat ne keto dite. Pa frike mund te themi se ky brez e ka permbyllur ciklin e vet intelektual. Brezi i ri qe eshte, thjesht ne nje mase te madhe…ha buke dhe zhvishet. Shpresat jane te zbulimet ne Mars.
xha-xhai
per kete “dihet”, apo per “bufin” ta kisha fjalen edhe une… jane te se njejtes ideologji kombetariste (aspak shkencore), si ajo e “gazetaruceve” , apo e tere atyre brezave shqiptaresh per dekada me radhe (me c’kuptoj nga ky rregull nuk shkeputesh as ti). eshte pikerisht kjo trushplarje sistematike ideologjike dhe kombetariste qysh ne djep qe pjell krijesa analfabete ne leximin e historise, apo te atyre fazave historike per te cilat shkrove…
ajo “dije” dhe ai “buf” jane ato qe nuk te lene te lexosh qarte keto procese historike, dhe ketu qendron edhe kundershtia ime…
pune te mbare!
Nuk po tregohesh korrekt tani. Unë të përmenda ekzistencën e burimeve të dorës së parë; dhe meqë ngul këmbë, po t’i sjell edhe emrat: John Wilkes (në veprën e vet për Ilirët, që edhe është përkthyer në shqip), të cilin e kam lexuar vetë dhe e kam në bibliotekë; dhe që e trajton këtë me hollësi, duke iu referuar edhe autorëve të lashtësisë; por edhe François Chamoux, dhe të tjerë të cilëve u referohet Wilkes. Siç e sheh, unë nuk po përmend asnjë autor shqiptar (si Neritan Ceka, p.sh.; të cilit megjithatë ia dëgjojnë fjalën në Europë). Po sa për Wilkes-in, ti nuk mund të thuash dot gjë, sepse këtë kombëtaristët shqiptarë veç e kanë pështyrë.
Më anë tjetër, që në rrethinat e Apollonisë jetonin gjithnjë taulantët, një fis ilir, këtë nuk kam dëgjuar ta kundërshtojë kush (madje disa thonë edhe se Apollonia u ngrit mbi një qendër të banuar taulantase). Më ndriço, të lutem; më thuaj se ku e kanë gabim këta që përmenda. Unë nuk është se kam ndonjë pikëpamje personale për këtë çështje, për të cilën, aq sa di, e kam mësuar prej të tjerëve.
Besoj se edhe gazetarët përpiqen të përshtaten me frymën e përgjithëshme me të cilën propogandohet historia në Shqipëri. Ja çfarë thotë historiani A.Plasari në një intervistë në gazetën “Shekulli” të datës 15 gusht 2012: “…se prej shek.V një varg i gjatë kryepeshkopësh të Kryepeshkopatës më të vjetër shqiptare, asaj të Durrësit, venin në Konstandinopojë si në shtëpinë e tyre….”
E pra duhet të pranojmë se kemi patur kryepeshkopë dhe Kryepeshkopatë shqiptare që në shekullin e V-të? Kur konformohet një historian i nivelit të z.Aurel me këtë frymë, që e bën Shqipërinë,shqiptarin dhe shqiptarinë qendër të botës, konformimi i gazetarëve është plotësisht i justifikueshëm. Askush nuk ka dëshirë ti nënshtrohet linçimit të turmave “kombtariste”, si po ndodh me disa intelektualë që përpiqen të tregohen realistë edhe për çështje apo figura kombëtare.
E pashë edhe unë atë të Plasarit… e kish bërë lëmsh. Megjithatë, kam përshtypjen se me “shqiptare” u referohej trojeve ku jetojnë sot shqiptarët; dhe se argumenti i tij kërkonte të provonte lashtësinë e lidhjeve të Krishterimit në këto troje me Kishën e Lindjes (pavarësisht nga etnia e besimtarëve). Mirëpo, për fat të keq, kombëtarizmi kthehet në zhargon, dhe këtij zhargoni ndonjëherë nuk i shpëton dot: të flet, në vend që ta flasësh.
Kryepeshkopi i Durresit ishte anetar i delegacionit dhe nje nga nenshkruesit deklarates kur u be schisma (ndarja) e madhe midis kishes ortodokese dhe asaj katolike ne 1054.
Durresi ka qene nje nga qendrat e medha ecumenicale te krishterimit. Cka per mendimin tim do spjeguar me rendesine ekonomike dhe tregetare te atij qyteti deri ne periudhen e daljes ne skene te perandorise turke. Keshtu qe s`eshte cudi qe kryepeshkopet e Durresit ta kishin Konstantinopojen si shtepine e tyre.
Po a ishin shqiptar ata? Mundesia e te qenit te tille s`mund te eleminohet me nje te rene te lapsit si trill fantastik mendjesh te ekzaltuara. Ne fund te fundit shqiptaret arriten deri ne fronin e Shen Pietrit, arriten per 200 vjet te jene ne krye te republikes se Gjeneves, arriten per gati 200 vjet ( te mbledhura se bashku) te drejtonin Perandorine Otomane, arriten te clironin, krijonin e te drejtonin Greqine e re ne fillesat e saj.
Apo edhe keto jane fabrikime te turmave “kombetariste”?
Ky debat na çon menjëherë te përkufizimi i termave dhe, pikërisht, me çfarë kuptojmë me “shqiptar.”
Në shekullin e 5-të shqiptarë nuk ka pasur.
Ka pasur ilirë (le të supozojmë se shqiptarët vijnë me siguri prej ilirëve).
Nuk ka asnjë problem të thuhet se ndonjë prej këtyre peshkopëve ka qenë ilir, sikurse thuhet kështu, bie fjala, për Shën Jeronimin.
Ilir po, shqiptar jo.
Në Durrësin e atyre kohërave do të ketë pasur ilirë, por këta – sidomos në periudhën e Krishterimit të hershëm – do të kenë qenë asimiluar krejt.
Le të themi, pra, peshkopë me prejardhje ilire, njëlloj si edhe Perandorët e Romës që të gjithë i njohim.
Kjo prejardhje ka interes për historinë e Romës, por jo për historinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve.
Që Perandori Konstandin ka qenë me origjinë ilire, kjo është krejt irrelevante për historinë e shqiptarëve, me përjashtim të atyre që ende e faktorizojnë racën si të tillë.
Përkundrazi, origjina e tij ka rëndësi për historinë e Romës dhe të Krishterimit.
Ne s’hyjmë fare aty, gjithsesi.
Shqiptarët, si shqiptarë përmenden për herë të parë shumë vonë, shekuj pas pushtimit osman.
Para shqiptarëve, ishin arbrit.
Arbrit si popull përmenden për herë të parë dikur në shekullin XI.
Që prej periudhës ilire deri në atë kohë nuk përmenden gjëkundi me siguri; çka do të thotë se nuk ka vijueshmëri historike.
Dhe kur nuk mungon vijueshmëria historike, nuk është korrekte të flasësh për peshkopë shqiptarë nga Durrësi në Mesjetën e Hershme. Do të ishte ku e ku më e saktë të flisje për peshkopë durrësakë.
Tradhton një qëndrim esencialist dhe naiv, të cilin te Plasari unë përndryshe nuk e kam ndeshur kurrë.
Verejtje e drejte.
Megjithese do permendur se nga c’kam pare, merret si e mireqene lidhja e drejtperdrejte ilir-arber-shqiptar. Po as sa edhe romaket me italianet, apo fiset gjermanike me gjermanet e sotem.
A eshte kjo nje lidhje materiale, gjenetike, kulturale, gjeografike?
Ndofta te gjitha nga pak.
Iparë, edhe mund të gabohem sepse ketë kapitull leximesh personalisht e kam mbyllur 100 vjet më parë, por unë nuk di të ketë një dokument që të ndajë dy kishat. Madje çdo tentative për bashkim ka dështuar se nuk ka një platformë ideologjike që i ndan. Ne të vërtetë (tha, ai) gjithçka ndodhi se cili do te ruante primatin e botës së krishterë. Lufta bëhej midis Peshkopit të Romës, që thoshte se ishte pasardhesi i Pjetrit dhe Kishës Ortodokse (krishterimit kalcedonian, po deshte) që pretendonte se ishte ajo që kishte mbajtur gjallë vazhdimësinë e Kishës gjatë gjithë mijëvjeçarit.
Viti 1054 mbahet si vit i Ndarjes së madhe sepse Leoni i IX-të shkomunikoi (pariarkun) Mihalin e Parë dhe ky nga ana e tij, shkomunikoi Papën e Romës.
Sapo hodha një sy nëpër të shkruarat e vjetra, se mos ka dalë ndonjë tekst tjetër për këtë punë, por nuk gjeta…
Lyss. Schisma, qe sic e permend edhe ti erdhi prej shkomunikimit reciprok, fillimisht te Papes ndaj patriarkut te Konstantionopojes (legatet e Papes hyne te pa lajmeruar, ne mes te ceremonise ne Haxhi Sophia ne korik1054, duke i lene letrat e shkomunikimit mbi altar), dhe me pas te Michaelit (patriarkut) ndaj Papes, disa dite me vone.
Fjalet e Michaelit ishin:” O ju qe jeni Orthodox. Largojuni shoqerise se atyre qe kane pranuar heretiket Latine dhe atyre qe i shikojne ata si te krishteret e pare ne katolicizem dhe ne Kishen e shenjte te Zotit…. Papa eshte nje heretic.”
Platforme ideologjike nuk ka. Madje dhe kundershtite midis tyre ishin logjikisht thuajse qesharake. Psh akuzat e ndersjellta per perdorjen e tharmit ne buket e ceremonive te te djeles, per floket dhe mjekren e prifterinjve e per vogelsira te tjera te kesaj natyre. Nje luterian, nje roman katolik, nje ortodoks, nje anglikan etj etj , pavaresisht se jane te krishtere, ata kane diferenca krejt te pakapercyeshme me njeri tjetrin.
Por 1054 do pare vetem si maja dukshme e aisbergut.
Ne baze te saj ishte bindja e kishes se Konstantionopojes si repozitoria e gjithe diturise qe vinte prej lashtesise, e cila e shihte kishen katolike thjeshte si nje barbarizem gjerman te veshur me petka te reja.
Kundërshtitë ideologjike ishin të pamasa atëherë, prandaj edhe sot janë të tilla. Çështja e filioque psh, nuk është thjesht çështje gramatike, apo një lapsus ortografie, përmban e gjitha brenda esencën e ndryshimit të lindjes me perëndimin.
Problemi i fililokizmit pa dyshim që nuk është i sajuar, ai ka ekzistuar, por sot shihet më shumë si një prteks për ti kthyer kurrizin njëri tjetrit.
Versioni i tij i parë u pranua që në Nike (IV), pastaj edhe n ë Këshillin e Toledos (VI) u dha një versioni i ri raportit të Birit me Frymën, version që pati jetë të gjatë (‘…ex Patre Filioque procedit), pra qe Fryma vepron duke kaluar nga Ati te Biri. Sharlëmanji bëri konsulta të gjëra për ta futur si Credo permanente te të gjitha kishat e perëndimit dhe ku për herë të parë u vërejt një lloj rivaliteti misi dy kishave. Pra jemi në shek. e IX-të. Diferenca duket por nuk ka grindje me dhëmbë e me thonj.
Lufta e vërtetë është primati i Kishës.
Kur Mehmeti II-të u shfaq para Mureve të Kostandinapolit patriarku i qytetit tha: Më mirë çallma e turkut se mitra e papës së Romës.
Më vonë me këtë problem merret edhe Tomas Akuini, por gjithnjë problemi kishte natyrën e një kërkimi filozofit të pozicionit te Krishtit në raport me Frymën dhe Atin.
Koncilet e mëtejme kurrë nuk e vunë në qendër të diskutimeve. Sot problemi shqyrtohet në versionin historik.
… Po a ishin shqiptarë ata? Mundësia e të qënit të tillë s’mund të eleminohet me një të rënë të lapsit si trill fantastik mendjesh të egzaltuara…
Vërtet që kjo mundësi nuk mund të eleminohet por nga ana tjetër duhet të provohet; dhe që të provohet duhen dokumenta, të cilat deri tani nuk na i ka paraqitur njeri, qoftë studius serioz qoftë nga ata që operojnë me terma linguistike. Nuk është se kam njohuri të thella për periudhën romane, por një fakti të rëndësishëm të kësaj periudhe nuk mund t’i shmangemi dhe konkretisht statusit të qytetarit roman që zbatohej në këtë periudhë; sipas këtij statusi, kush ishte roman ishte qënie humane gjith të tjerët që nuk e gëzonin këtë status nuk konsideroheshin qënie humane. Aplikimi i këtij statusit dhe i faktorëve të tjerë bëri që të gjithë popujt europianë, që ishin nën perandorinë romane, të romanizoheshin. Tani, kushdo ka të drejtë të pyesë se si e përballuan këtë presion romanizues paraardhësit e shqiptarëve të sotëm, si ata që jetonin në periferi të qyteteve por më tepër ata që banonin në qytete. Gjithashtu Perandoria Romane ishte një shtet i kulturës dhe transmetoi kulturë (i kulturoi) tek ata popuj që ishin në kontakt me ‘të. Lind pyetja tjetër se pse shqiptarët nuk u ndikuan fare nga kultura dhe civilizimi roman, por deri para 70 vjetësh kishin mendësi dhe mënyrë jetese primitive të stadit tribal. Megjithatë mundet që unë të jem i gabuar në këto që parashtroj, por e vërteta historike duhet provuar me dokumenta por edhe me analiza logjike.
Iliret mbas 500 vjeteve nen pushtetin e ligjeve te romes kane qene plotesisht te romanizuar. Sa per te sjelle nje shembull se sa e integruar ka qene, ushtria e Romes kisht 6 qendra te medha prodhimi ne pjese te ndryshme te perandorise, te cilat mbulonin nevojat e saj me rroba, kepuce, veshjet mbrojtese, armatimin e lehte, armatimin e rende. Si puna e Pentagonit sot.
Nga keto, njera prej tyre ishte ne Iliri. Te tjerat ne token italike.
Ne balladen e Atawolf-it, vellait te Alarikut te famshem, qe mori drejtimin e visgotheve, mbas vdekjes se ketij te fundit, permendet se si ai i kish shtrenguar iliret te prodhonin 200 mije shpata per ate. Po ta shohesh kete element nga ana teknike, te llogaritesh se sa hekur, lende djegese, miniera, minerale, mjete transporti, rruge transporti, depo dhe magazina, specialiste te fushave te ndryshem qe do te nevojiteshin per te prodhuar brenda nje kohe relativisht te shkurter kete sasi armatimi, atehere piktura e Ilirise se asaj kohe do te jete me e qarte, si nje pjese e plote dhe funksionale e perandorise romake.
Fakti i jetese primitive dhe ne stad tribal ne Egjyptin, apo Libine e sotme, nuk i heq asgje shkelqimit te kultures faraonike te Egjyptit, apo te vertets se Kartagjena ngelet nje nga qytet shtetet me te pasura dhe me te zhvilluara te antikitetit te hershem dhe te vonshem.
E njejta logjike i do lejuar edhe shqiperise mendoj une.
Ne nje liber ekspoze arkeologjik ne aeroportin e Rinasit pashe qe edhe Neritan Ceka “konfromohet”, dhe nga sa kuptova prej rrefimeve te At Zef Pllumit kjo fryme ishte mbizoteruese edhe ne kohen e Zogut. Ndersa konfromimi I gazetareve nuk justifikohet me si hane buke historianet.
Shkruan:
Hyllin, kjo vijueshmëri e mishit dhe e gjakut nuk ka luajtur ndonjë rol në histori.
As unë as ti nuk dimë se cili ka qenë katragjyshi ynë e ç’gjuhë ka folur, por të dy flasim një gjuhë që, në thelb, është përcjellë brez pas brezi që nga lashtësia e hershme.
Si njerëz, ne trashëgojmë dy fillesa – atë të gjakut dhe atë të gjuhës.
Janë fillesa të ndara, edhe pse shpesh udhëtojnë dhe gërshetohen së bashku. Megjithatë, po t’i krahasojmë mes tyre, fillesa e gjuhës përcakton qenien tonë sociale, ndërsa fillesa e gjakut qenien tonë biologjike.
Studimet gjenetike të popullatave gjithnjë konfirmojnë se identiteti biologjik i shqiptarëve i përgjigjet në thelb gjeografisë së tyre aktuale – por kjo nuk nuk thotë gjë as për gjuhën, as për historinë (studimet gjenetike, kur bëhen në kontekste historike, vuajnë nga rrejshmëria e mbijetuesit: marrin në analizë vetëm gjenetikën e atyre që kanë mbetur, por shpërfillin gjenetikën e atyre që kanë ikur).
Une per vete di deri tek nentagjyshi, se asokohe eshte ndare fisi ne dy pjese, me nje qe levizi ne nje katund tjeter, ngjitur.
E kuptoj qe katragjyshi yt eshte si dhjetagjyshi im, se njerezit s’kane nevoje per kujtese fisnore kur shkojne ne qytet, ngaqe qyteti ka strukture tjeter socio-ekonomike, por ne mes dy tezave, qe popujt mbijetojne fale riprodhimit dhe popujt mbijetojne fale emigrimit, logjika ta do qe te zgjidhet e para.
Me duket se edhe gjenetika tek teza apo aksioma e pare bazohet.
Do te ishte me e logjikshme te mbeshtetej arsyetimi tek aksioma se shqiptaret kane mbijetuar fale riprodhimit, sesa tek aksioma e emigranteve te huaj qe mbushin radhet.
Rrjedhimisht, perpos gjuhes, do te flitet edhe per prejardhjen biologjike.
Sa per rolin ne histori, une besoj se sikur shqiptaret te ishin te zinj, nuk do te kishin mbijetuar mes te bardheve te Ballkanit, historia jone deri tek zhdukja e pashmangshme do te ishte tjetersoj. Mendoj se ne kete hipoteze biem dakort.
Eshte i nevojshem nje diskutim per rolin e prejardhjes biologjike, meqenese brigjet e Shqiperise kane njohur kolonizime te ndryshme dhe me kolone zakonisht kuptohet jo vetem nje person qe flet nje gjuhe tjeter, por edhe nje prejardhje biologjike prej nje etnie tjeter.
Sikunder e ka nxjerre ne pah shume mire Ceka, shume larg idese se koloneve dorike qe riprodhoheshin si lepujt ne Australi, kemi nje realitet ku iliret zbresin ne qytet e zene edhe postet e larta, pavaresisht emrave greke. E njejta gje edhe kur Apolonia u be koloni latine, ishte etnia ilire ajo qe me kalimin e kohes, ndersa asimilohej kulturalisht, kryente njefare ‘spastrimi biologjik’ ( sipas ligjeve te Mendelit).
Nuk flasim për raca në kuptimin klasik, të zinj e të bardhë – po për nuanca gjenetike të gjurmueshme. Si racë, shqiptarët nuk dallojnë prej fqinjëve.
Përndryshe, nuk kam dyshim se ilirët qaseshin në Apolloni dhe greqizoheshin, deri në atë shkallë sa të mos njiheshin si “të huaj”. Por Apollonia, besoj unë, ishte më e hapur ndaj detit sesa ndaj prapatokës; se qytetërimi helen ashtu organizohej. Siç hynin ilirët në Apolloni, do të kenë hyrë edhe gjithfarë grekësh, italikësh, fenikasish, kartagjenasish e ku di unë ç’tjetër.
Ne fakt, per Apolonine dhe Dyrrahun vlen e kunderta, ka qene hapja ndaj prapatokes qe i dha shkelqimin, me saktesisht organizimi i prapatokes ne njesi shteterore prej shek 4 p.l.k.
Rruga e Tomorrices, ka qene esenciale per Apolonine, se e lidhte me zonen e liqeneve, historikisht me e pasura,sidomos ne minerale. Siguria shteterore, ishte garanci per tregtine.
Me tej, ne kohen romake ajo rruge u zevendesua nga Egnatia.
Deri ne shek 4, kemi dy qytete dosido e asnje germadhe per t’u permendur. Ne fakt, eshte i mirenjohur fakti, qe doriket e kishin frike Adriatikun, deri ne kohen e Dionizit te Sirakuzes (dhe Bardhylit), kur filluan te krijojne ngulime te reja.
Tregtare gjithefaresh kane levizur si ne fazen heleniste edhe ne ate romake, por po te njejten gje kane bere edhe ne qytetet e gadishullit grek, megjithate nuk duket se kur behet vleresimi i atyre qyteteve, thuhet se banoheshin nga soj e sorrollop, por u jepet nje natyre etnike.
Ne lidhje me Apolonine behet i njejti, gjykim, ka pasur soj e sorrollop, ne epoken heleniste dhe ate romake, e ndersa vendin e qyteterimit helen e zinte ai romak, natyra etnike prirej t’i afrohej prapatokes.
Ne fund te fundit, fakti qe qyteterimi helen u zevendesua me lehtesi nga ai romak, ndryshe nga qytetet e siujdheses greke apo Azise se vogel, mund te shpjegohet fare mire me natyren e ndryshme etnike te qyteteve dhe ndikimin e prapatokes jogreke.
Nderkaq nuk po mohoj aspak perkatesine helene te qyteterimit dhe te politikes. Sado elemente ilirike te kete, forma e qyteterimit eshte helene e me tej romake.
Qyteterimi yne ngeli ne nivelin heroik ne çeshtje ndertesash e arti.
Mua, nuk me intereson edhe aq shume natyra etnike, e cila do ngelet me se shumti spekullative dhe partizane, por dukuria qe bart Apolonia, hyrje e qyteterimit, mungesa e nje gershetimi serioz me ate vendas, deri ne penalizim te zhvillimit te atij vendas.
Kjo dukuri e perseritur e qe po perseritet, ndoshta mund te zbulohet me mire me njohjen e Apolonise dhe Durresit.
Qyteterimi eshte si Krishti, hyn tek ai qe i hap zemren, pse ne tokat e Shqiperise, ka 27 shekuj qe ka hyre dhe ka ngele tek pragu ? Nuk i ka ndodhur ndonje refuzim proteksionist, nga ata qe synojne permiresimin e atij vendas, hiq refuzimin komunist ne ndonje fushe per nje kohe te shkurter.
Qytete si Apollonia ashtu kanë qenë – porta. Porta drejt detit, porta drejt prapatokës; pika kontakti, taverna mesdhetare. Kur i vështrojmë me syze etnocentrike, qoftë shqiptare qoftë greke, i shpërfytyrojmë.
Mendoj se qyteti me 50-60 mije banore nuk mund te trajtohet si han, ti po pershkruan nje stacion tregtar ku kalojne karvanet e deveve dhe mushkave, jo nje qytet. Politike dhe qyteterim vijne nga e njejta rrenje, qe me siguri nuk eshte hani.
Nejse, edhe thjeshtimi ben detyren e vet.
Hyllin, çfarë thashë unë më lart, do ta kuptosh më mirë, po t’i hedhësh një sy Durrësit mesjetar, para tronditjeve madhore të shekujve XIII-XIV (tërmeteve, murtajës, etj.).
Unë i referohem këtu e më poshtë ekskluzivisht Alain Ducellier-së.
Sipas këtij, origjina e aristokracisë durrësake, gjatë shekujve XI-XIII është shumë e vështirë të përcaktohet: ai dallon aty një bazë latine-romane; krahas tyre një shtresë bujarësh sllavë, veçanërisht bullgarë; një shtresë fisnikësh grekë; madje ndoshta edhe “arbër të helenizuar”.
Veç vendësve, në Durrës kishte edhe të huaj – si p.sh. ngulime italianësh nga Amalfi ose venedikasish. Sipas Ana Komnenës, në momentin kur Durrësin e sulmuan normanët (1081), banorët e qytetit “ishin, në pjesën më të madhe, të mërguar nga Amalfi dhe Venediku” – por Ducellier-i e konsideron këtë pohim shumë të ekzagjeruar. Megjithatë tregtarët amalfitanë kishin rol dhe status të dorës së parë në qytet; rol dhe status që më pas do t’u kalonte venedikasve.
Këta të fundit ishin kaq të shumtë në qytet, sa brenda ngulimit të tyre Ducellier dallon edhe shtresëzime sociale.
Mes të huajve të tjerë, shquhen raguzanët.
Sipas Ducellier-it, dokumentet e kohës nuk thonë asgjë për popullsinë e qytetit, që sipas tij merrej kryesisht me punë gjysmë-bujqësore; ndërsa aristokracia e qytetit nuk ka ndonjë lidhje të mirëfilltë me të; prandaj të huajt, veçanërisht venedikasit, janë në fakt “e vetmja kategori sociale që mund të cilësohet si qytetare.” Vazhdon frëngu: “Ana Komnena nuk gënjente, kur thoshte se italianët përbënin thelbin e popullatës në Durrës; duke ia lënë funksionin e prodhimit, në fakt të papërfillshëm, në dorë vendësve, ai ishin të vetmit zotër të shkëmbimeve, d.m.th. të burimit thelbësor të pasurimit.”
Vetëm një shekull më pas, situata e përbërjes etnike ka ndryshuar. Sipas Symon Symeonis, që e vizitoi qytetin në 1322, ai banohej nga “latinë, grekë, çifutë të pabesë dhe arbër barbarë.”
Numri i grekëve në qytet, thotë Ducellier, kish rënë shumë pas tërmetit të rëndë të vitit 1267, aq sa tani ata ishin katandisur në një pakicë.
Edhe sllavë do të ketë pasur, pa çka se Symeonis nuk i përmend: Ducellier ka gjetur disa syresh në dokumentet e kohës.
Megjithatë, që prej fundit të shekullit XIII, arbrit do të kenë përfaqësuar një pjesë të mirë, në mos shumicën e popullsisë së Durrësit; madje, ndryshe nga ç’thotë Symeoni, disa prej tyre ishin tashmë “pjesë e borgjezisë së vogël.”
Kjo popullsi kaq e përzier, vëren Ducellier, nuk njihte, megjithatë, fërkime dhe përçarje etnike; aq sa, me përjashtime të rralla, burimet nuk marrin mundimin të përmendin origjinën etnike të personazheve të cituara; çka dëshmon për një farë njësimi të popullsisë së Durrësit, të paktën në nivelin e klasave të larta dhe të mesme; në një kohë që baza e popullsisë (“le fond”), e përbërë prej arbrish “barbarë”, mbetej ende e huaj ndaj kësaj prirjeje.
Tani, për mendimin tim (jo doemos edhe të Ducellier-së) çfarë na tregojnë këto të dhëna, është se shkalla e pranisë së popullsive të prapatokës në qytetet bregdetare të Arbërisë, deri në fund të shekullit XIV, nuk ka luajtur ndonjë rol në përcaktimin e fizionomisë së këtyre qyteteve; meqë aty ligjin, në çdo kuptim, e bënin “të huajt” –amalfitanët e venedikasit para së gjithash, pastaj e deri diku grekët, raguzanët, sllavët dhe çifutët.
Arbërit, nga ana e tyre, përbënin shtresën e ulët të popullsisë, me një këmbë në fshat; ishin historikisht të vonuar në skenë, në raport me të tjerët. Këto qytete ia detyronin prosperitetin e tyre tregtisë; dhe tregtinë e bënin të ardhurit – ose kolonët që i përkisnin kulturave maritime, njëlloj si helenët e Apollonisë në lashtësi; dhe se nocioni i të ardhurit me nocionin e qytetarit durrësak shpesh përkonin krejt.
Keto i ke sjelle edhe me heret.
Durresi mesjetar s’ka luajtur ndonje rol as ne qyteterim e as ne politike, ka qene pasiv, ka prodhuar vetem para dhe ka sherbyer si ure per me te fortin perrethas.
Nderkaq, Apolonia dhe Dyrrahu, kane qene jetike per hyrjen e qyteterimit po aq sa edhe per pushtimin romak dhe me tej depertimin e qyteterimit romak.
Nje qytet mund te prodhoje para nepermjet tregtise sa te doje, por nese nuk prodhon politike dhe qyteterim nuk vlen me shume se nje stacion mushkash.
Ja meqe jemi tek Durresi, sot eshte qyteti i dyte nga popullsia e para plot, por kush guxon dot te flase per qytet qe prodhon politike apo qyteterim ta zeme te krahasueshme me Shkodren e Vloren.
Qyteti po s’pati nje ‘zemer’ i ngjan me shume nje hani.
Gjirokastra nuk ka qene qytet i madh ne shek 19- mesi 20, po prodhonte politike e qyteterim si pak te tjere ne krejt Shqiperine Etnike.
Kavaja psh ka qene njesoj si popullsi, po ne krahasim me Gjirokastren ishte thjesht stacion per nderrimin e kuajve.
Marrim Fierin, ne 1945 qyteze, sot hahet me Vloren si qyteti me i madh i Jugut, paguan me shume taksa pas Tiranes, po s’ka ‘zemer’, nuk prodhon as politike e as qyteterim.
Ne kete aspekt e shoh dallimin mes qytetit ‘te vertete’ dhe grumbullit te gureve dhe njerezve. Apolonia ka qene qytet i vertete, ashtu si Dyrrahu, Durresi mesjetar dhe ky bashkekohor perfaqesojne grumbuj guresh dhe njerezish.
Nuk eshte lukunia e tregtareve qe i jep zemren apo frymen qytetit, tregtari ne fund te fundit eshte thjesht nje parazit i domosdoshem.
Jo vetem ne qytetet bregdetare. “Kronika e Janines” tregon qarte qe ‘prapa-toksat’ (dmth Albanezet) nuk hynin dot ne qytet pa ‘vize’