Pas më shumë se 20 vjet sistem pluralist, ka ardhur koha të bëhet një farë bilanci i mediave shqiptare. Tema kërkon pa dyshim studime serioze, nga doktoraturat e sipër, mirëpo ndonjë aspekt i veçantë  edhe mund të hulumtohet, qoftë edhe si sinjalizim për specialistët e sektorit.

Si identifikohen sot gazetat ose mediat elektronike nga publiku shqiptar? Normalisht në botë, po të marrim shembullin e medias së shkruar, do të shikonim se gazetat dallohen nga politika që ndjekin, çka me politikë nënkuptohet ajo me karakter të gjerë kulturor dhe jo politika e ngushtë ku gjallojnë gazetat partiake. Këto të fundit identifikohen fare lehtë nëpërmjet logos së partisë përkatëse. Në vendet perëndimore gazetat dallohen në përgjithësi nga prirjet kulturore ose arealet e mëdha; mund të jenë p.sh. liberale ose konservatore, progresiste ose tradicionaliste, laike ose fetare, e kështu me radhë drejt dallimeve gjithnjë e më të sakta.

Gazetat bëhen nga njerëzit, pra është afërmendsh që mund të kenë preferenca politike e të anojnë nga një parti ose grupim i caktuar politik. Mirëpo, nuk duhet harruar, se “mbështetja” që i bëjnë   partive normalisht i ka rrënjët tek përputhja e vlerave ku besojnë, të cilat shërbejnë si emërues i përbashkët ose si platformë për realizimin e tyre. Si të thuash, masmediat kanë politikën e vet editoriale, që i dallon nga njëra tjetra.

Në Shqipëri është shumë e vështirë t’i vendosësh mediat sipas përkatësisë në hartën kulturore. Ndoshta është më e lehtë me gazetat partiake, ose me surrogatet e tyre, që nuk mungojnë në vendin tonë. Fakti është se po të të pyesin për një gazetë, se çfarë linje editoriale ndjek, është pothuajse e pamundur t’i përgjigjesh. Publiku shqiptar ka kohë që i identifikon mediat nëpërmjet dy kritereve qendrore: pronësinë dhe raportit me politikën. Kështu, për aksh gazetë do të thonë se është e Filanit, kurse për aksh televizion do të thonë se është kundër/pro Fistekut. Pra zakonisht përmendet pronari i medias ose lidhja e saj/e tij me politikën.

Përkatësia kulturore e medias (së shkruar ose elektronike) nuk i intereson kurrkujt. Kjo tregon se vetë përkatësia kulturore nuk ka ndonjë rëndësi të madhe për gazetën ose televizionin. Ka raste që mediat e kthejnë gunën nga fryn era, duke e ndryshuar politikën e vet editoriale brenda natës. Mjafton një marrëveshje me qeveritarin e ri, një presion çfarëdo, një kalim pronësie, dhe gazeta fillon e ndryshon titujt si pa të keq. Kjo dëshmon në radhë të parë se u mungon shtylla kurrizore, përderisa arrijnë ta kthejnë timonin ose të riciklohen në një kohë fare të shkurtër.

Ç’tregojnë vallë fjalët “Tani gazetën e ka marrë Filani”, ose “Gazeta ka pasur kontradikta me liderin Fisteku”? Tregojnë se politika editoriale e mediave shqiptare është shumë konjukturale; madje ndonjëherë të vjen dyshimi nëse mediat nuk janë veçse brand-e që krijohen për qëllime të caktuara pushtetore, për t’iu kundërvënë politikës e për të përfituar prej saj gjëra të ndryshme. Në këtë kuptim, linja kulturore as që mund të kërkohet, për sa kohë gazetat janë thjesht mjete për pushtet, që shërbejnë për t’i bërë presion politikës ose thjesht si mjet deterrent ndaj kundërshtarëve.

Nuk mund të flitet për tendenca editoriale as kur mediat janë thjesht shtojca ndërmarrjesh të tjera, që pak kanë të bëjnë me gazetarinë, por shumë me biznesin. Teorikisht, edhe televizionet komerciale e kanë linjën e vet kulturore, pavarësisht se kanë për qëllim parësor fitimin, porse në Shqipëri linja editoriale ka vështirësi të kristalizohet. Kur pas medias nuk gjendet pronari i saktë, atëherë kërkohet referuesi politik. Mediat janë bërë si baret dhe restorantet e dikurshme: pas atij biznesi fshihet Filan politikan.

Nuk është e rastit që gazetarët – por ndoshta më mirë të flasim për editorialistët dhe opinionistët – kanë një turnover jashtëzakonisht të shpejtë në Shqipëri. Opinionistë që zhduken nga mbrëmja në mëngjes, editorialistë që ndryshojnë media sa të hapësh e të mbyllësh sytë, gazetarë që kalojnë nga gazeta në gazetë si lavjerrës, emra të rinj që mbushin faqe pa kuptim, emra të panjohur që zëvendësojnë emra të konsoliduar. E vetmja konstante është njohja ose lidhja farefisnore me kryeredaktorin e radhës, i cili nuk përbën aspak konstante, për sa kohë varet nga humori i pronarit. Por edhe ky i fundit, po gjeti blerës të ri, ose ndonjë marrëveshje me leverdi, nuk mendon gjatë, e shet median pa teklif, qoftë nën dorë.

Përveç lajmeve, që si rregull duhet të jenë sa më objektive të jetë e mundur, tonin mediave ua japin në fakt editorialistët dhe opinionistët. Nuk e di sa gazeta shqiptare mund të mburren se kanë lidhje historike me një ose dy editorialistë, që identifikohen nëpërmjet emrit të tyre, ose e kundërta. Ka raste që, ndoshta për javë të tëra, botohen opinione të personave të panjohur, të cilët i bashkon vetëm kompjuteri, posta elektronike e ndoshta inati/simpatia me qeveritarin e radhës. Nga pikëpamja kulturore mund të jenë krejt heterogjen, madje ta mendojnë ndryshe për shumë gjëra. Në këtë drejtim, media elektronike sikur ka qenë më e qëndrueshme. Disa kanale televizive sikur janë lidhur me figura/emisione tashmë historike. Por edhe këtu duhen parë lidhjet e vogla e të mëdha, brenda e jashtë organit mediatik.

Siç dihet, mediat shqiptare kanë filluar prej kohësh një fushatë kopjimesh të paskrupullt: kopjohen shkrime, fotografi, ide, filmime, formate, etj. Madje ka gazeta që përkthejnë faqe të tëra nga gazeta të huaja, ndoshta duke respektuar copyright-in, por duke i imponuar publikut shqiptar një agenda setting të importuar shabllon, me tema të papërtypura e të papërtypshme, që pak ka të bëjë me kulturën dhe me aktualitetin shqiptar. Kjo jo vetëm nuk është e drejtë, por është edhe e dëmshme. Mediat janë shndërruar në kazan ushtarak me turli, ku rolin e salcës, specit e të vajit e luan politika. Është kjo që i jep ngjyrë sadopak. Pikërisht për këtë arsye, probleme madhore si kombëtarizmi në kulturën shqiptare, sa për të përmendur një temë aktuale, shihet vetëm nga pikëpamja politike, pa pasur ndonjë debat kulturor serioz, që normalisht duhet t’i zaptonte faqet e gazetave të të gjitha kaheve.

Sistemi i sotshëm i mediave shqiptare nuk e favorizon shtypin dhe lirinë e tij. Pavarësisht se në pamje të parë liria duket me tepricë. I pari që dëmtohet është publiku, ose më mirë qytetarët, që i shikojnë gjërat ngurtësisht e ngushtësisht, vetëm me syze politike, pro ose kundër, me ne ose me ata; pa përqasje e vështrime të pavarura, pa frymëmarrje kulturore. Vetë diskursi publik vjen e varfërohet, shuhet, vyshket. Liria e shtypit i përngjan rrëmujës së pazarit, ku autoriteti, sikurse identiteti, humbet në zhurmën e të bërtiturave, në kaosin e lëvizjeve, në gumëzhitjen e pazarakëve, të cilët pyesin, negociojnë, gërthasin mes tapetëve, bukëve, vezëve e kinkalerive; pastaj fillojnë nga e para pa e dëgjuar njëri tjetrin, duke u shkrirë pothuajse në një figurë të vetme, të bashkuar nga plaçka që mbajnë në duar, me synimin e vetëm për t’i vënë çmimin. Në këtë kuadër, përkufizimi i mediave si pushtet i katërt nuk ka kuptim. Përkufizimi duhet përditësuar, të paktën për realitetin shqiptar.