Një nga sfidat më të mëdha, edhe pse të fshehta, të bibliofilit, libërdashësit, madje intelektualit, ka të bëjë me librat që këtij i kanë mbetur pa lexuar.
Njeriu vjen në botë si në një bibliotekë me përmasa të asaj të Babelit, në tregimin e njohur të Borges-it. Është një labirint për t’u negociuar, edhe pse në qendër ka gjithnjë Minotaurin.
Pierre Bayard, një psikanalist frëng, i ka kushtuar një libër të tërë kësaj sfide: Si të flasësh për librat që nuk i ke lexuar.
Individi, duke qenë gjithnjë produkt i lirisë së vet, kujton se është në gjendje të zgjedhë se çfarë të lexojë; Bayard do të shtonte – edhe se çfarë të mos lexojë.
Mirëpo se kush i zgjedh pikërisht librat që lexojmë, ose që nuk i lexojmë, kjo është çështje e ndërlikuar, ose më e ndërlikuar se ç’duket.
Autorët, kritika letrare, kanoni, censura, moda, miqësitë, neurozat personale dhe kolektive – janë të gjithë faktorë që marrin pjesë në zgjedhje.
Në totalitarizëm, mes këtyre faktorëve do përmendur edhe zjarri ku digjeshin librat e padëshiruar.
E mbrapshtë do të ketë qenë ajo kulturë, ku Lahuta e malsisë mund të të çonte në hetuesi, ndërsa Iliada përbënte lexim i detyruar për nxënësit e shkollave.
Në Perëndim gjithnjë kujtojmë se jemi të lirë në zgjedhjet tona: mjafton një vizitë në librari, ose sot në Amazon.com. Nëse të pëlqeu ky roman nga Stephen King, ja edhe një roman tjetër, po nga Stephen King, ose nga një autor që shkruan njëlloj si Stephen King. Lexuesi që ka gabuar të shijojë dikur diçka, dënohet të pijë tërë jetën nga e njëjta kupë (more of the same).
Përkundrazi, në totalitarizëm, e kishim zgjidhur dilemën ndryshe: ne lexonim çfarë na binte në dorë. Nëse ti kishe në bibliotekë Esetë e Emerson-it, do të lexoje Esetë e Emerson-it; nëse kishe Benedetto Croce-n, do të lexoje Benedetto Croce-n.
Përndryshe, liria e lexuesit për të zgjedhur në treg shpesh manifestohej si liri për të zgjedhur midis veprës 37 dhe veprës 38 të Enver Hoxhës.
Borges-i ka një tregim tjetër, Lotaria në Babilon, ku përshkruan një shoqëri imagjinare, në të cilën të gjitha zgjedhjet, edhe ato jetiket për mbijetesën e shoqërisë vetë, bëheshin në mënyrë aleatore, ose duke hedhur zaret.
Bota në këtë tregim sundohet nga një hyjni ekzaktësisht e kundërt me Zotin e Einstein-it, i cili, sipas thënies së famshme të fizikanit, “nuk luante me zare”; sepse këtu gjithçka vendoset në mënyrë rastësore.
Kur mendoj për bibliotekën tonë, nën totalitarizëm, më përhihen të dy tregimet e argjentinasit: sepse ajo bibliotekë ishte e madhe, si e Babelit, e shtrirë sipas një planimetrie thelbi i së cilës përcaktohej, tek e fundit, nga zonat që nuk i kishim shkelur kurrë; por edhe ngaqë trajektorja e rrugës së gjithsecilit, brenda këtij labirinti, përcaktohej nga rastësitë.
Mbaj mend që, nga autorët e filozofisë klasike, kisha në bibliotekën time vetëm pak, por të mirë: Platonin, Senekën dhe Kantin, në botime antedeluviane. Fedri i Platonit më kish lënë gojëhapur në çdo pikëpamje; letrat e Senekës për Lucilio-n më jepnin kurajë, në ballafaqimet e mia imagjinare me hetuesitë totalitare; Kantin mezi e merrja vesh, por më shërbente si katalizator për gjithfarë fluturimesh abstrakte.
Ekziston një topos në kulturën pop bashkëkohore, ku dikujt i kërkohet të bëjë një listë të librave, ose të albumeve muzikore, që dëshiron të marrë me vete në një ishull të pabanuar.
Ky topos më bën gjithnjë të buzëqesh; sepse më kujton si ne, atëherë, ishim të gjithë në ishuj të pabanuar, por librat na i kish futur në valixhe tjetërkush, si nëna që ia bën bukën të birit për ta marrë me vete në punë në mëngjes, pa e pyetur nëse ky e do me vezë, me domate, apo me gjizë.
Kisha në bibliotekë edhe një libër, ose më mirë tekst universitar italian, për filozofinë frënge të shekullit XVIII: Condillac, Destutt de Tracy, Rousseau. E pata lexuar – se më tërhiqte, se s’kisha ç’të lexoja tjetër, se fati atë libër më kishte caktuar të lexoja. Më vonë kam pyetur veten nëse mund të nxirrej ndonjë kuptim nga gjithë kjo – pse pikërisht këta filozofë dhe jo të tjerë?
Kësaj pyetjeje vetëm një fallxhore a orakull do t’ia gjente dot anën; një interpretues profesionist i rastësive dhe kaosit.
Meqë jetonim në një kulturë ku zgjedhjet i bënte rastësia, çdo lloj refleksioni meta- do të prirej vetiu drejt misticizmit.
Një shokut tim të ngushtë i gjendej në bibliotekë një libër i psikanalistit Alfred Adler – nxënës dhe dishepull i Freud-it; dhe formulues, ndër të tjera, i konceptit të kompleksit të inferioritetit. Për një kohë të gjatë, ky vëllim ishte i vetmi kontakt yni me psikanalizën. Libri, të cilit tani s’ia kujtoj dot as titullin, ishte më tepër një parashtrim popullarizues, nga vetë Adler-i, i teorive të veta; lexohej lirisht, të mrekullonte me implikimet e veta.
Po pse pikërisht Adler-i? Çfarë do të kish ndodhur me ne, sikur në vend të Adler-it të kishim lexuar Jung-un aso kohe, ose vetë Freud-in?
Pyetje të frikshme, për këdo që kujton se ka ndonjëfarë kontrolli mbi jetën e vet.
Përndryshe, kultura është gjithnjë zgjedhje – nga biliona vëllimet e bibliotekës së Babelit, njeriu zgjedh dy-tre, për t’i bërë të vetët e për të kuvenduar me autorët. Që, për ne të totalitarizmit, këtë zgjedhje e bënë zaret e fatit, nuk është arsye për t’u ankuar; por shumë-shumë, për të medituar.
Interesante eshte se ne ishull, aty ku na kishin parashutuar te sabotuar (si ndihmat me kepucet vetem te djathta qe u hidhte te majteve tane gjate luftes Royal Air Force), te shkeputur nga e tera, nuk kishim as kontekst per te dalluar ne pamje te pare perlen nga plehra, ndaj me uri omnivoresh, hanim c’te na dilte perpara – gjykimi per shijen vinte me pas
Keshtu kur me benin peshqesh “Princin e Lumtur” te Oscar Wilde-it, botim i paraluftes, mua me dukej sikur po me tallnin: 10-11 vjec do kem qene, ndoshta me pak. Kush dreqin na qenka ky Oscar-i pra, qe te mund te falenderoja pa m’u dridhur pejzat? Kulmi i formalizmit: gjej nje liber te vjeter me ilustrime e falja ketij te voglit se nuk merr vesh…
Leximi i tregimeve “art nouveau” te OW, me ka futur te ligen ne lekure; princi i lumtur qe nxjerr syte e rubinte me sqepin e te dashures se tij, dallendyshes, per t’ua falur te varferve; gjigandi qe i shpreh dashurine femijes te cilin e ka zene duke vjedhur shege; bilbili qe ngul gjoksin ne gjemb te trendafilit te bardhe, qe ky te skuqet e te behet i denje per crush-in e nje studenti te varfer; gjithe keto dashurira te mahisura, multidisiplinore, vetevrasese, shume per kalamanin. Mbaj mend deri sot nje pershtypje ne lexim, nje peshtjelle, sikur kafshoja me kot nje sfere gome, qe here-here me behej se varej nga tavani i qiellzes, ne kuptimin qe kjo sfera dukej se kishte jete – dhe nga e imja se!
Nejse, shyqyr qe u rritem. Me ate rast kuptuam se sa mire paskesh qene qe e kishim pelqyer qe ne moshe te njome (kembengul te bindem se ka qene vetem pelqim) nje gjeni si OW.
Kur kujtoj veten time ç’lexoja dhe si lexoja para, ta zëmë, 30 vjetësh vë re që gjithçka ishte katërcipërisht e ndryshme me sot. Dhe s’është e thënë që e sotmja është më e mirë. Sot jemi ne që i zgjedhim librat, atëbotë, në njëfarë mënyre, ishin librat që na zgjidhnin ne. Tani unë gjendem në një bulimì librash, në kuptimin që blej plot, marr në bibliotekën e qytetit në kuptimin e vërtetë të fjalës “thasë” me libra dhe për të lexuar, ca nga mungesa e kohës, ca nga ritmet dhe ragatjet e jetës, lexoj, fatkeqësisht, më pak se dikur. Tani, për shembull më ndodh t’i lë librat përgjysë. Tani, gjithashtu, më ndodh, në mënyrë instiktive, të blej/marr hua libra të vegjël, trëmbem nga librat e trashë (dikur s’më bënte tërr syri, bile sa më të trashë aq më mirë – ishte mënyra më “e lirë” (cheap) për të qenë “i lirë” (free). Dhe i lumtur. Edhe të shkosh në kinema e të shohësh një film të bukur mund të lumturohesh, por aty gjithçka zgjat një orë e gjysëm, maksimumi dy, kurse me një libër të trashë zgjat … me javë. Librat sot i zgjedh duke pasur parasysh gjithë ato faktorë që përmendi Xha Xhai, por edhe njëqind faktorë të tjerë (Gëtja, më duket, thosh që librat i zgjidhte…duke u mbajtur erë).
Kurse atëhere … . mund të isha 10 vjeç kur, kurioz, hapa një raft të kyçur të bibliotekës atërore dhe gjeta aty, duke rrëmihur n’atë thesar të vogël, tre libërtha me rrëfenja të Mitrush Kutelit (për mua janë si një i vetëm – “Netë Shqipëtare”, “Fshati im e pi rakinë…” dhe “Kapllan Aga i Shaban Shpatës”, botuar gjatë luftës, me diçiturën Botim’ i Autorit), dhe, a nuk ishin ata që më gjetën, vallë? E si të mos mahnitesh kur, pasi të kesh lexuar plot libra me pionierë (Artan Borizani etj…) lexon një rrëfenjë si “Lugetrit e fshatit t’onë” që të lë pa frymë, e plot të tjera me një gjuhë ëmbëloshe që i shëmbëllente asaj të stërgjyshes, të gjitha me një tonalitet minor, me fjalë me përkëdhelira (“Unë, Çuli dhe Marina”, “Rinë Katerinëza”), me një grafi të çuditshme (dukej si plot me gabime, por a nuk shkruaja edhe unë, fëmijë, një qerre me gabime?), të gjitha rrëfenja që i takonin oralitetit, atij oraliteti që më ka çuar (edhe mua Xha Xha!) ta dua aq fort Borges-in, të verbrin dhe, ndër veprat e tij, ndoshta të dua më shumë të fundit që ka dalë “La Biblioteca Inglese”, (leksione mbi letërsinë angleze nxjerrë nga shënimet e studentëve që i kanë ndjekur ato, diku nga mesi i viteve ’60).
Tani shkojmë secili në dhomën e vet dhe lexojmë çdo libër që të na dojë qejfi, me ato kapakë farfuritës; atëbotë, kur doli i plotë “Të mjerët” e Hygoit ishin të katër në familje që deshim ta lexonim njëkohësisht (ç’komunion i papërsëritshëm) dhe unë mbaj mend që s’më mbeti tjetër pos të filloj ta lexoj së prapthi (d.m.th nga vëllimi i fundit drejt të parit). Sepse tani për një libër mund të kemi në duar sa kopje të duam, kurse atëbotë… kur më ra në dorë një libër me poezi i Umberto Saba-s, botim dygjuhësh italisht-frengjisht, thjesht… e kopjova me dorë fjalë për fjalë në një fletore të trashë (që e ruaj edhe sot). Dhe, kur vite më vonë vendosa ta përkthej, e ku kishte “ekspert” më të hollë të fjalëve të Saba-s se unë, që ia kisha parë si me mikroskop vargjet!