Sa herë shkoj në ndonjë muze, më kujtohet një ese e Paul Valéry-së, “Le problème des musées”, shkruar në 1923; autori, me sa kuptohet, nuk i kish fort për zemër këto institucione të ruajtjes, transmetimit dhe përpunimit të kulturës dhe të kujtesës kolektive.

Valéry-së i bën përshtypje konfuzioni në muze, konteksti artificial i veprave pa lidhje mes tyre, të vendosura njëra pranë tjetrës: “një bust i mahnitshëm i vendosur mes këmbëve të një atleti në bronx”; vizitën e tij e krahason me një “shëtitje çuditërisht të penguar prej bukurive, të devijuar në çdo çast prej këtyre kryeveprave majtas dhe djathtas, mes të cilave të duhet të gjesh rrugën si i dehuri mes tryezave…” Barbarizëm, e quan Valéry-ja, këtë pranëvënie të çrregullt mrekullish. “Veshi nuk do të duronte dot të dëgjonte dhjetë orkestra njëkohësisht.” Nuk kemi rrugë tjetër, përfundon ai, veçse të bëhemi “sipërfaqësorë”; ose, më keq akoma, “eruditë”. Kur vjen puna për artin, shton ai, erudicioni e zëvendëson ndjeshmërinë me hipotezat, praninë e të mrekullishmes me kujtesën e jashtëzakonshme, dhe i shton muzeut një bibliotekë. “Venusi shndërrohet në dokument.”

Shumëçka ka ndryshuar me muzeun, që nga koha kur i shkruante këto radhë Valéry-ja; siç ma konfirmon edhe vizita që ia bëra këtë pasdite MOMA-s, e para këtë vit. MOMA-n nuk e akuzon dot për pështjellim as për kaos; përpjekjet për t’u dhënë veprave kontekst janë të admirueshme. Megjithatë, pasi kam lexuar Valéry-në, nuk mund ta heq nga mendja krahasimin obsesiv me një javë të frikshme, dikur në fund të viteve 1970, kur m’u desh të lexoja, brenda një jave, një numër veprash madhore të Sofokliut, Euripidit, Shekspirit, Corneille-it, Racine-it, Lessing-ut, Goethe-s; njëra pas tjetrës, herë i mahnitur herë i mërzitur, por gjithnjë i dalë mendsh. Përgatitesha për provimin e letërsisë së huaj…

Edhe lloji i vizitorit në muze ka evoluar në kohë. Sheh nga ata që kanë shkuar aty për të vrarë kohën; të tjerë për të kapur një ndjesi të rrallë, por të mundshme; disa për t’u çmallur me artistin e tyre të preferuar; disa të tjerë ngaqë gjenden atë ditë në NYC; ka që i bien muzeut kryq e tërthor, ka edhe që e kalojnë gjithë ditën para një tabloje. Çfarë më bën veçanërisht përshtypje, është mizëria e vizitorëve me kamera; në MOMA të lejojnë të nxjerrësh fotografi, me përjashtim të disa pak sallave; prandaj tufa të madhërishme turistësh shtegtojnë nga salla në sallë, duke shkrepur aparatet para çdo tabloje ose skulpture; ndonjëherë edhe para një ekrani ku projektohet një video, ose një tabele me shpjegime për veprën dhe autorin. Vizitorët nuk vizitojnë më, por regjistrojnë vizitën, ndoshta për ta parë më vonë. Praninë e tyre në muze e përdorin për të krijuar një kopje për përdorim personal të muzeut.

Kur flet për këtë temë në librin e tij The Infinity of Lists (botim i parë në anglishte, Rizzoli 2009), Umbero Eco-ja i jep të drejtë Valéry-së, të paktën kur ky flet për grykësinë e muzeut; duke shpjeguar se grykësia qëndron në themel të vetë institucionit, i cili e ka origjinën në “koleksionet private, dhe koleksionet private vetë rrjedhin nga grabitja, plaçka e luftës” (f. 170); çka është e vërtetë jo vetëm për gurët e çmuar, koleksionet e armëve dhe të trofeve, ose – në kontekste të tjera – të makinave, aparateve ose – në kontekste përsëri të tjera – të relikeve fetare; por edhe për vetë veprat e artit.

Në këtë kuptim MOMA është një nga provat e shumta se ShBA e kanë fituar luftën (ose, më mirë, Luftën me shkronjë të madhe shtypi). Në sallat e koleksionit të përhershëm gjen Picasso-n dhe Dali-në, Van Gogh-un dhe Seurat-in, Max Ernst-in dhe George Braque-n, Malevich-in dhe Kandinski-n, De Chirico-n dhe Giacometti-n, Rodin-in dhe Brancusi-n, Miro-në dhe Klee-n, Chagall-in dhe Duchamps-in. Gjen edhe plot të tjerë, të cilët unë e kam të vështirë t’i kuptoj, ose, për ta thënë troç, nuk i marr vesh fare – duke filluar, bie fjala, që me Jackson Pollock-un.

Shumë nga ekspozitat e përkohshme përmbajnë vepra që, me instinkt, do t’i kisha cilësuar plehra. Nuk më shqetëson fare kjo mospërputhje – e di që arti modern kërkon përkushtim dhe përgatitje, nuk mund të admirohet si linja e një veture sportive ose e një fotomodeleje; është i vështirë dhe mund të përvetësohet me kusht që edhe ti të pranosh të transformohesh së bashku me perceptimin. E di edhe që, një pjesë e atyre veprave – veçanërisht ndonjë nga vejusha Beatles Yoko Ono, janë vërtet shije e fituar, ose “acquired taste”; madje ka edhe syresh që janë vërtet pleh, në të gjitha kuptimet e fjalës.

Çfarë e bën një vepër të artit bashkëkohor të madhe, çfarë e bën artistin bashkëkohor të famshëm? Publiku? Ekspozita e përgatitur me zotësi dhe kujdes? Vlerësimi nga kritika? Carpe diem? Vlerësimi nga tregu i veprave të artit? Jeta publike dhe private e artistit vetë? Lidhjet që ka artisti me njerëz dhe institucione që përcaktojnë shijen bashkëkohore? Fati? Prostituimi? Talenti i jashtëzakonshëm?

Në rrethanat kur arti bashkëkohor refuzon me bindje që t’u bindet kanoneve çfarëdo, atëherë mbi ç’bazë mund të vlerësohet objektivisht?

Kur ia bëj vetes këto pyetje dhe gjendem, ashtu si rastësisht, përballë ndonjë vepre arti që nuk më thotë asgjë, më kujtohet një fallacy logjike e njohur si e “qitësit nga Texas-i”. E ka marrë këtë emër nga një barceletë amerikane, për një banor të Texas-it, që shtinte më parë kuturu me armë në murin e stallës, pastaj niste dhe vizatonte rrathët koncentrikë të nishanit rrotull vrimave që kishin bërë plumbat në mur, për t’u hequr si qitës i shkëlqyer.

Ndonjëherë, për të qenë artist i madh, mjaft që t’ia kesh përcjellë njëfarësoj veprën muzeumit – natyrisht, nuk flas për MOMA-n pikërisht, por për muzeumin si institucion. Ky i fundit do ta ketë gjithnjë më të lehtë dhe më të favorshme të promovojë vlerën e jashtëzakonshme artistike të koleksionit që zotëron; që të tërheqë vizitorë dhe donatorë (parash, jo veprash).

Vetëm kështu mund të përligjet suksesi – krejt i merituar – i një provokimi të artistit britanik Banksy, i cili në 2005 arriti të vendosë fshehurazi, në British Museum, një krijim të vetin, duke e paraqitur si pikturë shkëmbore arkaike: një njeri primitiv, duke shtyrë një karrocë supermarketi. Kryevepra e Banksy-t qëndroi e ekspozuar në muzeum për disa ditë (në etiketën varur përbri kësaj “vepre”, Banksy kishte shpjeguar se ‘ky shembull i ruajtur mirë i artit primitiv i përket epokës post-katatonike’).