Në një shoqëri që e ka përqafuar ekonominë e tregut si të ishte Libri i Shenjtë i Modernizimit dhe i Qytetërimit, kush ofron shërbime të vlefshme për publikun duhej të ishte në gjendje të jetonte nëpërmjet të ardhurave nga këto shërbime.

Të paktën teorikisht.

Këtu unë do të doja të pyesja sa shkrimtarë dhe artistë janë në gjendje të nxjerrin bukën e gojës, sot në Shqipëri, duke shkruar dhe duke bërë art.

Ose më mirë, të bëja pyetjen e mëposhtme: Sa shkrimtarë ka sot Shqipëria?

Kam frikë se nuk ka asnjë shkrimtar si të tillë, ose njeri që rron duke shkruar letërsi dhe duke ia shitur atë lexuesit.

Natyrisht, shqiptarët po shkruajnë më shumë se kurrë dhe, po të gjykosh nga libraritë dhe shtypshkronjat dhe panairet e Librit, po lexojnë gjithashtu me zell.

Megjithatë, vendi shkrimtarë profesionistë nuk ka; por vetëm njerëz të përkushtuar, që sakrifikojnë nga koha e tyre e lirë, ngaqë nuk munden ndryshe; ose ngaqë vokacioni për të shkruar është tepër i fortë.

Shoqëria shqiptare ia lejon vetes të ketë, bie fjala, kineastë profesionistë, ose njerëz që jetojnë duke bërë filma; ose artistë figurativë që mbijetojnë duke shitur veprat e tyre anembanë botës; por shkrimtarët e vet nuk arrin dot t’i mbajë me bukë.

Sa është raporti mes shkrimtarëve profesionistë dhe politikanëve profesionistë në vendin e shqiponjave?

Provojeni ta merrni me mend. Pastaj, bëjini këtë pyetje vetes: cilët kanë qenë politikanët shqiptarë, në kohën e De Radës, të Naim Frashërit, të Gjergj Fishtës, të Çajupit, të Nolit, të Lasgushit, të Asdrenit, të Mjedës, të Migjenit?

Kuptohet që askujt nuk i bëhet vonë se kush ka qenë, bie fjala, ministër i Punëve Botore, apo kryetar i Bashkisë së Shkodrës, kur Migjeni botonte Vargjet e Lira; as kush ka qenë ministër i Mbrojtjes, kur botonte Lasgushi Vallen e yjve.

Këtë parantezë e bëj vetëm për perspektivë.

Kam lexuar diku, dikë që nuk po më kujtohet, të thotë: shkrimtarët e gjuhëve të vogla janë heronj. E kishte fjalën për atë që, kur masa e lexuesve që, potencialisht, do të blenin librin tënd nuk është e mjaftueshme, atëherë ti, si shkrimtar, je i dënuar të vdesësh urie, ose të punosh në televizion.

Çudia këtu është që disa zgjedhin, megjithatë, alternativën e parë.

Kush është i familjarizuar me historinë e letërsisë shqipe, do ta ketë vënë re, së bashku me mua, se një pjesë e madhe e autorëve që i nderojmë, ua vëmë portretin në mur dhe nuk lëmë kënd të na i prekë, janë bërë të tillë vetëm me nga ndonjë vëllim me vjersha. Ca ngaqë kanë vdekur herët, të tjerë ngaqë janë marrë me politikë, ca ngaqë kanë pasur punë të tjera dhe familje për të mbajtur.

Kemi jo vetëm shumë pak autorë, por edhe këta pak autorë kanë fare pak vepra.

Një përjashtim verbues: shkrimtarët e Realizmit Socialist, të cilët krijuan brenda një modeli tjetër, kur shteti i punëtorëve dhe i fshatarëve i paguante dhe u krijonte kushte, që këta të merreshin me “inxhinierimin e shpirtrave njerëzore.”

Ky model, i politizuar siç ishte, totalitar dhe i vënë fund e krye në shërbim të ideologjisë moniste, u dha shqiptarëve Ismail Kadarenë – që i ka veprat palë-palë, si çdo shkrimtar normalisht i suksesshëm në Perëndim, që nuk vdes herët nga skrofulla.

Ismail Kadareja ka punuar në punë të shtetit (redaktor gazete) jo më shumë se dy ose tre muaj; pjesën tjetër të jetës e ka kaluar në profesion të lirë, me rrogë të mirë; përkundrejt një zotimi për t’u dhënë “masave punonjëse” letërsi.

Kishte plot të tillë: shkrimtarë, kompozitorë, piktorë, skulptorë, dramaturgë; diktatura e proletariatit paguante për orkestrat, dhe operat, dhe teatrot, dhe estradat, dhe Kinostudion “Shqipëria e Re”, filmat e së cilës shfaqen sot e kësaj dite, në televizion; batutat ua mësojnë përmendsh deri edhe kalamaj që s’e dinë se ç’ka qenë komunizmi dhe diktati i të shprehurit artistik.

Ishte ai i totalitarizmit një sistem ku shteti vepronte si super-mecenat i arteve dhe letrave; dhe financonte jo vetëm individë për të krijuar, por – çka është më e rëndësishme – edhe një sistem të tërë të komunikimit, konsumit dhe transmetimit të vlerave kulturore dhe artistike, të cilin haptazi e shfrytëzonte për interesat e veta propagandistike.

Ai sistem ka përfunduar sot në kosh të plehrave; por pyetja mbetet: a mund të mbijetojë një shkrimtar në tregun e sotëm të letërsisë në Shqipëri?

Kësaj pyetjeje duhet të jesh ekonomist që t’i përgjigjesh; prandaj unë nuk mund të them veçse që sot për sot, duke gjykuar nga çfarë ndodh në realitet, nuk ka mbijetuar dot kush.

Sistemi ekonomik bën vend për riparues pompash, dekoratorë, floktarë, importues qepësh, futbollistë brazilianë, kuzhinierë, sekserë, pronarë bingosh, ligjvënës, kameramanë dhe policë; por jo për ofruesit dhe riprodhuesit kryesorë të vlerave kulturore – shkrimtarët dhe artistët.

A e ndien vallë publiku këtë katastrofë?

Përsëri, ndoshta e ndien, ndoshta jo. Publiku sot e merr ushqimin simbolik kryesisht nga televizioni; dhe kultura në televizionin publik të sotëm, kur nuk është thjesht trash, sigurohet nëpërmjet plaçkitjes së vlerave tashmë ekzistuese, ose të krijuara brenda sistemesh të tjera.

Krahasoni, bie fjala, ekspozimin e publikut të sotëm shqiptar ndaj një filmi jashtëzakonisht propagandistik, por gjithsesi të realizuar mirë për kohën, si Duel i heshtur, me ekspozimin e po këtij publiku ndaj një filmi të ri bashkëkohor, ideologjikisht korrekt, si Koha e kometës e Koçit, ose Alive! e Minarollit.

Meqë po flasim për kinematografi, ka një zhanër filmash amerikanë sci-fi, të mbiquajtur post-apokaliptikë, që rrëfejnë gjithfarë aventurash e bëmash të një grushti personazhesh në një botë si e jona, por që ka pësuar katastrofë – për shembull, pas një lufte atomike totale, ose një përmbytjeje, ose një epidemie të zombies-ve, etj.

Këta heronj, bastione të asaj pak çka mbetur nga qytetërimi i djeshëm, mbijetojnë duke plaçkitur supermarketet tempuj të shoqërisë së konsumit; dhe nuk vdesin kurrë urie, sa kohë që në dyqanet kanë mbetur kuti sardelesh, konserva mashurkash dhe karrotash, galeta dhe supë Campbell me bollëk.

Ky trop lidhet me mitin e të mbijetuarit – esencial, për të kuptuar masscult-in amerikan; që dje trupëzohej në epikat me lopçarë dhe kacafytjet me indianët; ndërsa sot është fiksuar me taktikat e të mbijetuarit pas “vdekjes” së qytetërimit teknologjik perëndimor.

Një efekt anësor paradoksal i këtij apokalipsi teknologjik është se, krejt papritur, të mbijetuarit gjenden të rrethuar nga bollëku; dhe gjenden të rrethuar nga bollëku sepse janë pak, sepse sistemi social ka pësuar kolaps dhe të shumtët janë ndarë nga kjo botë; dhe sepse koncepti i mallit nuk ekziston më – në një botë post-apokaliptike, tempujt e ekonomisë së tregut përfundojnë të mbushur me sende.

Emblematik për të ilustruar konceptin është filmi Dawn of the Dead, i George Romero-s.

E kotë të shtoj këtu se, kur shoh se çfarë po ndodh me kulturën shqiptare, në periudhën e triumfit të ekonomië së tregut nga njëra anë dhe të konceptit të “informacionit të lirë” të katalizuar nga Interneti, nuk mund veçse të shoh aty simptomat e post-apokalipsit.

Ka njëzet vjet që kjo kulturë po jeton duke plaçkitur Ismail Kadarenë dhe Kapedanin, muzikën dhe estradën dhe estetikën e përpunuar në vitet 1960-1980; ose krejt stokun e konservave të peshkut dhe të fasuleve, që kanë mbetur ende të paprekura, pas singularitetit – ose kolapsit të sistemit totalitar në fillim të viteve 1990. Ka njëzet vjet që kjo kulturë po mbijeton duke ia marrë vlerat dhe mbeturinat e kulturës tjetër dhe duke i shndërruar këto në idhuj, të cilët ia shfaq madje ia imponon publikut; madje duke e detyruar këtë të fundit të konsumojë jo më veprat vetë, por suksesin e tyre çfarëdo (si në rastin e triumfit të Kadaresë në Perëndim, ose të artistëve “shqiptarë” në bienalet dhe në tregjet multi-milionere të artit, ose të filmave “shqiptarë” në festivalet në Filipinet ose në Ecuador).

Ka njëzet vjet që një forcë e marrë dhe nekrofilike, arrogante dhe dritëshkurtër po përpiqet ta zëvendësojë konsumin e kulturës ndër shqiptarë me konsum të vlerave patriotike në vetvete, në kërkim të një fondamentalizmi kitsch, i cili ka depërtuar kudo, që nga tekstet shkollore në pritjet qeveritare dhe në muret e ambasadave tona anembanë botës.

Kujtoj Rilindësit e parë që, në kohët moderne, u ulën të shkruajnë shqipen; të hartojnë alfabete dhe libra për mësonjëtoret; vjersha për djalërinë dhe vajzërinë; poema për Skënderbeun dhe kryeartikuj për gazetat e shtypura në bodrumet e Sofjes dhe të Bukureshtit.

Çfarë do të kishin menduar, këta burra të urtë, po t’u thoshte dikush se Shqipëria e shekullit 21, me qeverinë dhe institucionet e veta, ministritë dhe aleancat, aktet dhe paktet, me ushtrinë në NATO dhe ambasadorët anembanë botës, me flamurë dhe pasaporta dhe uniforma dhe fondacione, me televizione që s’kanë lënë skutë të vendit pa elektromagnetizuar me sinjal, me debate dhe konkurse miss-esh dhe baste sportive dhe kazino marramendëse dhe prostituta klasi, s’është megjithatë në gjendje të subvencionojë shkrimtarët dhe artistët e vet, por i lë të mbijetojnë duke shkruar fjalime për boss-ët, ose shitur e blerë apartamente të periferisë dhe makina të përdorura?