Nga fillimi i javës që shkoi në Gazetën Zyrtare u bë i njohur vendimi i Komisionit të Përgjithshëm të Terminologjisë dhe Neologjisë për të emëruar me fjalët « rrasë » ose « pllakë » (përkatësisht tablette dhe ardoise) kompjuterin e sheshtë të firmës « Apple », të njohur me emrin « Ipad ».

Po aq sa ky lloj organizimi që vepron për të mos ia lënë rastësisë trysninë që ushtrohet mbi gjuhën interes paraqet edhe mekanizmi mediatik në prag të daljes në treg (shtator-tetor) të ribotimit të përvitshëm të një prej fjalorëve të njohur të gjuhës frënge, kur gazetat dhe Tv-të vihen në garë të fortë gjuetie për të zbuluar dhe paraqitur kush e kush më parë lexuesit të tyre hyrjet e reja të Fjalorit. Përgjithësisht është fjala për tre-katër deri në gjashtë fjalë të reja për të cilat flitet gjerësisht ku janë mbledhur si janë përdorur çfarë kuptimi kanë.

Natyrisht të korrat janë shumë më të mëdha. Deri në veshin tim ka ardhur emri i H. H. Florent përgjegjëse te fjalori “Larousse” e sektorit të “Veille néologique”, një lloj Observatori i fjalëve të reja, e cila brenda një viti, vetëm te një gazetë, “Le Monde” ka diktuar dhe skeduar 2194 fjalë të reja. Shqipëria dhe Franca, me sa di janë nga të paktat vende evropiane dhe nga të rrallat në botë që njohin vetëm një gjuhë zyrtare në territorin e tyre. Por çdo analogji fillon dhe mbaron këtu. Nuk besoj se jam i vetmi që kur ndodhem para njoftimesh si këto më sipër, t’i vijë ndërmend vetiu shkretëtira organizative përreth gjuhës shqipe, i vetmi “sistem kompleks” qe ka mbire ne atë tokë.

Pushtet politikë dhe ata akademikë e shkencor edhe pse nuk kanë munguar të shprehin shqetësimin për probleme të kësaj natyre, nuk kanë reaguar deri në marrjen e masave të shëndetshme për të institucionalizuar ndonjë farë praktike, të cilës do t’i nënshtroheshin problemet e ngutshme gjuhësore e midis tyre hyrjet e reja në gjuhen shqipe, edhe pse në fonetikë e në sintaksë dëmet janë mjaft më të mëdha por disi më të padukshme për vëzhguesin e thjeshtë. Në të kundërt interesi i individëve nuk ka munguar përgjatë gjithë historisë së shkruar të gjuhës shqipe. Në kohët moderne, në këtë fushë shkëlqen emri i Kristoforidhit, i një suksesi të jashtëzakonshëm paraqitet Naim Frashëri, i cili nganjëherë edhe në kurriz të cilësisë së vargjeve të tij, krijoi e futi në përdorim mjaft fjalë tê reja.

Në nivele të tjera nuk mund të lihet në hije puna e komisionit të Terminologjisë së Institutit të Studimeve Shqiptare, që diku nga fillimi i viteve ’40 hartoi programin më të gjerë të njohur deri atëherë në neologji dhe propozoi një numër prej 100 fjalësh të reja, nga të cilat na kanë mbetur fjalë të tillë si bujtinë etj., por edhe më të shumta janë ato që u harruan. Pastaj duke folur shumë keq për punën e këtij Instituti një institut tjetër shqiptar, ai i Gjuhësisë, diku nga vitet ’60, ndonëse në mënyrë më namuzqare, përpiloi listën e tij të neologjizmave, që më fort kishte për qëllim sterilizimin e gjuhës shqipe. Kujtesa qytetare ka ruajtur si monumentet e Ishullit të Pashkëve neologjizma të tilla si Katërrotak vetëlëvizës, sajesë gjenetikisht e dalë doret, të cilës iu besua roli i kamikazit të asgjësojë fjalën automobil, e cila gjithnjë e më tepër ishte bërë simbol i revanshit kapitalist. Nuk e di nëse është krejt rastësi që kjo fjalë u propozua pikërisht atëherë kur u ndalua me ligji zotërimi i automobilave privatë në vend.

Nuk kanë munguar edhe mjaft shkrimtarë të ndjeshëm e përkthyes të revoltuar që i janë kthyer shpesh herë këtij problemi. Nuk mund të hidhet poshtë edhe puna e gjuhëtarëve seriozë, të cilët janë shprehur në forma të ndryshme për problemin e rëndësishëm të neologjisë por unë nuk e di për çfarë arsye, në vitet ’80 punonjësit e shtypit i mblidhnin në një auditor, ku për “pastërtinë e gjuhës shqipe” ftohej të fliste një anëtar i Byrosë Politike, Spiro Koleka. Gjithsesi, nga ajo kohë ruaj një shije të mirë për një revistë e quajtur Kultura e gjuhës, të cilën edhe e koleksionoja.

Më tej, zhvillimet tronditëse historike të fillimit të viteve ’90 nuk mund të mos shkaktonin edhe një lloj “lëshimi freri” në këtë lëmë, por përsëri ka shenja që tregojnë se problemet e gjuhës po tërheqin vëmendjen që meritojnë. Prej specialistëve të gjuhësisë kohët e fundit bien në sy artikujt e A. Vehbiut, i cili i është kthyer disa herë problemit të neologjizmave në gjuhën shqipe.

Nëse e kam kuptuar mirë, duhen veçuar tre ide themelore në ndërhyrjet e tij; që shqipja për të përkthyer terminologjinë që i nevojitet, për hyrjet apo konceptet e reja duhet të operojë duke i formuluar ato me më shumë se një fjalë, që fjalët e vjetra apo “plakat” siç i cilëson ai, nuk janë domosdoshmërisht të mirëseardhura (se ndryshe nuk kishin pse të dilnin nga përdorimi ) dhe së fundi se nuk duhet patur frikë nga përdorimi i fjalëve të huaja. Këto ide më duken mjaft me interes, por besoj se ka vend për të rishikuar rolin e ndonjë “plake” në të ardhmen. Kujtoj se pas viteve ’90 në gjuhën shqipe u rikthye me një përdorimi tepër intensiv (në fushën juridike) termi “tagër” (ngjan më fort të jetë një barbarizëm i birësuar me sukses nga shqipja) . Në të vërtetë në legjislacionin e Monarkisë, midis dy Luftërave Botërore, ai term kishte vendin e vet në dokumentet juridike, por të gjithë kujtojnë se si u zhduk për gati gjysmë shekulli, për të na ardhur me një shkëlqim dhe formë të pazëvendësueshme. Jo pa interes është edhe rishfaqja e foljes mataroj (që pas vdekjes së gjyshes sime në fillim të viteve ’60 nuk e kisha dëgjuar më), për të zëvendësuar të tmerrshmet e padurueshmet manazhoj, gjestionoj etj. Ka mundësi që ato vetë të jenë huazime të vjetra, por këtu dua të kujtoj një mendim të Çabejt që thoshte që në raste të tilla më fort duhet parapëlqyer huazimi më i vjetër.

Është e tepërt të thuhet se në epokën e globalizimit me të tilla probleme ndeshen pothuaj të gjitha vendet, por gjithsesi nuk duhet të ngushëllohemi nga një gjë e tillë dhe të ushqejmë shpresën naive se të gjithë rrezikohemi njëlloj. Nuk është e vërtetë. Gjuhë të tilla si shqipja pa traditë të gjatë shkrimore mbi të gjitha pa një jetë të vërtetë kulturore, që flitet nga një shoqëri që nuk është dalluar për rrahje mendimesh, pa qendra të vërteta universitare që të përpunojnë koncepte të reja, historikisht pa mendim filozofik e sociologjik, e folur nga një popull që ndjen dhimbje kohe nga konceptet abstrakte, ajo pra, gjuha shqipe rrezikon më shumë se të tjerat që në një të afërme jo fort të largët të mbetet si ato dialektet e anasve të Amerikës, me të cilat ata komunikojnë midis tyre, por që me të dalë te dera e shtëpisë e kanë gati të pamundur ekzistencën pa përdorimin e spanjishtes e portugalishtes (në jugë) apo anglishtes (në veri).

E vërteta është se mënyra se si lindin fjalët e reja, si bëhet përzgjedhja e atyre që u zgjatet jeta nëpërmjet riciklimit, mënyra si bëhet zgjerimi i bazës semantike (rasti që sollëm në hyrje të këtij shkrimi), mbetet një proces enigmatik dhe pa një shpjegim të vërtetë. Jeta e përditshme është plot raste me të vërtetë të habitshme e pa asnjë rregullsi në lindjen e fjalëve të reja. Diku nga fillimi i viteve ’80 pyeta një profesorin tim të spanjishtes (spanjoll ai vetë) se çfarë mendimi kishte për gjuhën e emisioneve të spanjishtes që transmetonte Radio Tirana. Flitet albanjol, më tha ai. Për së jashtmi duket si një krijim spontan, por nuk kam bindjen se qe i tillë. As neologjizma e Berishës bllokqen, që ai e lëshoi një ditë ndërsa po debatonte me disa deputetë socialistë, nuk duhet të jetë aq i thjeshtë e spontan sa lë përshytypjen.

Nuk është e largët koha kur diskutimet ishin mjaft pasionante nëse në origjinë të krijimit të fjalëve ishte Zoti apo Njeriu. Që te kreu i parë i Zanafillës thuhet se Zoti bëri dritën dhe e quajti Ditë, bëri errësirën dhe e quajti Natë. Vërtet pak i arbitrarisht, por jo mundim i humbur. Megjithatë Ai as nuk ka folur ndonjëherë për metodën e tij dhe për më tepër nuk na ka lënë mënyrën e përdorimit. Chomsky më 1959 foli për hipotezën gjenetike të rrënjëve të gjuhës njerëzore, Saussure, fort i bezdisur nga kjo zallahi shkoi e mori pjesë në hapjen e trupave të të vdekurve për të kuptuar nëse aparati folës te njeriu ishte i lindur apo rezultat i evolucionit, disa kërkime të viteve të fundit dhe veçanërisht veçimi i gjenit FOXP2 që luan rol në procesin e të folurit dhanë disa përgjigje, por megjithatë procesi dhe aftësia jonë për të krijuar fjalë, mbetet pa një përgjigje bindëse.

Në këto kushte, me sa duket specialistët hoqën dorë nga përpjekjet për tu ngjitur te rrënjët e këtij problemi dhe nisën të shohin më nga afër praktikën e përditshme, por edhe të përcaktonin një sërë trasesh që duheshin ndjekur. Duke u kthyer te delet tona vërehet se mendimet e Vehbiut që cituam më sipër formulojnë pistat e dobishme të një praktike që i jep përgjigje problemeve të përditshme të gjuhës shqipe, veçanërisht në kushtet e një horizonti të turbullt institucional. Duke u hapur më tej më pëlqen të veçoj André Martinet që përpunoi konceptin e “fjalëve gramatikore” që u përkasin “serive të mbyllura” dhe “fjalëve leksikore” që mbeten fusha e veprimit të neologjisë e që ndryshe cilësohen edhe si “seri të hapura”. Në rastin e parë ai fut përemrat, lakimet apo pozicionet e ndryshme zgjedhore të cilët vështirë se mund të ndryshohen në hapësirën kohore të jetëgjatësisë së një njeriu. Ndryshe nga këto, fondi tjetër leksikor, ai që i përket “serive të hapura”, ka lëvizshmëri të madhe. Fjalët që përmblidhen në të shndërrohen e krijohen në bazë të nevojave që dalin madje kanë edhe aftësinë të zhduken kur këto nevoja nuk ekzistojnë më. Në këto kushte kuptohet se tekstet më të mirënjohura të kësaj fushe që flasin për neologjinë, kanë parasysh “seritë e hapura” që krijohen me burimet morfologjike të gjuhës, gjë që shpesh herë quhet edhe neologjia klasike apo formale. Pastaj kemi rastin tjetër kur fjalëve ekzistuese u japim kuptime të tjera plotësuese, gjë që njihet me emrin neologjia semantike dhe së fundi kemi pasurimin e gjuhës duke huazuar nga një dialekt apo gjuhë e huaj. Gjithsesi, për pikën e dytë, dhënia kuptim të ri i një fjale të vjetër, duhet thënë se kufiri i neologjisë me atë të polisemisë, nuk është fort i qartë. Të paktën për mua.

E bëra këtë paraqitje për të vënë në dukje se një nga idetë e Vehbiut për të plotësuar nevojat e përkthimit dhe shpjegimit të termave të caktuara apo për të sjellë në shqip koncepte të ndryshme mund të përdoren formulime më shumë se një fjalë, del të jetë një ide e re dhe a priori me rezultate interesante në përkthimin e disa teksteve veçanërisht të vështira. Me këtë rast kujtoj problemin e madh që i doli Avicenës kur iu desh të përkthente fjalën verë në arabisht. Ishte fjala për një pije që kultura islame nuk e njihte. I vetmi dyshim që kam në gratshmërinë afatgjatë të kësaj metode vjen nga ai që quhet parimi i ekonomisë gjuhësore, një ligjësi e brendshme e gjuhës që synon përdorimin e mekanizmave zvogëluese për unitetet leksikore tepër të gjata. Si pasojë mundet që me kohë nocioni apo fjala të merret e gjitha në gjuhë të huaj dhe pas një stazhi të shkurtër në fjalorët shpjegues, të integrohet në shqip si një nocion terminologjik.

Megjithatë unë nuk besoj se ky ligj vepron në mënyrë arbitrare. Ka nga ata që i bien shkurt dhe janë të mendimit se nuk ka asgjë tronditëse po qe se djalin e tezes do ta quajmë tezak, por nuk besoj se do të arrihet deri atje sa çunin e dajës ta quajmë dajak!

Këtyre rrugëve do t’u shtoja edhe një tjetër nga xhepi im. Kuptimi i ri që marrin një numër fjalësh, ndërkohë që ai i vjetri u harrohet krejtësisht. Këtu dua të sjell fjalën “i çoroditur”, fjalë e cila, sipas gjuhëtarëve të vjetër kishte kuptimin “i bastarduar, i zvetënuar” dhe madje ata protestonin pse përdorej në një kuptim tjetër. Në të vërtetë Fjalori i 1980-ës jep kuptimin e parë i prishur, i zvetënuar, por shton edhe kuptimin e dytë, i trullosur, i hutuar, i çorientuar. Është e tepërt të them se unë nuk di që ndokush ta përdorë atë fjalë në kuptimin e parë, por në mungesë të një Fjalori Historik të gjuhës Shqipe, kësaj fjale i bashkëngjitet edhe një shpjegim tashmë i papërdorshëm (ai i Fjalorit të vitit 1954) si të qe pjesë e fondit veprues, gjë që nuk më rezulton e vërtetë.

Problemi i huazimeve ka qenë ai që ka ndezur më shumë polemika por shpesh motivet kanë qenë jashtë gjuhësore. Rilindësit përgjithësisht ishin fort alergjikë ndaj turqizmave, frankofonët dhe gjermanofonët kishin prirjet e tyre të kuptueshme gjuhësore, ndërkohë që koncepte të tilla si ai i hozrashotit në ekonominë socialiste qe e vështirë t’u kaloje anash ndërkohë që edhe ekonomia e vendit udhëhiqej nga parimet e një libri të famshëm të Stalinit mbi ekonominë e BRSS-së, ku hozrashotit i besoheshin çudira ekonomike. Por në këtë mes ka fort pak gjëra për të qortuar. Neologjia në parim është krejt e paanshme në çështjet e politikës gjuhësore. Ajo i përgjigjet një nevoje, thotë J. Pruvost, është utilitare.

Me tej, duke i hedhur një sy shtypit të përditshëm kupton se të paktën udhët e krijimit të neologjizmave u ngjajnë pak udhëve të Zotit: ato krejt të panumërta! Kur flasim për Selinë rozë dhe me një gjë të tillë nënkuptojnë PS, unë nuk e di mbi çfarë kriteri duhet të arsyetojmë për të thënë se nuk kemi një neologjizëm. Dhe rastet e tilla janë me dhjetëra e dhjetëra, por del përsëri problemi se kush do të ulet e të merret me to. Ajo që mund të themi është se ky aktivitet është më i dendur në kushtet e një jete aktive politike e sociale. Kjo është arsyeja që problemi i neologjizmave në gjuhë, gjatë periudhës së regjimit të vjetër (kush mund të më thotë se edhe ky nuk është një neologjizëm? Por mbase edhe eufemizëm, për të mos përmendur fjalën komunizëm) kishte më fort për zemër zëvendësimin e fjalëve të huaja. Dhe kur ndodhte që ndonjë shkrimtar si Kadareja prapashtesën e njohur të shqipes “najë” ia bashkëngjiste” thashethemes” dhe krijonte fjalën thashethemnajë, kjo me të vërtetë shënjonte fort shpirtrat e lexuesve të tij të shumtë.

E megjithatë kur sapo filloi lëvizja për demokraci dhe asaj nisi t’i kundërvihej në mënyrën e vet G. Ruçi me “Vullnetarët e Enverit” që u shfaqen qyteteve të vendit si procesione mesjetare me buste në krahë, këta u cilësuan si “shpellorë”, gjë që ishte një lloj neologjizmi semantik. Më tej, kur si vend i vetëm proteste për opozitën e majtë në fillim të viteve ’90 qeveria demokratike linte vetëm Bregun e Lumit atëherë sistemi i ri politik nisi të cilësohet prej saj si “demokraturë” . Por mund të ndodhë edhe që neologjizmi i djeshëm të shndërrohet në arkaizëm. Moshatarëve të mi u kujtohem mirë jo vetëm fjala tollon por edhe emocionet që shkaktonte ajo. E pra, sot ajo është shndërruar në arkaizëm. Dhe shpresojmë të mbetet gjithnjë e tillë!

Aftësitë dhe mjetet e çdo gjuhe për të përkthyer a integruar fjalë të reja nuk janë të njëjta. Që më 1750 Volteri fliste për aftësinë dhe “përkulshmërinë e italishtes për të përkthyer gjithçka”. Madje ka nga ata flasin për “kompleksin e San Franceskos” me të cilin nënkuptojnë rëndësinë e madhe që marrin passhtesat zvogëluese a zmadhuese, sipas rastit. Gjermanishtja njihet për aftësitë e saj glutinuese që e merr një fjalë të huaj, e mbllaçit me mjetet e veta dhe e hedh në përdorim pa krijuar asnjë notë fallco për veshin e atij që e dëgjon. Shqiptarët kur ecin rrugëve të Nju Jorkut flasin për « billdingjet », para kompjuterit « sejvojnë», ndërkohë që gazetat flasin për « eurosongun » për  “vepra eternale », “duble standartin” si dhe e sjellin në faqet e tyre qindra italianizma që shmangen me lehtësi. Këtu më shumë se  për aftësi të pakta integruese të shqipes duhet folur për ngathtësi intelektuale të atyre që e (keq) përdorin në këtë farë feje.

Gjithsesi neologjia mbetet si një proces i brendshëm i çdo gjuhe me një ligjishmëri pa shumë lidhje me gjuhët e tjera. Kjo me sa duket është arsyeja pse nuk dëgjojmë ndonjëherë për ndonjë kongres ndërkombëtar të neologjisë. Megjithatë sa për të gjetur një “rregull botëror” po përmendim idenë se një gjuhë që nuk zhvillohet shpejt kthehet në një gjuhë të vdekur. Në këtë rast neologjia jo vetëm që reflekton progresin e një gjuhe dhe të shoqërisë së e flet, por në vetvete ajo shfaqet edhe si një mekanizëm mbijetese i vetë gjuhës.

Së fundi do të desha të vë në dukje se nuk duhet harruar se në fondin gjuhësor vepron i njëjti ligj sikundër në botën e financës: Monedha e keqe e zbon monedhën e mirë. Një sërë nocionesh dhe termash të huaja, në kuptimin afatshkurtër, është më e lehtë të merren të gatshme nga një gjuhë tjetër, por me kohë kjo nxjerr jashtë loje potencialet dhe burimet e gjuhës së vendit.

Kjo është arsyeja që pasurimi dhe evolucioni i gjuhës, një proces i natyrshëm ky, nuk i duhet lënë më rastësisë. Problemet me të cilat ndeshet sot një gjuhë nuk janë më ato të shekullit të kaluar. Ajo duhet shoqëruar e mbështetur. Dhe këtu nuk kam parasysh dhe as ndikohem nga rasti francez, ku çështjet gjuhësore janë pothuaj çështje shtetërore, por do të desha të sjell rastin e frëngjishtes së Kanadasë , të cilën e shoh më afër shqipes. Në kushtet e një ndikimi dhe kontaminimi intensiv që po rrezikonte së tepërmi ekzistencën e saj shkencëtarët dhe klasa politike iu përgjigj nëpërmjet atij që u quajt Revolucioni i qetë, që erdhi si pasojë e ligjit 101 të vitit 1977, ku neologjia mori një rol të dorës së parë për t’u mbrojtur nga anglishtja.. Gjuha shqipe nuk është larg këtij rasti.

Larg është ndjenja e përgjegjësisë së atyre që kanë tagër ta mbrojnë atë.