Para pak javësh, gazeta kanadeze Edmonton Journal botoi, në rubrikën e letrave të lexuesve, një kritikë të një projekti për të rinovuar një lagje qendrore të qytetit Edmonton.
Blloku i propozuar i ndërtesave, thuhej në letër
do të ngrihet si për t’u tallur me të gjitha strukturat e qytetit të Edmonton-it dhe të atyre që i kanë ndërtuar. Godinat në qendër janë pa kuptim dhe të rreme, por ndërtimet e reja do t’i bëjnë edhe më tepër të tilla […]. Nëse një rreze dielli bie në një stallë derrash, është rrezja që na e tregon zgjyrën dhe është rrezja që na fyen.
Ndërtesat në Edmonton kanë avantazhin e madh të anonimitetit dhe të drojtjes. Veç kësaj, na përshtaten për bukuri.
Përkundrazi, lagjja e sugjeruar është e ndritshme dhe e guximshme. Po i tillë është edhe shalli me pupla. Do të tërheqë vëmendjen. Do të shfaqet si plagë në fytyrë të qytetit. Edhe plaga është piktoreske.
Sakaq, dy lexues të këtyre rreshtave elokuente u kujtuan se i kishin ndeshur të shkruara më parë diku tjetër – dhe pikërisht në romanin e mirënjohur kult The Fountainhead, të shkrimtares amerikane Ayn Rand.
Në roman, të njëjtat fjalë dalin nga pena e heroinës Dominique Francon, në kolonën e saj “Your House”, për gazetën tabloide The New York Banner.
Natyrisht, Dominique e romanit nuk e kishte fjalën për qendrën e Edmonton-it, po për New York City-n e viteve 1940.
Gjithsesi, kolona e saj për gazetën fiktive të romanit u kopjua, thuajse fjalë për fjalë, nga autorja e letrës për Edmonton Journal, e cila kishte nënshkruar si… Dominique Francon.
Plagjiaturë, parodi, pastiche apo citim?
Një letër nga Dominique origjinale e Rand-it, qoftë edhe për një gazetë province, gjithnjë meriton të lexohet; argumenti i saj, i transplantuar nga urbanistika e metropolit botëror në atë të kryeqytetit të provincës kanadeze të Alberta-s, mbetet brilant.
Autori i letrës së tanishme, ose më mirë “autori”, përligjet si i tillë vetëm në masën që e ka aktualizuar pak tekstin, duke ia përshtatur Edmonton-it; por letra mbetet në thelb e njëjtë me kolonën e shkruar nga personazhi Dominique, me dorën e shkrimtares Rand (kush të dojë, mund ta gjejë origjinalin në f. 251-252 të botimit të Signet, shtator 1996).
Këtë e konfirmon, sado ironikisht, fakti që letra për Edmonton Journal është nënshkruar pikërisht nga një Dominique Francon!
Do të thonë: kjo Dominique kanadeze është refleks i gënjeshtërt i një personazhi të trilluar nga Ayn Rand, imazh i pasqyruar i një imazhi të pasqyruar, maskë e një maske, prandaj letra s’mund veçse të konsiderohet si plagjiaturë ose diçka e falsifikuar; mirëpo çfarë është një personazh i trilluar në letërsi, përveçse tërësia e çfarë thotë, çfarë bën, çfarë thonë personazhet e tjerë për të dhe çfarë thotë për të, më në fund, kallëzimtari i veprës?
Përsëri ironikisht, dyshimi për plagjiaturë mbështetet vetëm në ato pak ndërhyrje që i janë bërë tekstit, për ta përditësuar, ose kontekstualizuar; pra në ato ndërhyrje që e kanë larguar nga origjinali.
Kjo gjëzë tekstologjike në mos filozofike po më duket më letrare se vetë romani i Ayn Rand, filozofik dhe pompoz, madje pak kabá, si i derdhur në betonarme të rëndë.
Ne dallim me altruizmat e Don Kishotit dhe nderhyrjet e tij kaloresiake per ta drejtuar Ballancen etike ne shoqeri, te cilat na ballafaqojne me nje personazh njerezor fiksional kur nderhyn te korrigjoje incidente dyfish fiksionale (te sajuara nga fantazia e tij, permbi situaten “reale” sajuar nga autori); ne dallim edhe me misionet humanitare te Supermenit, nje sajese e mbinatyrshme te ciles ia njohim fytyren, qe vjen nga lart e ve pika mbi i neper halle urbane a ekologjike ne Rikthimet e tij te Medha ne cdo seri comix-esh apo filmash, Dominique Francon-i vjen nga fiksioni me te njejtin funksion etik e social – kesaj rradhe te rregulloje boten reale. Megjithate, dallimi midis dy heronjve te pare dhe heroines, eshte se zbritja e saj e vertete ne nivele me te prekshme te botes, kamuflohet e behet me pak traumatike nga natyra e misionit te saj: ajo po nderhyn ne punerat tona me nje keshille e nje projekt, thene me fjale (te tjera) (me fjale). Mbase ky eshte vetem fillimi.
Kush e shkroi letren ne gazeten provinciale kanadeze? Pergjigja eshte e njejte me ate te pyetjes “Kush e shkroi “Mbretin Lir” apo “Romeo dhe Zhuljeten?”. (Letra eshte e vertete, ndryshe nuk do ta kishim lexuar).
Sic thote edhe Uma Thurman tek reklama e fundit e Alfa-Romeos : We are such stuff as dreams are made on.
Une them se autori i letres eshte Umberto Eco.
Duke qene se jam vete-syrgjynosur ne Edmonton, nje qytet me sens inferirioriteti brenda nje province me sens superioriteti, brenda nje konfederate me sens inferioriteti, mund te konfirmoj eshte vend i shkelqyer per randistet. Prandaj nuk me habit plagjiatura.
Rasti i pershtatjes te Ayn Rand-it eshte fantastik. Miliarderi i Wild West-it Daryl Katz, ne vazhdim te tradites te blackmail qe i behet thesarit te bashkise, kerkon qe taksapaguesi te paguaje per vizionin e tij. Kjo ka ndodhur me pare ne vitet 70-te me pasoja katastrofike per qytetin. Mall-i me i madh ne bote u ndertua saje blackmail-i qe nje tjeter miliarder i Wild West-it i beri qytetit. Kuptohet, per fansat e Ayn Rand cdo lloj corporate welfare eshte anathema.
Keshtu qe plagjiatura ne fakt eshte vertet kontekstuale, dhe i bie qe Dominique Francon eshte person i vertete keshtu qe veten mund ta citoje kur dhe si te doje.