Kush e ka lexuar Vitin ’93 të Hugo-it, do ta mbajë mend se çfarë ndodhi në korvetën “Claymore”, pasi hipi atje markezi Lantenac. Një prej topave nën kuvertë (një carronade) u shkëput prej zinxhirëve që e mbanin të mbërthyer në pozicion, dhe zuri të rrokullisej kuturu nën kuvertë, duke shkatërruar gjithë ç’i dilte përpara, sipas një logjike të diktuar nga kaosi i elementeve përjashta: detit, erës, dallgëve.

Shtazë e mbinatyrshme, e quan Hugo-i. Makinë e shndërruar në përbindësh. Dash i bronxtë që i vërvitet murit të drunjtë, për ta shkallmuar tej e tej. Materje që shijon papritmas lirinë, skllav i përjetshëm që nis të marrë shpagë. Kërcimtar si pantera, i rëndë si elefanti, i zhdërvjelltë si miu.

Ç’të bësh me këtë monstër, pyet Hugo-i. Pitbull-in mund ta marrësh me të mirë, demin ta hutosh, boan ta magjepsësh, tigrin ta frikësosh, luanit t’ia zbutësh zemrën – por asgjë e tillë nuk ka vlerë me ezhdërhanë e lëshuar në bark të anijes.

Nuk e vret dot, sepse është i vdekur; por njëkohësisht jeton. Jeton atë jetë të mbrapshtë, që i vjen nga pafundësia. E vë në lëvizje anija, të cilën e vë në lëvizje deti, të cilin e vë në lëvizje era. Ky shfarosës, nuk është veçse një lodër. Në duar të anijes, të valëve, të shkulmeve të erës.

Rrufe e robëruar në bark të anijes, e quan Hugo-i. Tormentum belli, makinë luftarake.

Kjo bishë e tërbuar prej metali e lëshuar hergjele në botën e rregullt e kompakte të një luftanijeje ndoshta vlen si metaforë për revolucionin frëng të cilin e rrëfen romani; ndoshta për shpirtin e lirisë që rebelohet ndaj zinxhirëve të rregullit e të ligjit; ndaj hierarkive dhe urdhërave; madje edhe ndaj destinimit të saj, që e bart si mallkim në formën dhënë prej duarve të krijuesit.

Kundër kësaj force të verbër Hugo-i vë një topçi, që rreket ta ndalë e ta bllokojë; një toreador të metalit, valltar nga tmerri jo dëshira, akrobat të fatalitetit; dhe pikërisht fajtorin për këtë katastrofë, që për një pakujdesi të çfarëdoshme, e kish harruar egërsirën të pasiguruar mirë në kafaz. Vis et vir e quan shkrimtari dyluftimin vigan, verbëri dhe arsye, forcë dhe shpirt burrëror.

Më në fund, falë edhe një ndërhyrje vendimtare të të mistershmit Lantenac, që e interpreton fatin e vet si violinisti sonatën e Bach-ut, njeriu fiton: thnegla, shkruan Hugo-i, ngadhënjen ndaj mastodontit, xhuxhi e zë rob bubullimën.

Në mes të kësaj katrahure të qetësuar, markezi ia heq kapitenit të anijes nga gjoksi Kryqin e Shën Luigjit, për t’ia lidhur në bluzë marinarit.

Marinarët e tjerë brohoritën.

Pastaj markezi dha një urdhër të dytë:

“Pushkatojeni këtë njeri.”

Sepse për faj të pakujdesisë së këtij anonimi, të këtij aksidenti të qenies, të kësaj grimce pluhuri në shpinë të librit të historisë, korveta që transportonte Lantenac-un nuk vlente më si anije lufte; e gjymtuar në rropullitë e veta nga dëmet që kish shkaktuar topi nën kuvertë, mezi arrinte të mbahej mbi ujë, jo më t’i bënte ballë flotës armike.

Moment i paharruar i leximeve të kujtdo prej nesh, një nga arsyet pse e duam letërsinë, ndoshta pse jetojmë.

Interpretuesi do të dallojë së paku tre heronj në këtë rrëfenjë primordiale: markezin Lantenac, i cili dëshmon atë natyrë prej çeliku të paepur, të nevojshme për t’i prirë rebelimit kundër-revolucionar; topçiun që ia doli të ndalë tërbimin e natyrës, për të shpëtuar anijen, jetët e marinarëve dhe misionin e markezit vetë; topin që, në harbimin e vet total, mishëron lirinë ekstatike të një shpirti rebel, pothuajse nietzschean, që i ka këputur tashmë zinxhirët; të gjithë zinxhirët.

Ja pra, çfarë u bëjmë heronjve ndonjëherë, madje shpesh herë: u shprehim mirënjohjen, i adhurojmë si të ishin gjysmë-perëndi, i brohorasim të mahnitur nga madhështia dhe virtyti i tyre, i mbulojmë me lule dhe poema, u këndojmë bëmat në bankete të mëdha shtetërore; por edhe i heqim pastaj qafe jo duke i vrarë në fushë të betejës, as duke i djegur solemnisht në turrë të druve, por me një akt që ndoshta e meriton të damkoset si më anti-heroiku e burracaku i të gjithëve – pushkatimi; më anti-burrërori, sa kohë që të pushkatuarve nuk u lejohet as më i vogli gjest rebelimi ndaj aktit që do t’ua marrë jetën.

Mediokriteti i falet perëndisë së rregullit; shpatës i kundërvë presjen.

A nuk i kërcënon vallë gjithnjë heroi pushtetet, hierarkitë dhe privilegjet e vetvetishme?

Shënim: Fragmentet e përkthyera lirshëm prej romanit të Hugo-it janë të miat; për fat të keq, kam në dorë vetëm origjinalin, jo shqipërimin mjeshtëror të Misto Treskës.