Dikur në fillim të viteve 1980, në një mbrëmje me shumë raki dhe duhan në shtëpi të një mikut tim kitarist, pata marrë në dorë, për herë të parë, një album, në vinil, të Beatles: “Abbey Road”, me kopertinën e famshme të katërshes, që kapërcejnë rrugën në vijat e bardha – Paul-in këmbëzbathur dhe John-in të veshur me kostum të bardhë si impresario i ndonjë pishine VIP-ash në Dubai.

Këtë album e kishte sjellë në Shqipëri një djalë indonezian, fëmija i një çifti që ishte larguar nga Indonezia e viteve 1960, për t’i shpëtuar terrorit anti-komunist; për të përfunduar në Shqipëri.

Deri atëherë, “Abbey Road” e kisha dëgjuar në shirita magnetofoni; në krye pa e ditur ende se ishte fjala për një album, ose vepër unike; jo koleksion antologjik këngësh të shkëputura. Si formë muzikore, albumi përfton te dëgjuesi një efekt estetik që e kapërcen shumën aritmetike të këngëve që përmban; çka shembëllzohet më së miri edhe nga vetë “Abbey Road”; por edhe nga albume të tjera të Beatles, veçanërisht “Sgt. Peppers.”

Në album ka rëndësi të madhe renditja e këngëve ose sintaksa; meqë një këngë e shkëputur nga fqinjësia me të tjerat e humbet krejt forcën, ose tingëllon banale. Që të arrihet ky efekt, albumi duhet dëgjuar nga kreu në fund. Më pas, grupe të rock-ut të ashtuquajtur progresiv, si Pink Floyd, Genesis, Jethro Tull, Camel, Renaissance, Marillion e të tjerë e përsosën këtë koncept, duke i konfeksionuar albumet e tyre në mënyrë të tillë që ndarja në pjesë të ishte po aq konvencionale sa edhe ndarja e një simfonie ose koncerti në kohë.

Në Shqipërinë e viteve 1970-1980 shanset për të dëgjuar albume të plota vareshin më shumë nga rastësia. Ai indoneziani i “Abbey Roads” kishte edhe dy albume të Rolling Stones; thuhej se i biri i Enver Hoxhës (njëri cilido prej të dyve) zotëronte koleksionin e plotë të albumeve të Beatles; përndryshe ne vdekëtarët duhej të mjaftoheshim me ç’na binte në dorë në shirita magnetofoni.

Potencialin artistik të një albumi e kam kuptuar relativisht vonë, kur më ra në dorë një album i Pink Floyd: “The Final Cut”, të cilin me dëgjime të njëpasnjëshme u mësova ta shijoj si diçka njëkohësisht kinematografike dhe dramë të fortë kundër luftës; por edhe si provë se muzika mund të na transportojë aty ku përndryshe nuk do të arrinim dot kurrë, me asnjë mjet tjetër.

Vite më pas, në Romë, mbaj mend që u nisa të kërkoj, me këmbëngulje prej pelegrini, dyqanin muzikor “Ricordi”, për të cilën më kishin folur; edhe pse paratë që kisha nuk më dilnin as për të ngrënë. Kur kam hyrë në atë tempull për herë të parë, mbaj mend që u ndjeva i paralizuar nga konflikti mes dy mendimeve kontradiktore: që rinia ime paskësh shkuar kot, dhe që rinia ime fillokësh pikërisht në atë moment.

Ironikisht, pasionin tim për muzikë më ishte dashur ta kënaqja me muzikën që ofronte Radio RAI, gjithnjë në kafshata të vogla ose këngë të shkëputura, larg konceptit të albumit dhe përjetimit koncertal. Meshën e Hit Parade-it të premteve e ndiqnim me përkushtim prej besimtari të devotshëm, pavarësisht nga gjithfarë plehrash e siglash që ngjiteshin në vendet e para të disqeve më të shitura në Itali, veçanërisht kur ishte puna për muzikë “angleze”, siç e quanim. Përballë këtij konsumi ritual tingujsh dhe tekstesh pa vlerë, shiritat me muzikë të Beatles, që përcillnim dorë më dorë dhe mezi i ngjitnim kur këputeshin, vlenin si liturgji të një herezie, të përndjekur nga të gjitha anët.

Kur hyra për herë të parë në dyqanin Ricordi, në Piazza Indipendenza në Romë, shkova menjëherë të shoh raftin me vinilet e katërshes nga Liverpool-i – objekte magjike, madje sakrale, dëshiruar e ëndërruar me vite të tëra; të cilat i kalova nëpër duar, duke u përpjekur të bindja veten se nuk isha në gjumë.

Ishte vjeshtë e vitit 1987; sapo kishte dalë albumi “A momentary lapse of reason”, i Pink Floyd; kopertina me krevate të zbrazëta marramendëse të joshte nga vetrinat e çdo dyqani muzike anembanë Romës. Kaseta e albumit kushtonte 13,000 lireta – një shumë e paarritshme për mua (më pas, një student italian në konviktin në via Portonaccio do të më bënte një kopje, në magnetofonin e vet, për 2,000 lireta).

Muajt që kalova në Romë ishin për mua kohë e inicimit ritual në libraritë dhe në muzikotekat e shumta; por e gjithë kjo nuk do të më kish vlejtur aq shumë, sikur të mos ishte kurorëzuar me një natë të paharruar të korrikut 1988, në Stadio Flaminio, ku i pashë e i dëgjova më në fund Pink Floyd në koncert. Njëlloj si në albumet, edhe koncerti shtjellohej në mënyrë të tillë, ku kufijtë midis këngëve shërbenin më tepër si shenja pikësimi, dhe ku e tëra jo vetëm që i tejkalonte pjesët, por edhe i përftonte.

Biletat për koncert, 30,000 lireta copa, i pata blerë gjithashtu në Ricordi (e kam ruajtur njërën).

Njëzet vjet më pas, megjithë pak përjashtime të njohura, koha e koncerteve të mëdha rock, që mbushin stadiumet anembanë botës duket sikur ka kaluar; madje vetë muzika që ende mund të këndohej aty sikur e ka humbur domethënien. Nuk besoj se jam i vetmi që shoh një paralelizëm midis atomizimit të produktit muzikor në këngë 3-4 minutëshe dhe thërrmimit të publikut nga masë oqeanike në stadium ose në park, në turmë cyborgësh me kufjet në veshë, që dëgjojnë potpourritë ose turlitë që kanë krijuar vetë në iPod-et.

Muzika, që deri dje bashkonte, tani ndan.

Periudha e artë e viteve 1960-1970 për muzikën rock dhe publikun e asaj muzike nuk mund të shkoqitet jashtë kontekstit historik që atë muzikë e përftoi, por edhe që përfundoi pastaj i përftuar prej saj. Disa maja arritjesh artistike të asaj periudhe, si vetë Beatles, ose Pink Floyd, Led Zeppelin, Genesis e ndonjë grup tjetër, dëgjohen edhe sot, edhe pse shpesh të zhveshura nga subversiviteti artistik dhe social, të karamelizuara, ose të stolisura e lustrosura si manekinët prej dylli në muzeumin Madame Tussaud. Për shkaqe natyrore, unë nuk arrij të kuptoj si një adoleshent i sotëm mund të dëgjojë, bie fjala, copëza të një albumi të Genesis, të shkarkuara nga Interneti, dhe të nxjerrë që andej përjetime të ngjashme me të miat, që atë album e dëgjoj të plotë, nga fillimi në fund, madje duke i mbajtur edhe tekstet e këngëve para sysh. Madje disa monumente “klasike” të rock-ut të atyre viteve, si albumet “Thick as brick” dhe “A Passion Play”, të Jethro Tull, konsistojnë në një pjesë të vetme, dhe nuk mund të copëtohen pa e masakruar krejt konceptin muzikor dhe estetik të autorëve dhe të vetë pjesëve.

Nga ana tjetër, e kuptoj edhe si një aficionado i muzikës kishtare baroke, do të rrudhte fytyrën kur të merrte vesh se unë, sikurse shumë të tjerë, “Meshën në Si minor” të Bach-ut e kam dëgjuar vetëm në CD, jo të luajtur live në ndonjë katedrale; dhe sonatat e po këtij kompozitori për violonçel i shijoj më mirë kur i dëgjoj të tejshkruara për kitarë. E kam fjalën që purizmi nuk është e vetmja mënyrë për ta ruajtur traditën muzikore, ose traditën kulturore në përgjithësi.

Megjithatë, edhe homologimi i problemeve nuk ndihmon. Në qoftë se, bie fjala, publiku e ka të vështirë t’u afrohet produkteve muzikore më të sofistikuara, si jazz-it ose muzikës klasike, kjo lidhet në mënyrë vicioze edhe me vështirësinë për t’i shitur këto produkte në treg; dhe mbyllja e dyqanve i largon gjithnjë e më shumë blerësit potencialë nga këto produkte. Natyrisht, simfonitë e Beethoven-it e të Sibelius-it do të vijojnë të luhen në salla koncertesh ku shkojnë kryesisht elita aristokratike të plakura në platé dhe studentë të uritur në galeri; sikurse do të vijojnë të studiohen në konservatorët.

Si formë komunikimi, muzika kurrë nuk ka qenë më popullore se sot, falë teknologjisë MP3 dhe Internetit; por funksioni dhe statusi i saj si art më duket se kanë humbur truall, përkundrejt komercializimit dhe një filozofie filistine që e trajton çdo produkt muzikor si të ishte doemos zbavitës ose i vlefshëm për diçka tjetër (relaks, dëfrim, shërim, seks, përgjumje, zgjim). Kështu, konservatorët dhe shkollat e muzikës vijnë e u ngjajnë manastireve në Europën mesjetare, ku kultura ruhej dhe riprodhohej ndonjëherë edhe thjesht në mënyrë mekanike, teksa turmat shumëngjyrëshe përjashta zbaviteshin duke u rënë daulleve.

Lajmin e mirë e lashë për në fund: Virgin Megastore në Times Square do t’ia lëshojë vendin një dyqani rrobash të linjës Forever 21.