Studentët shqiptarë në Itali, që në vitet 1980 numëroheshin me gishtat e dorës, ua lanë vendin dhjetëra mijërave kolegëve të tyre, që në vitet 1990 dhe 2000 filluan t’u nxirrnin punë instituteve statistikore. Hapja e kufijve pas kalimit nga një sistem në tjetrin, u dha mundësinë shumë të rinjve t’i ndiqnin studimet jashtë shtetit. Italia ka qenë pa dyshim një nga vendet më të parapëlqyera nga shqiptarët për studimet universitare.

Gjatë vitit shkollor 2002-2003, në Itali studionin gjithsej 6.531 shqiptarë. Zinin vendin e dytë pas studentëve grekë (7.745). Këto dy grupe përbënin 45% të të gjithë studentëve të huaj që kishin zgjedhur universitetet italiane. Të tjerat paraqiteshin të copëzuara dhe, veç e veç, nuk arrinin as 4%-shin e numrit të përgjithshëm. Për t’u shënuar fakti që atë vit shkollor rezultonin më shumë vajza se sa djem. Këta të fundit ishin vetëm 2.721 vetë. Studentët grekë, përkundrazi, kishin më shumë djem se sa vajza (vetëm 3.676).

Tre vjet më vonë, situata paraqitet krejtësisht ndryshe. Gjatë vitit shkollor 2005-2006, studentët shqiptarë të regjistruar në universitet italiane, me shifrën 10.543, jo vetëm janë në vend të parë, por përbëjnë më shumë se dyfishin e studentëve grekë. Këto dy shtetësi, për nga sasia,  krijojnë një hendek statistikor me të tjerat. Në fakt, studentët rumunë, gjermanë, polakë, etj. nuk arrijnë tek 4%-shi i numrit të përgjithshëm. Lidhur me përbërjen gjinore të grupit shqiptar nuk duken shumë ndryshime. Femrat përbëjnë shumicën: pothuajse 59%; pa lëvizje të mëdha në këtë pikë paraqiten edhe grekët (rreth 46% femra).

Të dhënat për regjistrimet e reja, pra të vitit të parë, janë gjithnjë domethënëse, sepse tregojnë pulsin e ecurisë së ardhshme. Po gjatë viteve 2005-2006, rezultojnë regjistruar rishtas 2.284 shqiptarë, 56% e të cilëve kanë qenë vajza. Me këto shifra, grupi shqiptar formon 25,1% të të gjitha regjistrimeve të reja mes studentëve të huaj. Grekët, në këtë kategori, kalojnë në vend të shtatë, me 262 studentë (2,9%).

Prejardhja e studentëve të huaj në universitetet italiane dhe përqindja e vajzave (viti shkollor 2005-2006)

Burimi: Ministria italiane e Universitetit dhe e Kërkimit shkencor – Zyra e Statistikës

Në vitin 2006 në Itali marrin diplomën universitare 4.438 studentë. Prej këtyre 14,9% janë shqiptarë, të cilët rreshtohen të dytët pas grekëve me 17% të të diplomuarve.

Sipas të dhënave të Ministrisë së Universitetit dhe të Kërkimit shkencor të Italisë, viti shkollor 2007-2008, i gjen shqiptarët në krye të listës të studentëve të huaj, me 11.415 studentë, prej të cilëve 4.659 djem dhe 6.756 vajza. Rritja nga viti i mëparshëm duket e vogël në vlera absolute, porse me përqindje rezulton pothuajse 8,3%. Degët më të parapëlqyera nga shqiptarët vijojnë si më poshtë: Ekonomia, Jurisprudenca, Mjekësia, Shkencat politike, Letërsi-Filozofia, Inxhinieria e kështu me radhë.

Me pak fjalë, studentët shqiptarë përbëjnë një kategori të rëndësishme dhe jo vetëm nga pikëpamja statistikore. Megjithatë, studentët kanë ndenjur disi në hije të vëmendjes shoqërore dhe mediatike në të dyja anët e brigjeve. Duhet thënë që në fillim se situata në të cilën gjenden studentët është disi e veçantë. Në qoftë se dikush ka vështirësi t’i fusë me të drejta të plota në kategorinë e emigrantëve, kjo i detyrohet de jure faktit se studentët kanë një lejeqëndrim për arsye studimi. Natyrisht, nuk është vetëm çështje burokratike. Ky lloj lejeqëndrimi është konceptuar si i përkohshëm, me idenë se pas marrjes së titujve përkatës, studentët do të kthehen në atdhe. Me pak fjalë, studentët perceptohen si të përkohshëm në trupin shoqëror të vendit bujtës. Mirëpo realiteti tregon të kundërtën. Një pjesë e madhe e studentëve, për arsye të ndryshme, qëndrojnë në vendet ku kanë studiuar. Madje ka raste që viza për studim shihet thjesht si marifet për të emigruar. Vendimi për të qëndruar në Itali lehtësohet tashmë edhe nga mundësia ligjore për ta ndryshuar arsyen e lejeqëndrimit, në vazhdim e sipër të studimeve. Pra, nëse është tepër t’i quajmë emigrantë, ndoshta është pak t’i quajmë “potencialisht emigrantë”. Nga ana tjetër, “përkohshmëria” e tyre i afrohet disi edhe përkohshmërisë së të gjithë migrantëve, lëvizshmëria e të cilëve është shumë më e lartë se ajo e vendasve, sepse ndryshojnë punë e vendbanim në vartësi të kërkesave të jetës, sidomos në vitet e para të mërgimit.

Fakti që studentët shihen si tranzit, si kalimtarë, bën që jo rrallë të mbeten  jashtë vëmendjes së institucioneve. Kalimtaria e tyre formative, pra në sistemin shkollor, shpeshherë përkthehet në indiferencë. Logjika ta do që zona tranzit të jetë nga më funksionalet, sikurse ndodh përditë nëpër aeroporte, por në rastin e studentëve nuk ndodh kështu, argument që mund të sillet në kundërshtim të këtij koncepti. Jeta e studentëve është e mbushur me viza e nota, çka duhet kuptuar më tepër në mënyrë figurative se sa reale. Është e vërtetë që studenti e fillon aventurën e vet me vizën konkrete për studim në konsullatën përkatëse, porse kjo vizë burokratike vazhdon të përthyhet në realitet me lloj lloj pengesash. Nuk kuptohet nëse kemi të bëjmë me një farë reaksioni zinxhir, ose mallkim me efekt të zgjatur, por ndodh që burokracia e vizës (vërtetime, legalizime, noterizime, certifikata, pararegjistrim, fidejusion, etj.) t’ia kushtëzojë jetën studentit. Mjafton një vonesë ose pasaktësi dhe çdo gjë ndërlikohet. Përveç kësaj, kriteret burokratike bien shpesh në absurditet duke kërkuar të pamundurën ose të diskutueshmen.

Me kalimin e kufirit pengesat nuk zhduken. Vështirësive ekzistuese, si ato që vijnë nga paragjykimet, u shtohen ato burokratike. Vjen një çast dhe studenti e ndjen veten si topi i pinball-it: me marrje mendsh nga kalimet e shumta nga një zyrë në tjetrën. Kulmi arrihet me pritjen e ripërtëritjes së lejeqëndrimit. Ka raste kur studentët e marrin lejeqëndrimin e ri të skaduar: pritja ia kalon kohëzgjatjes së dokumentit. Kësi rastesh nuk u mbetet gjë tjetër veçse ta ridorëzojnë (me shpresë të ripërtërirë) për një ripërtëritje tjetër.

Në mars të 2008-s, në shtypin italian pati jehonë të madhe studimi i promovuar dhe i botuar nga “Studenti Magazine“ për programin evropian “Erasmus”. Qëllimi ishte të viheshin në pah problemet e universiteteve italiane parë me sytë e studentëve të huaj. Portreti që doli nga përshkrimi i të huajve ishte befasues. Universitetet italiane konsideroheshin nga studentët “Erasmus“ si problematike për konfuzionin fillestar, për pritjen jo shumë të mirë, për koston e lartë të jetesës, për vështirësitë e banimit, etj. Edhe sot, këto janë pak a shumë problemet me të cilat ballafaqohen bashkatdhetarët tanë studentë.

Numri i madh i shqiptarëve në universitetet italiane krijon në disa raste të caktuara kushtet ideale për probleme që lidhen me integrimin. Sipas rrëfimeve të tyre, shpeshherë në mjedise studentore, kryesisht në konvikte, prejardhja luan e rolin e ngjizësit të grupeve. Sidomos në kushtet e shumicës relative, kjo shkakton ndarjen e shqiptarëve nga grupet e tjera të studentëve, duke i çuar në mbyllje në vetvete. Ka nga ata që sinjalizojnë deri edhe ndarjen krahinore brenda vetë studentëve. Megjithatë, duhet pasur parasysh se relievi i universiteteve italiane është tejet i thyer dhe i larmishëm. Si rrjedhojë, edhe problemet paraqiten me gradë e me trajta të ndryshme. Ndaj përgjithësimi në këtë drejtim do të ishte i gabuar, aq më tepër që shqiptarët nuk janë dalluar kurrë për nga mbyllja kulturore; përkundrazi. Nga ana tjetër, kjo tërheqje në guaskë, mund të shihet edhe si reagim ndaj vështirësive të para të integrimit. Në krye të pak ditëve, studentët – ashtu si edhe emigrantët klasikë – katapultohen në një realitet shoqëror krejtësisht të panjohur, sipas gjasës i ndryshëm nga përfytyrimi fillestar, si rregull i bazuar në stereotipa, mite e llafe pazari. Mjedisi shqiptar, që gjejnë ose krijojnë, u shërben si spirancë sa të orientohen në ujërat e reja. Një zgjidhje e detyruar dhe e parrezikshme po të mbetet në cilësinë e së përkohshmes.

Trysnia e fortë për viza për studim, por edhe ndonjë kriter që bazohet kryesisht në aspektet ekonomike, ka bërë që të zgjerohen më shumë syzat e rrjetës së rregullave, që disiplinojnë flukset e atyre që shkojnë për studime jashtë shtetit. Në mënyrë eufemistike, mund të thuhej se meritokracia ka raste që dështon në zgjedhjen e kandidatëve për studentë. Përshtypja është se mes studentëve shqiptarë të sotëm ka edhe nga ata që studimin nuk e kanë objektiv parësor në jetë. Në këtë kuptim, kategoria e studentëve jashtë shtetit, me disa tipare masive, po vjen e po i ngjan gjithnjë e më shumë kategorisë së kolegëve të tyre në Shqipëri. Kjo do të thotë se edhe mitet e ndryshme për shkëlqimin e përgjithshëm të studentëve shqiptarë në universitet e huaja duhet të kalojnë nga dogana e bonsensit dhe e logjikës. Këtu do ishte e udhës të shikoheshin edhe rezultatet e provimeve, por nga pikëpamja statistikore është pothuajse e pamundur. Ndërkohë, përveç faktit se universitetet italiane janë më objektive në gjykimin e studentëve, ia vlen të shtohet se në vitin 2005 janë diplomuar 660 studentë shqiptarë (237 djem dhe 423 vajza), ndërsa në vitin 2006 rezultonin 883 të tillë (316 djem dhe 567 vajza). Tek ky grup bëjnë pjesë edhe ata shqiptarë që janë shquar në studimet e tyre, duke ua kaluar edhe kolegëve vendas, çka meriton respekt e përgëzime.

Nuk duhet harruar se një nga sfidat më të rënda, që duhet të përballojnë studentët, është ajo ekonomike. Shumë syresh detyrohen të punojnë dhe të studiojnë njëkohësisht. Pavarësisht nga të ardhurat e deklaruara, vitet e shkollës së lartë janë tejet të kushtueshme për xhepat e shqiptarëve të mesëm. Kësisoj, punët part time, luajnë rolin e bursës. Përbën zgjidhje pa alternativë për një kategori studentësh, çka cenon shpesh cilësinë e studimeve të tyre, meqë puna kërkon kohë dhe energji, që mund të ishin investuar ndryshe. Në këtë kuadër, diplomat në duart e shqiptarëve marrin një vlerë tjetër në krahasim me simotrat që marrin kolegët perëndimorë, të cilët nuk kanë të paktën probleme mbijetese.

Edhe pse nuk hyn në synimet e këtij shkrimi, duhet përmendur se shkollimi universitar ka pësuar vitet e fundit transformime rrënjësore dhe jo gjithnjë në kahun pozitiv. Kjo përbën padyshim rrethanë sa lehtësuese aq edhe problematike për studentët shqiptarë, të cilët janë gjendur midis disa zjarreve. Oferta didaktike universitare është rritur në mënyrë eksponenciale si në Shqipëri, ashtu edhe në Itali. Mirëpo, duhet hulumtuar se sa është e lidhur kjo ofertë (pa harruar reformën), me cilësinë e shkollimit universitar, sepse gjithkund në botë arsimi po e ndjen mbi kurriz trysninë e forcave privatizuese, të cilat i shikojnë universitetet me syrin e tregtarit, njëlloj si varietetet e patateve në pazar, kurse studentët kategorizohen njëlloj si klientët përballë rafteve të supermarketit. Që këtej edhe reklamat mikluese dhe ngulmuese njëkohësisht. Kjo, natyrisht, nuk ka të bëjë shumë me të drejtën themelore të qytetarëve për arsimim. Për fat të mirë, arsimi evropian, përveçse traditë qindravjeçare, ka ende hapësira të mbrojtura nga rrymat e ftohta të liberalizmit të egër dhe stinët tekanjoze të tij.

Numri i madh i studentëve shqiptarë në Itali, përveçse me afërsinë gjeografike dhe familjaritetin me gjuhën, mund të shpjegohet edhe nëpërmjet kulturës shqiptare, e cila e ka konsideruar gjithnjë arsimin e lartë me një përnderim të veçantë. Aureola e shndritshme që e ka rrethuar përherë diplomën universitare ndoshta i ka rrënjët në statusin social, ndoshta në vetë përfitimet ekonomike, ndoshta ndriçon vetvetiu në kontekstin shqiptar dijedashës; sidoqoftë është fakt se ëndrra e të gjithë prindërve ka qenë gjithnjë t’i shikojnë fëmijët me diplomë në duar. Që këtej edhe lumi i studentëve që vërshon nëpër universitetet e huaja dhe të vendit.

Realitetin e fragmentarizuar të studentëve e bashkon një nivel i lartë aktivizmi. Një nga risitë absolute të emigracionit shqiptar në Itali është pikërisht veprimtaria e shoqatave studentore. Disa syresh kanë krijuar mjedise të shkëlqyera kulturore ku zien dhe ballafaqohet mendimi, duke iu mbivendosur dendur detyrave që zakonisht duhen kryer nga institucionet shqiptare. Ato luajnë gjithashtu, një rol udhëzues për studentët e rinj, duke u kthyer në pika referimi edhe për vetë institucionet universitare. Nga një anë, nismat e shoqatave përfitojnë nga niveli intelektual i promovuesve të tyre, nga ana tjetër, vuajnë nga përkohshmëria e gjendjes studentore, çka shpie në ndërrimin e shpejtë të “klasës drejtuese” dhe të aktivistëve më pasionantë. Kjo nuk ka se si të ndikojë në favor të kategorisë studentore.

Shkolla e lartë mbetet pazgjidhshmërisht e lidhur me formimin e elitave. Në bankat e saj ulen sot ata që do të na udhëheqin nesër. Nëse jemi dakord me këtë, duhet ta pranojmë se në statistikat e mësipërme bëjnë pjesë ata që do ta drejtojnë Shqipërinë nesër. Mirëpo, kjo nuk është aq e sigurt për arsyen e thjeshtë se studentët e ndjejnë veten në udhëkryq. Dilema e tyre ka të bëjë me kthimin. Zgjedhja e shumë prej tyre për të qëndruar (përgjithnjë ose përkohësisht) në vendet ku kanë kryer studimet, duhet lidhur jo vetëm me mundësitë që u krijohen atje – pa harruar lidhjet e mundshme sentimentale –, por edhe me faktin se e ndjejnë kontekstin e huaj më të interpretueshëm, pikërisht falë hartave me të cilat i kanë pajisur universitetet atje. Edhe vetë burokratizimi i njohjes së diplomave të marra jashtë vendit, jo vetëm tingëllon absurd, por ua ftoh disi dëshirën e kthimit studentëve. Nga ana tjetër, tregu shqiptar i punës shpeshherë nuk ka ç’t’u ofrojë në fushat ku ata kanë s

tudiuar. Pritjet dhe shpresat e shumta, herë reale dhe herë të pabaza, herë të kërkuara dhe herë të pretenduara, shkojnë e ndeshen me një kontekst që nuk u jep as rrugëdalje, as perspektivë. Si rrjedhim, studentët e shikojnë të ardhmen në vende të tjera.

Pavarësisht se për studentët shqiptarë jashtë shtetit janë njoftuar dhe filluar programe dhe nisma të shumta, të shtetit apo të organizmave të tjera, posaçërisht lidhur me kthimin dhe integrimin e tyre në tregun e punës në Shqipëri, duhet thënë se ata e ndjejnë veten ende pezull nga pikëpamja e perspektivës dhe jetimë nga pikëpamja e përkrahjes institucionale. Këtu duhet dalluar pesha specifike e trajtimit burokratik dhe dritëshkurtër të një çështje komplekse, nga kushtet objektive që i bishtnojnë vullnetit të planeve disavjeçare. Ndërkohë, lulëzimi i pakontrolluar i universiteteve private në Shqipëri vetëm sa e ka rënduar ndjenjën e pezullisë, meqë ofertat e diplomave janë shtuar aq shumë, saqë po shkojnë drejt inflacionit të plotë.

Historia e shumë vendeve ka dëftuar se suksesi ekonomik dhe shoqëror ndërtohet duke investuar kryesisht për trurin. 

Lënia në harresë ose pas dore e studentëve, si brenda ashtu edhe jashtë shtetit, është një luks që Shqipëria nuk mund t’ia lejojë kurrsesi vetes, sepse në raport me nevojat e saj dëmtohet më shumë se bashkësitë e tjera nga ikja e trurit. 

Megjithatë, është fare e qartë se kategoria e tyre përbën pasuri të dyanshme, si për vendlindjen ashtu edhe për vendin që i arsimon. Në këtë kuadër, lipset që energjitë intelektuale studentore të bashkërendohen e të kanalizohen në të mirë të të gjithëve, sepse vetë qëndrimi i tyre mes dy kulturash dhe sistemesh arsimore, përbën një urë lidhëse dhe integruese për të dyja vendet.

Ngado ta shohësh çështjen e studentëve shqiptarë, del se ajo është e lidhur me të ardhmen. Nevoja e perspektivës imponohet me ngulm deri sa kalon kufijtë e domosdoshmërisë. Nga kjo pikëpamje, studentët simbolizojnë të gjithë shoqërinë shqiptare. 

Megjithë përparimet e dukshme, fijet e së kaluarës dhe së tashmes, vazhdojnë ta mbajnë pezull në udhëkryq, nga ku duhet të gjejë sa më shpejt rrugën më të mirë: atë që e projekton drejt së ardhmes.

Ky shkrim është shkëputur nga libri “Ura mbi det. Emigracioni shqiptar në Itali”, Ora, Tiranë 2008.