Në botën që jetojmë, të paktën në Perëndim, muzika si art praktikisht do të thotë të dëgjosh muzikë; meqë të bërët muzikë është profesionalizuar tashmë deri në atë shkallë, sa edhe karaoke po respektohet si zanat artistik. Sa të vetëdijshëm jemi për natyrën e vërtetë të këtij revolucioni, dhe për impaktin e tij ndaj individit?

Ndërrimi paradigmatik nuk do të ishte kaq marramendës, sikur të mos ishte kryer, paralelisht, edhe në shumë fusha të tjera. Zhvillimi e sidomos përsosja e mekanizmave të tregut na bën të gjithëve gjithnjë e më pak krijues, gjithnjë e më shumë konsumatorë objektesh materiale dhe shenjike që i kanë krijuar një pakicë tepër e specializuar, e që shpërndahen në mënyrë globale.

Për ne shqiptarët, ky ndërrim ka qenë veçanërisht dramatik, sepse ka ndodhur brenda një kohe të shkurtër – dy ose tre brezash. Plakat dhe gratë e fisit tim, që kam njohur dhe admiruar kur isha fëmijë në vitet 1960, jo vetëm dinin të këndonin me virtuozitet dhe të rrëfenin me dhjetëra në mos qindra përralla e histori të çuditshme, por edhe i qepnin vetë rrobet e tyre dhe tonat, herë me dorë e herë me makinë; qëndisnin jastëkë, bluza e mbulesa tavolinash; bënin dantella perdesh e jakash; tirrnin lesh me furkë dhe thurnin triko të ngrohta ose çorape që i lypnin pastaj këpucët një numër më të madh; shqepnin triko të vjetra, për ta ripërdorur leshin; dinin të gatuanin po aq gjellë e qebape e ëmbëlsira sa edhe një chef i një restoranti me tre yje në Manhattan; dinin të thernin një gjel deti pa bërë shumë pis, të ndihmonin macen kur lindte këlyshë, të kontrollonin pulën për vezë, të lyenin shkallët me gëlqere, të pastronin furrën e sobës me një krah të vjetëruar shpendi, të bënin reçel me lëkura shalqini ose nerënxa, të prisnin bakllavanë me gjeometri të habitshme, të mprehnin thikat, të ndiznin zjarrin, të ruanin zjarrin natën duke e mbuluar me hi, të yshtnin, të mjekonin plagët me bimë popullore, të hiqnin njollat nga pantallonat, të kollarisnin, të bënin gërsheta, të bënin petë, të bënin pastërma, të zinin bukë, të zinin kos e ta bënin pastaj salcë, të piqnin gështenja, të piqnin kafen, të bënin makarona e t’i thanin në diell, të përgatitnin turshi, të bënin trahana me brumë të thartuar, të qepnin dysheqet me një gjilpërë të posaçme të frikshme, të lanin dërrasat, të ndihmonin të rejat për të lindur, të lanin të vdekurit, të qanin të vdekurit. Pleqtë dhe burrat e fisit, që kam njohur në të njëjtën kohë, edhe pse më të pakët, ishin më pak të ditur; por disa syresh dinin të rregullonin këpucë e çizme, të lyenin këpucë në mënyrë mjeshtërore, të grinin duhanin, të zienin rakinë, të lyenin shtëpinë sidomos me bojë vaji, të rregullonin biçikletën, të hiqnin qafe një mi të kapur në çark, të zinin peshk në liqen, të qëronin krapin, të riparonin tavën me korrent, të ngjiteshin në fik, të ushqenin macen, të vrisnin miza me atë veglën e posaçme, të dallonin tartabiqet nga era, të rregullonin çatinë kur pikonte, të prashitnin portokallet, të mbulonin limonin në dimër me plastmas, t’i hapnin rripit të mesit një vrimë të re në rast shëndoshjeje të paparashikuar, të spërkatnin hardhinë me ‘ilaç’, të pastronin qyngjet e sobës si dhe vetë sobën, të lyenin tubin e çezmës me varak, të çanin dru zjarri me sëpatë, të bënin “të holla” me sqepar, të vajisnin makinën qepëse, të këndonin edhe ata madje edhe më mirë se plakat, të shtinin me armë të vjetra, të pastronin xhamat e dylbive dhe të syzeve, të ndërtonin mur, të luanin shah dhe domino, të hiqnin e të vinin xhamat e dritareve, të ndërronin telin e siguresave, e më në fund, të mbanin me muhabet karrocierin e druve ose teknikun e televizorit.

Nuk jam nostalgjik i së shkuarës, edhe pse jam i sigurt që disa gjëra që kanë humbur i kemi humbur vërtet dhe do të na mungojnë përgjithnjë; sikurse jam i sigurt se, të paktën në rastin e grave, çfarë kanë fituar këto nga urbanizimi dhe modernizimi i jetës familjare nuk e kompenson dot kulturën që kanë humbur për shkak të shndërrimit të njerëzve në konsumatorë.

Megjithatë, nuk dua të diskutoj çështje të feminizmit (zot na ruaj), as të modernizimit; por vetëm të tërheq vëmendjen se sundimi i tregut ndaj individit është me pasoja të rënda për integritetin dhe shëndetin social të individit vetë, sa kohë që ky vjen duke u pasivizuar, e duke e konceptuar lirinë si liri për të zgjedhur midis mallrave të ndryshme në treg.

Në Shqipëri tregu erdhi me gjithë forcën e një tsunami, që vuri përpara çfarëdo pengese e rezistence që i doli përpara. Deri edhe fshatarët, sado zotër të tokës së tyre, hoqën dorë nga prodhimi bujqësor dhe blegtoral, pse jo ‘rentabël’ ekonomikisht; madje e braktisën fshatin për të emigruar drejt qyteteve ose edhe jashtë Shqipërisë. Jeta e më të shumtëve prej nesh është tanimë një përpjekje konstante për të mbijetuar, dhe shumë prej nesh identifikohen nëpërmjet vlerës që kanë, ose famëkeqes ‘net worth’, për ta thënë me një amerikanizëm veçanërisht të neveritshëm.

Rendja pas parasë është dukuri komplekse, që nuk mund të shterrohet dot brenda këtij diskutimi; por mua më intereson vetëm sa kohë që, për shumëkënd, ka zëvendësuar veprimtarinë krijuese. Shqiptarët sot, edhe ata të kamurit e qafëdhjamurit, mund të vrasin kohën e lirë duke lyrosur buzët e pickuar kamerieret restoranteve luksoze, ose duke shëtitur poshtë e lart Shqipërisë, Turqisë, Europës ose botës, ose duke vizituar qendra tregtare me orë të tëra për shopping me gratë ose më mirë akoma me të dashurat ose dashnoret, ose duke luajtur kumar, duke pirë Campari, ose duke ngarë makinën, ose duke vënë baste, ose duke parë televizor, ose duke admiruar Benz-in e komshiut, ose duke vizituar qendra masazhi, ose duke bërë thonjtë, ose duke shkuar te parrukieri për ditë, ose duke dëgjuar Céline Dion, ose duke bërë vrap në park veshur me tuta neopreni dhe këpucë të lehta të modës së fundit, ose thjesht duke bërë muhabet për Salën. Çka i mungon kësaj tabloje, është aktiviteti, krijimtaria, prodhimi i diçkaje unike origjinale qoftë edhe për hir të kënaqësisë së dorës. Çka i mungon kësaj tabloje janë individët që e gjejnë vetveten në ars: si shkrimtarë, si piktorë, si skulptorë amatorë; ose si muzikantë, duke mësuar ose duke i rënë një instrumenti vetë, ose edhe më mrekullisht, me miqtë (gjithnjë e kam pasur zili atë grupin që mblidhej për të luajtur jazz, në një roman të Kunderës); ose duke ndërtuar modele velierësh ose urash me tri harqe ose dërstilash, ose duke gdhendur gurin, ose duke lidhur libra të vjetër, ose duke ndërtuar një makinë kibernetike për të përshëndetur tezen (sipas Eco-s), ose një radiomarrëse fundja edhe dhënëse, ose duke u marrë me aeromodelizëm, ose filateli, ose duke fotografuar stërqoka ose edhe fletë tërfili, ose duke stërvitur qenin që të numërojë, ose duke mësuar emrat e yjeve në qiell dhe të konstelacioneve, ose duke perfeksionuar tarocchi-t ose artin e kiromancisë, ose duke shkruar këngë për fëmijë kopshti ose psikodrama për të sëmurë mendorë, ose duke projektuar një perpetuum mobile, ose duke rizbuluar binomin e Newton-it dhe metodën logaritmike aksidentalisht, ose duke kërkuar edhe një herë të fundit kuadraturën e rrethit, ose duke deshifruar etruskishten ose Linearin A të Kretës ose receta të vjetra mjekësh të sanatoriumit, ose duke koleksionuar pulla poste ose stema të ndryshkura të Maos ose bakëre e xhezve të vjetra ose brisqe rroje ose stilografë; ose duke qëndisur çorape leshi për kënaqësi jo për pajë. Ekonomia e tregut nuk ka nevojë për këto hobbies, me përjashtim të kompanive që specializohen në shitje materialesh përkatëse; por ne si individë kemi, sepse edhe duke ngulur një gozhdë në mur të dielën në mëngjes, për të varur një zhgarravinë që ka bërë i vogli, e realizojmë veten më tepër sesa kur marrim trenin në mëngjes për të shkuar në punë, ose kur blejmë një shishe me locion për të shpëlarë gojën në farmaci, ose kur na zë gjumi guhakë, me telekomandën ende të shtrënguar në dorë, si krah të këputur majmuni.

Ekonomia e tregut, përkundrazi, kërkon të na bindë se gjithçka që na duhet në këtë e ndoshta edhe në atë botë e prodhon Kina e Madhe, ndërsa prej nesh kërkohet të shesim e të blejmë me telefonin të ngjitur në faqe nga djersa, të vrasim mendjen për vizione dhe misione të kompanive, të stërvitim sytë me dritën e monitorëve LCD e të neoneve në tavan, të mësojmë përmendsh akronime, të ulim koston e të rritim çmimin, të mos harrojmë fjalëkalimet; e sidomos të furnizojmë me burime njerëzore armatën e pafund të rojeve të sigurisë, sekretareve, analistëve të kreditit, shitësve të policave të sigurimit, analistëve të reklamimeve për shpenzime shëndetësore, infermierëve, pastruesve, policëve të trafikut, banakierëve, administratorëve të palestrave, kameriereve, recepsionisteve, punonjëseve të asistencës sociale, trajnerëve, teknikëve të kondicionerëve të ajrit, teknikëve të ashensorëve, postierëve, portierëve, shoferëve të taksive, kontrollorëve të sigurisë në aeroporte, përkthyesve të arabishtes, hamejve, shpaketuesve, magazinierëve, floktareve, farmacistëve, kompjuteristëve, arkëtareve, specialistëve të funeraleve.

Ky karneval i ekonomisë së tregut, i pafund siç është e i papërballueshëm në rrëmbimin e vet, më bën të mendoj se të jesh blerës nuk është as mjeshtëri as profesion as hobby, por një lloj skllavërie dinake sepse e padukshme; dhe se paratë mund të ndërrojnë duar dhe të shkëmbehen, por humaniteti jo.

I nisa këto shënime me muzikën dhe me muzikën dua t’i përfundoj; sepse muzika është më i thelli, në mos më i padepërtueshmi i arteve. Për ta thënë me Martin Luther-in, “pasuritë që na blaton muzika janë kaq të mrekullueshme e kaq të çmuara, sa nuk gjej dot fjalë sa herë që orvatem të flas për to e t’i përshkruaj… Përveç Fjalës së Zotit, arti fisnik i muzikës është më i madhi thesar i rruzullimit. Na komandon mendimet, mendjet, zemrat dhe shpirtrat […] Kjo dhuratë e vyer i është dhënë veç njeriut, që ky të mund t’ia kujtojë vetes se Zoti e ka krijuar njeriun për të vetmin qëllim që ky ta përlavdojë dhe ta kremtojë. Megjithatë, kur dhuntitë muzikore të natyrshme të njeriut nxiten dhe përsosen deri në atë shkallë sa të bëhen art, atëherë nuk mund të mos e vëmë re me habi të madhe urtësinë e pafund e të përkryer të Zotit në muzikë, e cila është, tek e fundit, produkti i Tij dhe dhurata e Tij; ne mrekullohemi kur dëgjojmë atë lloj muzike, ku njëri zë ia thotë një melodie të thjeshtë, ndërsa tre, katër ose pesë zëra të tjerë i enden përreth, duke ia zbukuruar melodinë me efekte muzikore artistike e duke na sjellë para syve një valle hyjnore […] Vetëm muzika dhe teologjia janë në gjendje t’u japin paqe dhe lumturi shpirtrave të shqetësuar. Kjo dëshmon haptazi se djalli, ose burimi i palumturisë dhe shqetësimit, i druhet muzikës njëlloj sa edhe teologjisë.”

Nuk ka nevojë të jesh luteran, madje as besimtar, që t’u besosh këtyre fjalëve të Luther-it, të cilat mund të lexohen edhe në çelës metaforik; sidomos po të kesh parasysh se alternativa është idhujtaria e tregut, ose kremtimi mazohist i skllavërimit të shpirtit prej baltës.