Një diskutim për periudhën paralatine të shqipes nuk mund të shpërfillë enigmën e huazimeve nga greqishtja e vjetër në shqipe. Edhe pse nuk jam specialist i greqishtes së vjetër, as etimolog, do të përpiqem ta shtjelloj shkurt këtë çështje, i mbështetur në rezultatet e arritura prej specialistëve përkatës, të cilat njihen mirë.
Në krye, duke ftilluar disa çështje të metodës.
Së pari, vetëm konvencionalisht mund ta quajmë shqipe “gjuhën” që flisnin stërgjyshët e shqiptarëve në lashtësi; disa autorë e quajnë atë gjuhë “nëna e shqipes”, të tjerë përdorin termin më teknik parashqipja. Raportet e asaj gjuhe me shqipen mund të mendohen si të ngjashme me raportet, të themi, të gjuhës që flisnin fiset saksone në shek. V (gjuha e poemës Beowulf), dhe anglishtes së sotme.
Ja si tingëllonte në saksonishte lutja “Ati ynë”:
Fæder ure þu þe eart on heofonum
Si þin nama gehalgod. To becume þin rice
gewurþe ðin willa, on eorðan swa swa on heofonum.
Urne gedæghwamlican hlaf syle us todæg
and forgyf us ure gyltas, swa swa we forgyfað urum gyltendum
And ne gelæd þu us on costnunge, ac alys us of yfele. Soþlice.
Parashqipja do të ketë qenë madje shumë më e ndryshme nga shqipja e sotme, sesa saksonishtja nga anglishtja e sotme; meqë shqipja u fiksua në shkrim relativisht vonë.
Cili nga ne, pa qenë specialist i historisë së anglishtes, do të mund të dallonte në tekstin e mësipërm një formë të hershme të asaj gjuhe?
Së dyti, duhet pasur parasysh që greqishtja dhe shqipja (së bashku me parashqipen) kanë pasur kontakte për një periudhë shumë të gjatë; dhe kanë shkëmbyer fjalë mes tyre në lashtësi, në mesjetë dhe në kohët e reja. Zakonisht, etimologët zotërojnë mënyra e teknika mjaft precize për të përcaktuar kronologjinë e huazimeve, por në rastin e gjuhëve të dokumentuara vonë, si shqipja, këto mënyra jo gjithnjë mjaftojnë.
Nuk është vendi këtu për të hyrë në hollësi, por mjafton të kujtoj se sa më të vjetra të jenë huazimet, aq më shumë ndryshime fonetike dhe kuptimore kanë pësuar në gjuhën pritëse. Gjithashtu, një fjalë me prejardhje nga greqishtja, e përhapur në të gjitha dialektet e shqipes, do të jetë, pas gjase, më e vjetër sesa një fjalë që ndeshet vetëm në dialektin e Gjirokastrës.
Tani, kush i ka qëmtuar huazimet e (para)shqipes nga greqishtja e lashtë, e mesme dhe e re, ka vënë re që numri i fjalëve që kanë hyrë në parashqipe nga greqishtja e lashtë është shumë i pakët. Disa autorë numërojnë jo më shumë se 20-25 huazime të tilla. Ky numër është skandaloz, po të krahasohet me mijëra fjalë që kanë hyrë në parashqipe nga latinishtja!
Arsyet e skandalit duan kërkuar në praninë masive të kolonive greke në bregdetin shqiptar: Butrinti, Apollonia e Durrësi ishin qytete të mëdha e të dëgjuara, qendra kulturore e tregtare ku greqishtja përdorej në të gjitha nivelet; por kishte edhe të tjera qendra më të vogla.
Nuk ka dyshim që popullsitë ilire dhe epirote të zonave përreth kanë dhënë e kanë marrë me grekët e kolonive, duke shkëmbyer jo vetëm mallra, por edhe fjalë dhe institucione. Nëse shqipja e sotme do të ishte vazhdim i drejtpërdrejtë i një dialekti ilir që flitej në afërsi të kolonive greke të bregdetit, numri i huazimeve greke të vjetra do të ishte shumë i madh se 20-25 që kanë gjetur etimologët…
Për ta thënë ndryshe: Shqipëria e sotme, sidomos në jug të Shkumbinit, është e mbushur me elemente të kulturës materiale greke të lashtë: ndërtesa, poçeri, zbukurime, armë, sende të kultit, mbishkrime e kështu me radhë, të cilat vërtetojnë se banorët vendas dhe grekët në kolonitë e bregdetit kanë dhënë e kanë marrë rregullisht e për një kohë të gjatë.
Ku kanë përfunduar, atëherë, huazimet nga greqishtja e vjetër?
Disa gjuhëtarë, për ta shpjeguar këtë mungesë, kanë dalë me hipotezën se atdheu i shqiptarëve të sotëm ka qenë disi më në veri të Shqipërisë sot, në një zonë që nuk kishte kontakte të drejtpërdrejta me kulturën dhe gjuhën greke të lashtësisë.
Të tjerë mungesën e huazimeve nga greqishtja e vjetër e kanë konsideruar si provë që shqipja nuk mund të jetë vazhdim i një dialekti ilir të folur në trojet e Shqipërisë së sotme; dhe se shqiptarët rrjedhin prej trakëve, dako-mizëve, ose edhe ndonjë popullsie tjetër të mëvetësishme, të Ballkanit parahistorik.
Po a mund të shpjegohet kjo mungesë me ndonjë mënyrë tjetër?
Ndoshta po. Mund të parashtrohen së paku edhe dy hipoteza të tjera, sado të diskutueshme, të cilat i japin shpjegim numrit të vogël të huazimeve të parashqipes nga greqishtja e vjetër.
E para nga këto hipoteza do të formulohej pak a shumë kështu: ata parashqiptarë që jetonin në kontakt të ngushtë me qendrat greke të bregdetit, me kohë u greqizuan krejt; madje edhe ata që nuk u greqizuan plotësisht, përfunduan më pas të romanizuar. Shqipja e sotme është vazhdim i një dialekti të afërt me atë të parashqiptarëve të zonave të ulëta e të bregdetit, por që flitej nga një fis më i izoluar, në brendësi të vendit, i cili nuk iu ekspozua shumë ndikimit grek.
E dyta hipotezë lidhet drejtpërdrejt me metodat e përdorura për qëmtimin e huazimeve greke të vjetra në shqipe. Natyrisht, të gjithë ata gjuhëtarë që kanë etimologjizuar shqipen, duke filluar nga Gustav Meyer-i, i kanë pasur mjetet dhe përgatitjen teknike për të dalluar elementin grek të vjetër në këtë gjuhë. Mirëpo dihet edhe se ka shumë fjalë anase të shqipes të cilat afrohen etimologjikisht me fjalë të greqishtes së vjetër, por jo aq sa të thuhet me siguri se janë huazime, jo thjesht përkime leksikore; siç mund të bindet kushdo që shfleton një fjalor etimologjik të shqipes.
Në këtë kontekst, më bëri përshtypje tani së fundi një pasazh që lexova në veprën “Athina e Zezë” (vol. III), të Martin Bernal; ku autori vëren se, kur vjen fjala për marrëdhëniet e greqishtes së vjetër me parashqipen, këto marrëdhënie u referohen shkëmbimeve që janë kaq të vjetra në kohë, sa është praktikisht e pamundur të dallohen bashkëpërkimet leksikore prej huazimeve. Ky përfundim i hyn në punë atij autori për të mbështetur hipotezën e vet, gjithnjë të diskutueshme, se bashkëpërkimet leksikore të greqishtes së vjetër me shqipen dhe armenishten (mjaft të njohura në indo-europianistikë) nuk mjaftojnë për të vërtetuar natyrën indo-europiane të fjalëve përkatëse – meqë këto mund të kenë hyrë në greqishte nga një gjuhë semitike dhe pastaj prej greqishtes të jenë përhapur edhe në dy gjuhët e tjera.
Nuk më interesojnë hipotezat e Bernal-it; por ideja e tij për një zonë etimologjike të shqipes ku kufijtë midis fondit indo-europian dhe huazimeve tepër të hershme nga greqishtja e vjetër nuk mund të hiqen aq qartë, meriton vëmendje të posaçme.
Nëse është kështu; me fjalë të tjera, nëse ka vend për të kërkuar, në shqipen, një shtresë huazimesh greke të vjetra ende të padiktuara prej etimologëve, atëherë kjo mund të hapte një fushë të re, jashtëzakonisht intriguese, në studimet; sepse këto huazime mund të ndihmonin, sado tërthorazi, për të ravijëzuar edhe një dialektologji sado rudimentare të parashqipes, duke pranuar reflekse të shumëfishta të fonemave të greqishtes së vjetër në këtë gjuhë.
Këtë arsyetim të fundit po e ilustroj me një shembull, disi teknik, nga marrëdhëniet e parashqipes me latinishten. Dihet se grupi bashkëtingëllor ct në huazimet latine është reflektuar, në shqipen, në dy mënyra të ndryshme: jt, në fjalë si drejt (directu), shenjt (sanctus), fryt (frujt > fructus), pajtoj (pactare), trajtë (tracta), shujtë (suctus); dhe si ft, në fjalë të tipit luftë (lucta), ftua (cotoneum), dëftoj (dictare), troftë (*trocta); në një kohë që në rumanishten refleksi i këtij grupi ka qenë rregullisht pt: lupta (lucta), drept (directu), frupt (fructus), etj. Një gjuhëtar italian, Paolo Di Giovine, refleksin e dyfishtë të grupit latin ct në shqipen e ka shpjeguar si rezultat të dallimeve gjeografike ose dialektore; duke parë te ct > ft një rezultat më “lindor” (të krahasueshëm edhe me ct > pt të rumanishtes), dhe te ct > jt një rezultat më perëndimor, të krahasueshëm me forma të latinishtes që flitej në perëndim të Ballkanit, e pikërisht në Dalmaci.
Siç ndodh rëndom në shkencë, një anomali u bë kështu shkas për të çelur rrugë të reja në analizat gjuhësore e për të na ndihmuar të kuptojmë më mirë dinamikat, ose baticë-zbaticat e parashqipes në Ballkanin e lashtësisë. Në këtë fushë, jam i sigurt se studimi i përkimeve leksikore midis shqipes dhe greqishtes së vjetër do t’u japë përgjigje shumë pyetjeve të mbetura ende pezull në albanologji; madje edhe në helenistikë e më tej, në dialektologjinë indo-europiane.
“Parashqipja do të ketë qenë madje shumë më e ndryshme nga shqipja e sotme, sesa saksonishtja nga anglishtja e sotme; meqë shqipja u fiksua në shkrim relativisht vonë.”
Krahasimi me duket i pavend, dhe pandehma, per rrjedhoje, e pasakte. Anglishten e sotme nuk mund ta marrim si shembull per te deftyer ndryshimet qe peson nje gjuhe, per me teper e shkruar, ne kohe. Kjo per faktin e njohur se ajo gjuhe ka ndryshuar bashke me ate fis qe edhe arrinte te pushtonte Angline. Baza e anglishtes se shkruar nuk eshte vetem saksonishtja, por ketu futen dhe gjuhet e tjera gjermanike, si dhe influenca kelte e pikte. Mos harrojme se pas 1066-es, gjuha angleze pesoi nje transformim themeltar, ku frengjishtja ishte gjuhe oborri, dhe kjo kohe solli dhe pjesen me te madhe te latinizmave ne gjuhen angleze.
Edhe dicka tjeter: Pavaresisht qe pjesa e cituar nga Beoullfi, ngjan si gjuhe krejt ndryshe nga ajo qe njohim, kjo s`do te thote qe edhe shqiptimi i asaj gjuhe te ishte po aq i allasojshem. Askush nuk mund te thote me saktesi sesi shqiptoheshin disa shkronja apo fjale. Kjo gje eshte e rendesishme, mendoj, per me teper kur ketu po diskutohet (para)shqipja, dhe prej kohesh hamendjet e spekullimet paraqiten si aksioma.
“Nëse shqipja e sotme do të ishte vazhdim i drejtpërdrejtë i një dialekti ilir që flitej në afërsi të kolonive greke të bregdetit, numri i huazimeve greke të vjetra do të ishte shumë i madh se 20-25 që kanë gjetur etimologët…
Ku kanë përfunduar, atëherë, huazimet nga greqishtja e vjetër?”
S`me duket ndonje hata e madhe qe gjuhetaret paskan “gjetur” vetem 20-25 fjale. Kolonite helene nuk ishin pushtuese, por te rrethuara nga nje popullsi ilire, me te cilen kishin interesa vitale; me duket se hamendesisht, huazimi do duhej te shkonte ne kahun tjeter…
Pastaj nuk e di, nese gjuhetaret i han kaq shume meraku per huazimet mes shqipes se vjeter e greqishtes se vjeter, pse nuk qemtojne fjalet qe gjenden ke e dyta, huazuar nga e para…
Losttext, po nis të të përgjigjem nga fundi. Ti shkruan:
Hamendësisht, huazimet duhet të qarkullonin në të dy drejtimet, siç e kam thënë edhe në shkrimin më lart. Grekët që jetonin në kolonitë do të kenë marrë shumë fjalë prej vendasve (ilirëve) me të cilët ishin në kontakt të përditshëm. Çështja është se ç’u bë me këta grekë në rrjedhë të historisë; nëse patën këta mundësi që t’i jepnin greqishtes së mëvonshme prurje të tyret lokale.
Arsyetimi është i njëjtë me atë të hipotezës sime të parë më lart: grekët e kolonive të bredgetit shqiptar më pas u romanizuan ose u shpërndanë; dhe gjithsesi nuk ekzistojnë më, që t’ua matim gjuhën. Edhe sikur të kenë lënë dokumente të shkruara (nuk di nëse ka autorë grekë të njohur nga Apollonia ose Durrësi i lashtësisë), gjuha e shkruar ndjek tradita dhe rregulla të tjera, prandaj nuk ndihmon shumë për të depërtuar në dialektin lokal të këtij apo atij autori.
Prandaj përgjigjja këtu duhet kërkuar në shkatërrimin që i bëri Roma simbiozës greko-ilire, përgjatë bregdetit shqiptar. Bartësit e të folmeve parashqipe që kishin marrë fjalë nga greqishtja e kolonive, dhe bartësit e të folmeve greke të kolonive që kishin marrë fjalë nga ilirishtja përreth u shpërndanë si komunitete, dhe nuk patën mundësi ta transmetojnë më tej trashëgiminë e tyre gjuhësore.
Përsëri, ti shkruan:
Huazimet e parashqipes nga greqishtja e vjetër kanë rëndësi të madhe për të kuptuar se ç’bëhej me atë gjuhë, para se të shfaqeshin në Ballkan romakët; sepse parashqipja nuk ka qenë shkruar gjëkundi. Përkundrazi, historia e greqishtes së vjetër nuk ka shumë nevojë për huazimet nga parashqipja, që të përshkruhet; sepse ajo gjuhë është e dokumentuar mirë, duke filluar që nga shekulli XIV p.e.s. (gati 3000 vjet para shqipes). Vërtet, ka një numër të madh fjalësh në greqishten e vjetër të cilave nuk u është gjendur ndonjë etimologji i-e e besueshme; por nuk ka shumë kuptim, nga ana metodologjike, që t’i krahasosh ato fjalë me fjalë shqipe, sa kohë që shqipja vetë është gjuhë i-e.
Më në fund, krahasimi që bëja me anglishten e vjetër: krahasimet gjithnjë çalojnë; por unë mbetem i mendimit se, sikur të zbulonim sot një dokument të shkruar në parashqipe (protoshqipe), ky do të ishte krejtësisht i palexueshëm nga një sy i pastërvitur.
Kur them se huazimet duhet te kene qene ne kahun tjeter, nuk e perjashtoj te kunderten e kesaj, vec desha te saktesoj meqe kolonite helene ishin ishuj te rrethuar nga kultura e gjuha ilirike, ka me shume te ngjare qe te jete kjo e fundit qe ka dhene me shume se ka marre…
Keto gjithsesi mbeten spekullime, sepse sic thua dhe ti vete, askush nuk e di me saktesi shkallen dhe natyren e gjuhes te folme apo te shkruar helene ne keto koloni.
Thua qe :
“historia e greqishtes së vjetër nuk ka shumë nevojë për huazimet nga parashqipja, që të përshkruhet,”
nderkohe qe ketu dihet qe s`po flasim per “nevojen” e pershkrimit te greqishtes se lashte, por per faktin e thjeshte, e ndoshta te habitshem, qe ne nje gjuhe kaq te levruar, gjenden fjale te leksikut shqip, nje gjuhe barbare dhe e pashkruar gjekundi.
Kete gje e justifikon me tej duke thene se:
“ka një numër të madh fjalësh në greqishten e vjetër të cilave nuk u është gjendur ndonjë etimologji i-e e besueshme; por nuk ka shumë kuptim, nga ana metodologjike, që t’i krahasosh ato fjalë me fjalë shqipe, sa kohë që shqipja vetë është gjuhë i-e.”
Dmth fakti qe keto fjale nuk jane shpjeguar besueshem etimologjikisht si i-e, e meqe shqipja vete eshte i-e, na dilka qe ajo s`ka te beje fare me keto fjale? Atehere, “ky numer i madh fjalesh,” nuk i shqeteson ndopak gjuhetaret per natyren jo i-e te greqishtes se lashte? Jo, sepse jane ose huazime, ose nenshtrate te nje gjuhe akoma me te lashte, te shkrire bashke me i-e, te ardhur me vone.
Ndoshta nga metoda etimologjike e njohur, deri tani, vertet nuk mund t`i shpjegosh keto fjale me ane te shqipes, por kur nga ana kuptimore keto kane te njejtin referim dhe ngarkese emocjonale, me duket se nganjehere kerkohen gjurmet medoemos, edhe kur ujku rrin aty e te sheh ne drite te syrit.
“sikur të zbulonim sot një dokument të shkruar në parashqipe (protoshqipe), ky do të ishte krejtësisht i palexueshëm nga një sy i pastërvitur.”
Ndoshta, dhe krahasimi mbetet persa kohe i referohet ndryshimeve te nje gjuhe ne kohe, dhe kjo eshte e natyrshme. Mua krahasimi m`u duk spekullativ, sepse (para)shqipen nuk mund ta dime sesi ka qene, dhe sesi do duhej te lexohej.
Nga losttext [1]
”Askush nuk mund te thote me saktesi sesi shqiptoheshin disa shkronja apo fjale.”
Nga sa kam lexuar, anglishtja shqiptohej pa herazmikë psh fjala “knight” shqiptohej kniht (sot nait), krahaso me gjermnishten “knecht” (kneht).
Nga losttext [2]
”nderkohe qe ketu dihet qe s`po flasim per “nevojen” e pershkrimit te greqishtes se lashte, por per faktin e thjeshte, e ndoshta te habitshem, qe ne nje gjuhe kaq te levruar, gjenden fjale te leksikut shqip, nje gjuhe barbare dhe e pashkruar gjekundi.”
Nga fjalorët etimologjikë të greqishtes së re që disponoj nuk më dalin fjalët shqipe më shumë se dhjetë (psh. besa, vllam, zogu gjon etj.), fjalë që hynë në greqishte nga arvanitasit kryesisht në perjudhën e pushtimit turk. Pra, huazimet e greqishtes nga shqipja ndodhën në një perjudhë ku si grekët e shqiptarët kanë pasur lidhje horizontale midis tyre. Çfarë është për t’u habitur këtu?
Karakteri dorik i disa prej huazimeve të greqishtes së lashtë (drapër, mokër etj) tregon besoj se ato mund të kenë hyrë edhe nga fiset epirote edhe mbase pushtimi romak me shkretimin që ai shkaktoi në Epir e ndaloi një përhapje të gjuhës greke.
LT, nuk i takon albanologjisë të identifikojë e të analizojë pjesën jo indo-europiane të leksikut të greqishtes (së vjetër), që përbën një nga çështjet më të koklavitura të gjuhësisë indo-europiane. Albanologjia sot s’është në gjendje as të analizojë pjesën e pasqaruar të fondit të trashëguar të shqipes vetë, ose ato fjalë pa dyshim të vjetra, por që nuk mund të përqasen mirë me ndonjë rrënjë indo-europiane të njohur. Për historinë e lashtë të shqipes, izoglosat ose bashkëpërkimet specifike të shqipes me greqishten e vjetër kanë rëndësi për të mbështetur hipotezën sipas së cilës ka pasur një periudhë dikur diku në mjegullat e parahistorike, kur këto dy gjuhë, së bashku me armenishten, kanë evoluar dhe inovuar së bashku, çka do të thotë, në thelb, se stërgjyshët e shqiptarëve e të grekëve kanë jetuar për ca kohë në të njëjtin territor. Nga ana tjetër, fakti që substrati jolatin (dako-miz) i rumanishtes mund të ndriçohet deri diku nëpërmjet shqipes, nuk duhet të na gënjejë e të na bëjë të besojmë se edhe substrati paragrek (pellazgjik) në greqishten mund të shpjegohet edhe ai me anë të shqipes; meqë shqipja nuk mund të ofrojë kyçet për zgjidhjen e të gjitha enigmave gjuhësore të Ballkanit të lashtë; aq më tepër që ajo vetë, shqipja, përfaqëson ndoshta enigmën më të madhe.
Tannhauser,
Shqiptimi i anglishtes se vjeter nuk “zgjidhet” e perfundon vec me “sigurine” e shqiptimit te k-se para nje bashketingelloreje.
Citoj nga “A Biography of the English Language,” C. M. Millward, pp 87-88 :”Because the precise phonetic quality of OE (Old English) vowels is not known and because even the phonemic status of some is uncertain, the vowels (te paraqitura ne foto, f 88) can represent only an aproximation.” (Ketu solla vetem nje shembul qe ka te beje thjesht me zanoret, por ky liber ka plot shembuj qe tregojne paqartesine e shqiptimit te nje sere bashketingelloresh). Une shfaqa pakenaqesine per krahasimin e perdorur nga Xha xhai, sepse duke pranuar qe te gjitha gjuhet ndryshojne, po ashtu dihet, te pakten nga gjuhetaret, qe asnjera gjuhe nuk ndryshon ne te njejten menyre si tjetra…
Thua me tej qe “Pra, huazimet e greqishtes nga shqipja ndodhën në një perjudhë ku si grekët e shqiptarët kanë pasur lidhje horizontale midis tyre. Çfarë është për t’u habitur këtu?”
Nuk e kuptoj tamam c`don te thuash me “lidhje horizontale,” por gjithsesi “habia” ne fjale qendron ne faktin qe, edhe pse gjuhe “barbare,” shqipja ja paska dale mb`ane t`i jape greqishtes se levruar e te shkruar fjale themelore, sic e pohon dhe ti vete, si vllam dhe zog (!).
Por ketu nuk po flitet per keto etapa te te dy gjuheve; artikulli flet pikerisht per raportet, tashme te humbura ndoshta pa shprese ri-gjetjeje, mes protoshqipes dhe greqishtes se vjeter, kur, ne mos nga i njejti shtrat gjuhesor, keto dy gjuhe patjeter duhet te kene dhene dhe marre me njera tjetren.
Thua qe “Karakteri dorik i disa prej huazimeve të greqishtes së lashtë (drapër, mokër etj) tregon besoj se ato mund të kenë hyrë edhe nga fiset epirote edhe mbase pushtimi romak me shkretimin që ai shkaktoi në Epir e ndaloi një përhapje të gjuhës greke.”
Kjo fjali me duket, te me falesh, e paqarte; sqaro me shkoqur se per c`karakter dorik e ke fjalen, per ne te paditurit, dhe se huazimi eshte bere nga cila ane – apo don te thuash qe edhe epirotasit e kohes se antikitetit flisnin tepke gjuhen greke?
losttext, me lidhje horizontale midis shqipes e greqishtes nënkuptoj që asnjë gjuhë nga këto gjuhë nuk ka patur superioritet përkrah tjetrës në momentin kur u takuan këto (perjudha e pushtimit turk). Pra lëvrohen së bashku, në kundërshtim me kohën e pavarësisë greke kur greqishtja lëvrohet në dëm të hqipes.
Për huazimet e greqishtes tani. Nuk e kuptoj si është fjalë themelore fjala vllam pasi i në greqishte kjo erdhi bashkë me traditën e vllamërisë e cila ishte e panjohur. Pastaj, nuk thash se huazimi ishte fjala zog, por zogu gjon (i cili në greqishten e lashtë quhej σκωψ). Për t’u habitur do ishte sikur shqipja të mos i kishte dhënë fare greqishtes kur dihet se në mesjetë emigroi një numër i madhë arbërish për në Greqi.
Karakter dorik do të thotë se disa nga huazimet që ka shqipja (siç përmenda drapër mokër) janë huazuar nga dialekti dorik i greqishtes, pra nga dialekti veriperëndimor. Po epirotasit flisnin dialektin dorik të greqishtes, mund të shikosh tezat e mia në temën përkatëse në këtë blog.
Për t’u kthyer prapë në elementin paragrek të greqishtes. Shumica e këtyre fjalëve janë toponime (Korinthos, Sindhos, Lindhos, Mindhos etj) dhe përgjithësisht pranohet se kemi të bëjmë me gjuhë jo-indoevropiane (me gjasa kamite). Mund të lexoni në internet një artikull interesant nga R.S.P. Beekes me titull Pre-Greek, The Pre-Greek Loans in Greek për huazimet paragreke si dhe sasinë e tyre në greqishten e lashtë.
Xha xha,
Nuk thashe qe i takon albanologjise te marre persiper analizen e pjeses jo i-e te greqishtes se vjeter (edhe pse nje shkence gjuhesie nuk duhet te lere jashte prizmit te saj gjithcka qe ofrohet), dhe ketu s`po flasim per gjendjen dhe pafuqine e albanologjise per te shkoqitur gjerat ne oborrin e saj.
Thua:
“fakti që substrati jolatin (dako-miz) i rumanishtes mund të ndriçohet deri diku nëpërmjet shqipes, nuk duhet të na gënjejë e të na bëjë të besojmë se edhe substrati paragrek (pellazgjik) në greqishten mund të shpjegohet edhe ai me anë të shqipes;”
Pse jo? Nese parashqipja supozohet te kete qene njefare gjuhe e perbashket, me tere dallimet dialektore e farefisnore te nje konglomerati te shtrire ne krejt gadishullin ilirik, a nuk do e shpjegonte kjo gje edhe marr-dhenien me dako-mizet ne veri-lindje e me paragreket ne jug?
Tannhauser,
Nuk e di c`te shtyn tamam te shprehesh keshtu: “me lidhje horizontale midis shqipes e greqishtes nënkuptoj që asnjë gjuhë nga këto gjuhë nuk ka patur superioritet përkrah tjetrës në momentin kur u takuan këto (perjudha e pushtimit turk).”
Me duket se harron pozitat siperore te greqishtes, si gjuhe zyrtare e nje perandorie, me struktura dhe institucione te zhvilluara per qindra vite me radhe nen kujdesin e Bizantit (nuk paska pasur superioritet?!). Please man…
Pjesen tjeter te pergjigjes, me vone, se s`me premton koha tani. (Gjithsesi, flm per replikat me interes).
”Pse jo? Nese parashqipja supozohet te kete qene njefare gjuhe e perbashket, me tere dallimet dialektore e farefisnore te nje konglomerati te shtrire ne krejt gadishullin ilirik, a nuk do e shpjegonte kjo gje edhe marr-dhenien me dako-mizet ne veri-lindje e me paragreket ne jug?”
Pse jo? Për tre arsye shumë të thjeshta. Një, elementet para-grekë janë me origjinë jo-indoevropiane. Dy, elementet paragreke janë të një sasie më të madhe nga vetë fondi i trashëguar i shqipes, nqs fondi i trashëguar i shqipes është 400-500 etyma dhe ai i paragreqishtes është 3.000-4.000 e kupton se vështirë do bëhet krahasimi. Tre, afati kohor që na ndan nga paragreqishtja është të paktën 3.000 vjeçar kurse njohja jonë me rumanishten si me shqipen është relativisht e vonë (afërsisht 600 vjeçar). Kështu që shqipja edhe sikur t’i kishte dhënë greqishtes së lashtë huazime (paragreke) ajo vetë do kishte evoluar në një shkallë shumë të madhe për të na ndihmar t’u gjejmë etimologjinë. Nga ana tjetër substrati i rumanishtes mund të jetë shumë i vonë (t’i ketë huazuar rumanishtja në një perjudhë 700-800 vjeçare fjalët e përbashkëta me shqipen) kështu që është më e lehtë që ato të gjejnë një afrim me shqipen.
Tannhauser,
kam pershtypjen (ka shume mundesi te gabuar, se s`jam gjuhetar) se menyra si arrin ne perfundime eshte mekanike dhe e shkeputur nga faktore te tjere kulturore.
Ne keto perfundime nuk mund te mbeshtetesh vetem ne huazimet e ndersjella mes gjuheve dhe popujve; isoglosat, zakonet, perendite, ritet dhe vete konteksti historik, jane gjithashtu percjellesa te nje afrimiteti mes parashqipes dhe greqishtes se vjeter, afrimitet i cili nuk mund te zhvleftesohet vetem, te themi, me vleren te vogel ose jo, te isoglosave.
Vertet, shqipen (fytyren e saj te re) e njohim prej pak kohesh, por kjo s`do te thote qe ajo lindi nje dite diku nga mesi i eres sone, e shtrydhur ne nje krahine te vockel diku nga Mati, dhe si rezultat vetem i perzjerjes se dakeve, mizeve, trakasve, e me vone uzurpimit sllav.
Marrdheniet e saj me greqishten e lashte, sado te mohohen prej pseudo-shkencetareve te te gjitha ngjyrave, jane aty, per hulumtim e per njohje, dhe sjellin edhe pse perciptas perfundime qe ndoshta raporti i-e me jo-i-e nuk eshte i prere si me thike.
Po sjell nje studim interesant ketu, qe meton te tregoje keto raporte te lashta (autori merret ne rastin e cituar me perdorimet dhe kuptimet e pjesezes mohuese “mos”)
http://www.ling.ohio-state.edu/~bjoseph/articles/balkan.htm
Moreover, there are parallels elsewhere in Indo-European to most of the other functions, except again the independent prohibitive utterance usage, though the non-prohibitive exclamatory value of the independent negative utterance has a parallel in Sanskrit,26 the tentative question usage, and the use with complements of fearing. Given that Ancient Greek had both the question usage and the “fear”-complement usage and that there are numerous uncertainties about the prehistory of Albanian, it is tempting to think of these Greek-Albanian parallels as innovations that spread from Greek to Albanian, but such a spread would have occurred, if at all, in an early, pre-Balkanizing, period of contact between the languages. Alternatively, the occurrence of both the question usage and the “fear”-complement usage in Ancient Greek and Albanian could be taken to warrant positing these as inheritances from Proto-Indo-European, even if they are not found elsewhere in the Indo- European family.
What all this means is that of the various uses without solid comparative justification as inheritances from Proto-Indo-European, the independent prohibitive utterance use (7f) has the best chance of being a real Balkan innovation, since it clearly must have arisen in Greek after Ancient Greek. It may well have come about as an extension of the elliptical use understood as a prohibition, as in (7/8i), though it is not clear whether it spread from Greek to Albanian or vice-versa or was an independent creation in each language.
Lost, “kam frike se mos” e rrit artificialisht konceptin e parandalimit ky artikulli per te arritur friken edhe pse prezenca e tjetrit sjell friken me vete. Mua me duket se “mos” eshte e lidhur thelle me PIE nepermjet konceptit te mases apo madhesise se ardhur te brumit. Duket sikur mohuesja e pavarur eshte e varur direkt nga nje perceptim me ontologjik i mases se sa arritja qe mund t’a prezantojme me enough ne gjuhet gjermane. Do ishte me interes ontologjik ajo cka edhe shpreh ndryshimin e bazuar ne te njejtin koncept, te pohueses “ne” ne greqisht. Ontologjikisht, nje trup qe ze nje mase te caktuar, mohon prezencen e subjektit ne te njejten hapesire qe ze vete. Prej nga edhe “me” merr kuptimin “sebashku”. (Duke qene se sipas artikullit shnderrimi i PIE “me” ne shqip “mos” kalon neper konceptin ontologjik te “dickase” “kwid”, dhe jo ne menyre direkte si greqishtja, atehere interpretimi sipas mases, PIE “meg” “mag”, nuk mund te jete aq gabim). Keshtu qe ne qofte se parandalimi shprehet me “lest”, “less”, ne keto te fundit, duke ruajtur me qarte konceptin ontologjik te mases shqipja perdor njekohesisht edhe “me” pak, edhe “me” shume, less, more. Spekullimi sdoqofte mbetet spekullim nga ana ime, keshtu qe ketu duhet t’i them vetes “mos me”.
Ja një etimologji e fjalës ”mos”:
mos adv. (prohib.). From PAlb *mats connected with IE *me id. (BOPP 497; CAMARDA I 102, 214; Meyer Wb. 287). The Indo-European prohibitive *me is directly refleted in as simple form mo. The second element may go back to IE *k^ue ‘and’ so thar mos continues *me k^ue as reflected in Gk μήτε ‘and not’ (OREL SBJa Leksikol. 149-150). BOPP 497 (identifies -s in mos with s’ ‘not’ so that mos is treated as a double negation); MEYER Wb. 287 (-s = s ‘not’ < Lat dis-); PEDERSEN KZ XXXVI 322; JOKL AArbSt. I 37-38 (connects -s with th prenominal stem *k^uo- ~ *k^ui-); TAGLIAVINI Dalmazia 197; MANN Language XXVI 383; CIMOCHOWSKI LP IV 05; LA PIANA Studi I 22, 90; PISSANI Saggi 110; POKORNY I 703; CHANTRAINE 692; Çabej St. I 353-354 (analyzes mos as two subsequent negations mo + s’; HAMP SCL XXX/I 89; HULD 94-95 (follows OREL); OREL Koll. Idg. Ges. 349; DEMIRAJ AE 275-276.
Nga Orel Vladimir, Albanian Etymological Dictionary, BRILL, Leiden-Boston-Koln, 1998, p. 274
Vetem se s’ nuk eshte prohibitative, por negative afirmative qe nuk mund te perputhet kurre me menyren urdherore te prohibitatives mo, pervec ndoshta kur, “s’e bej” prej “mos’e bej”, arrin nepermjet nje procesi zhveshje te tentatives apo prohibitives mo per te mbetur vetem negativja afirmative s’. Per me teper, duket sikur edhe PAlb, mats, nga kjo sjellja e fundit e Bopp prej Tannhauser, e perforcon intepretimin sipas mases, measure, PIE me-. Interesant ne kete drejtim eshte edhe minus, minor, minute.
Agron Luka
Komenti im per kete artikull mjaft interesant , te huazimeve greke ne apo fondit te perbashket te hershem midis dy gjuheve fqinje, do te ushte pak a shume keshtu:
Duke bere bilancin e huazimeve te gr, se vjeter ne gjuhen e hershme albanishte (postilirishte-postepirotishte), kompetenti albanologu e latinologu romun H. Mihaesku, shprehej, aty rreth viteve te 80-ta se, 1. linguistet shqiptare duhet te kerkojne se ka nje fond shume e shume me te madh te pa zbuluar ne perbashkesite e hershme te dy gjuheve autoktone albanishtes/shqipes dhe greqishtes. 2. E. Cabej me disa menyra jo fort shkencore ka pas perjashtuar padrejtesisht nje sasi fjalesh te fondit te perbashket te gr. se vjeter dhe albanishte/shqipes etj
Kete tendence te diktuar e ka pasur edhe te fjalet latinishte e albanishte/shqipe.
Vetem pasi te shterrohen e rishoshiten mire keto probleme (nga Akademia/nga profesioniste e jo nga diletante) atehere do mundemi te shohim se edhe toskerishtja edhe gegenishtia ruajne plot fjale te greqishtes se vjeter shume me teper se sa numeri qeshaqrak 20-25 fjale…
agronluka@yahoo.com