Zhgënjimet në kontaktet spontane mes shqipëritarësh e kosovarësh gjatë viteve 1990, më kujtojnë çka ndodhi, gjatë po atyre viteve, në marrëdhëniet e shqiptarëve me arbëreshët e Italisë.

Kur zbarkoi vala e parë e refugjatëve nga Shqipëria në brigjet e Puglias, në pranverë të vitit 1990, një prej ideve të improvizuara nga autoritetet italiane ishte që t’i strehonin një pjesë të refugjatëve në komunitetet arbëreshe të Jugut të Italisë, duke arsyetuar se shqiptarët do ta kishin më të lehtë të ambientoheshin, po të rrethoheshin prej “bashkatdhetarësh”. Edhe komunitetet arbëreshe sikur u entuziazmuan disi nga ky propozim, sepse gjithnjë e kishin kundruar Shqipërinë së largu si atdheun e tyre imagjinar, por edhe ngaqë shpresuan se ashtu do t’u mbërrinin edhe ndihma financiare nga Roma.

Ky eksperiment dështoi krejt. Pikësëpari sepse provinca e largët e Jugut të Italisë, qoftë arbëreshe qoftë italiane, nuk i kishte mundësitë ekonomike për të përthithur muhaxhirë; pikësëdyti sepse edhe ato pak punë modeste që iu ofruan të ardhurve – në bujqësi ose në zanate të thjeshta si berberë, hidraulikë dhe bukëpjekës – nuk ua mbushnin syrin divave prej përtej detit. Megjithatë, eksperimenti dështoi edhe ngaqë komunikimi i supozuar midis palëve, të vjetërve dhe të rinjve, stërnipave krenarë të De Radës dhe atyre njëlloj krenarë të Naimit e Fishtës nuk ndodhi as mund të ndodhte. Megjithëse të themeluar njëlloj në mitin suprem të Skënderbeut, si shqiptarët, si arbëreshët, panë te njëri-tjetri të huajin total, edhe pse tek-tuk ndonjë fjalë e shkëmbenin dhe vullneti i mirë për t’u marrë vesh e për t’u afruar nuk mungonte.

Arbëreshët njiheshin e admiroheshin anembanë Shqipërisë për mitin e ikjes së tyre heroike për t’i shpëtuar “qenit turk”; për zakonet e gjuhën që kishin ruajtur, letërsinë e mrekullueshme që kishin krijuar sidomos gjatë shekullit XIX; për folklorin që herë pas here shfaqej në skenat dhe në ekranet shqiptare. Natyrisht, me përjashtim të Nasho Jorgaqit, të rrallë ishin ata shqiptarë që kishin pasur fatin e mirë të njihnin arbëreshë drejtpërdrejt. Grupet e turistëve që vinin gjatë verës qarkullonin në itinerare të kontrolluara dhe nuk lejoheshin të hynin drejtpërdrejt në lidhje me vendasit.

Shqiptarët mësonin De Radën në shkolla, por në variantin e “shqipëruar” prej Dh. S. Shuteriqit (të paktë janë ata burra në të dy anët e detit që mund ta lexojnë shqipen e De Radës në origjinal); shihnin valltaret arbëreshe në ekran; lexonin në librat e historisë për vëllezërit e tyre në Jug të Italisë, që i kishin ruajtur vlerat e Arbërisë së vjetër si gurë të çmuar; këndonin këngën “O e bukura Moré” dhe derdhnin edhe ndonjë pikë lot. Arbëreshët që vizitonin Shqipërinë i shëtitnin me autobus anembanë, i ngjitnin në Rozafat e i zbritnin në Butrint, i shpinin në Apolloni e në Bylis, i shoqëronin muze pas muzeu, sokak pas sokaku, hotel pas hoteli, restorant pas restoranti. Kontaktet midis dy bashkësive gjithnjë ekzistonin, por në një nivel disi të rralluar, eterik.

Unë kam pasur fatin të vizitoj disa fshatra arbëreshe, në Calabria, dikur midis 1993 dhe 1994. Mjedisi në ato vise ka mbetur tipik bizantin, i sunduar nga kisha dhe traditat; por edhe patriarkal e provincial, si i kapur peng në një përmasë kohore që bota përtej malit e ka kapërcyer. Megjithatë, njerëzit më kanë pëlqyer shumë, kam kujtime të mrekullueshme dhe do të kthehesha atje me dëshirë të madhe; dhe studentët arbëreshë që kam pasur në Napoli i mbaj mend si shumë simpatikë, të sjellshëm, të hapur dhe më të drejtë se italianët. Gjithnjë ndihesha i afërt me ta, por njëlloj ndihesha edhe i largët. Gjak i shprishur, vërtet. Më bënte përshtypje malli i tyre për një Shqipëri që nuk ekzistonte, ose pasioni me të cilën më flisnin për vizitën që planifikonin t’ia bënin dheut mëmë; sikurse më bënte përshtypje që rendnin të blenin një libër të Ismail Kadaresë sapo botohej në italishte dhe ta sillnin në klasë, për t’ua treguar të tjerëve, si status symbol.

Arbëreshët në Itali, për arsye kulturore dhe gjeografike, kishin mbetur të përjashtuar nga zhvillimi ekonomik dhe kulturor; dhe vetë arbëreshët e kultivonin lidhjen sado imagjinare me Shqipërinë si një mënyrë për ta rekuperuar statusin përndryshe të dorës së dytë. Në katunde shihje buste të Skënderbeut; në bibliotekat e kishave gjeje libra shqip; kishte intelektualë të provincës që organizonin kurse për të mësuar gjuhën shqipe; botoheshin revista të vogla, me një shqipe disi të thyer, por jo standard.

Për fat të keq, të gjitha këto lidhje, sado të brishta e artificiale, erdhën duke u dobësuar pas hapjes së Shqipërisë në vitet 1990. Krejt papritur, arbëreshët e humbën statusin prej kanali të privilegjiuar për marrëdhëniet e Italisë me Shqipërisë që kishin pasur sa kohë Shqipëria ishte e rrethuar me tel me gjemba; dhe vetë shqiptarët, të çliruar nga prangat e së djeshmes, nuk treguan më kurrfarë interesi të veçantë për kushërinjtë e tyre të largët.

Për gati pesë shekuj me radhë, pamundësia për të komunikuar lirisht e mbajti të ndezur ndër arbëreshët mallin, patosin, identitetin etnik si dëshirë, shpresën e “bashkimit” me dheun mëmë. Përkundrazi, heqja e mureve politike dhe afrimi dramatik i brigjeve u përjetuan si traumë nga të dy palët. Në rrafshin e përjetimit të përditshëm, kjo traumë do të shfaqej herë si mospërfillje herë si nervozizëm; aq më tepër që shqiptarët e viteve 1990 ishin një popull i krijuar prej dëshpërimit, ndërsa arbëreshëve iu davarit bindja intime e të qenit “specialë”, për shkak të së kaluarës së tyre. Takimi i popujve prodhoi, sado paradoksale të tingëllojë kjo, vetmi.

Natyrisht, në rrethana të tjera, kontakti do të mund të përthyhej në mënyra më prodhimtare. Po të kishin qenë arbëreshët të pozicionuar më fort në hierarkitë italiane, do të mund të ndikonin më shumë në politikat e Italisë ndaj Shqipërisë së atyre viteve (unë nuk di të ketë pasur kurrë ndonjë ambasador të Italisë që të ketë qenë arbëresh nga origjina, në një kohë që deri edhe Titoja dërgoi në Tiranë Josip Gjergjën, një arbëresh të Zarës për ta përfaqësuar, pas vitit 1945); nga ana tjetër, po të kishte qenë Shqipëria më dinjitoze, më e fortë ekonomikisht dhe më e konsoliduar kulturorisht, do të mund t’u ofronte arbëreshëve atë pikë referimi alternativ, që aq shumë u duhej për të kundërpeshuar rolin e tyre margjinal brenda vetë Italisë.

E megjithatë – letërsia shqipe nuk ka njohur dot kurrë më poet aq të hollë sa De Rada, i cili ishte produkt para së gjithash i një mjedisi të papërsëritshëm kulturor arbëror-bizantin, të cilin Shqipëria e ka humbur prej kohësh e nuk mund ta rifitojë më. Aq më tepër që, duke lexuar De Radën, Darën, Seremben, Santorin e ndien se çfarë i mungon shpirtit shqiptar sot; diçka që e kam të vështirë ta formuloj me fjalë, por që më përhihet si një ndjesi paqeje me natyrën, ose harmonie në komunitet, ose kthjelltësie që të lejon ta çmosh jetën edhe në imtësitë e përditshme, si çastin e zgjimit në mëngjes ose gurgullimën e ujit në krua të fshatit; çka ne nuk e përjetojmë dot më, por që edhe sikur ta përjetonim, do të na shpifej e përlyer me kitsch.

Përsëri paradoksalisht, shqiptarë e arbëreshë në Italinë e sotme kanë mësuar të komunikojnë e të solidarizohen sipas vijash jo etnike, por klasore; sepse edhe të parët edhe të dytët janë praktikisht të strehuar në skajet e shoqërisë, ose atje ku rrjedha e lumit vjen e ngadalësohet, për t’iu dorëzuar ujit të ndenjur. Marksi do ta kish interpretuar këtë dukuri me lehtësi të madhe; por unë gjithnjë parapëlqej De Radën – edhe pse të përkthyer e të rishkruar sipas një gjuhe që De Rada vetë nuk do ta njihte dot, e që do t’i ish dukur po aq e padeshifrueshme, sa ç’na duket ne sot e tija.