Po e nis, edhe këtë herë, me një përrallë:

Na ishte një herë një tregtar vazosh porcelani. E kish dyqanin në qendër të qytetit, shiste shumë vazo dhe me kohë u pasurua. Kishte edhe një grua të mbarë e të mirë, që e ndihmonte me dyqanin. Njëditëzaj u ngrit një furtunë e madhe në det dhe anija e ngarkuar me vazot që kish porositur tregtari u mbyt. Tregtarit i mbeti dyqani pa mall, dhe s’kish më as para që t’u paguante borxhet kreditorëve. U mbyll në mes të rafteve të zbrazëta, mallkonte fatin e vet dhe nuk gjente ngushëllim. Tek e pa ashtu, e shoqja iu afrua, e mori për krahu, dhe e ftoi ta ndiqte nga pas në bodrum të dyqanit. Kur hyri në bodrum, tregtari nuk u besoi syve: në raftet e bodrumit kishte me qindra vazo të bukura e të shtrenjta, të njëjta me ç’kish shitur ai vetë gjithnjë. Unë i kam mbledhur vitet e shkuara, i tha e shoqja; çdo ditë hiqja nga një vazo mënjanë, dhe ja ku i kemi tani që na duhen për të dalë nga balta.

Qypat e kursyer jo vetëm që e shpëtuan tregtarin nga borxhet, por edhe e pasuruan si kurrë ndonjëherë, sepse atë vit dyqani i tij ishte i vetmi që shiste vazo porcelani në krejt qytetin.

Motra e gruas së tregtarit ish martuar me një tregtar kalendarësh; edhe këtij i ecte puna mirë, sepse kalendarët shiteshin shumë; prandaj edhe ai ishte i pasur si baxhanaku i vet. Mirëpo njëherë, në kapërcyell të vitit, u ngrit një furtunë e madhe në det dhe anija e ngarkuar me kalendarë u mbyt… Aso kohe anijet mbyteshin shpesh, se ashtu e kërkonin përrallat. Tregtarit i mbeti dyqani pa mall, dhe s’kish më as para që t’u paguante borxhet kreditorëve. U mbyll në mes të rafteve të zbrazëta, mallkonte fatin e vet dhe nuk gjente ngushëllim. Tek e pa ashtu, e shoqja iu afrua, e mori për krahu, dhe e ftoi ta ndiqte nga pas në bodrum të dyqanit. Kur hyri në bodrum, tregtari nuk u besoi syve: në raftet e bodrumit kishte me qindra e qindra kalendarë të viteve të shkuara, të njëjtë me ata që kish shitur ai vetë gjithnjë. Unë i kam mbledhur vitet e shkuara, i tha e shoqja; çdo ditë hiqja nga një kalendar mënjanë, dhe ja ku i kemi tani që na duhen për të dalë nga balta.

Kjo përrallë më kujtohet sa herë kur dëgjoj njerëz që mburren me fjalët e rralla të gjuhës sonë, e aq më keq kur dëgjoj të tjerë të ankohen që ky apo ai fjalor i shqipes i ka lënë fjalët të kalben jashtë në shi.

E kuptoj pasionin e leksikografëve meraklinj për të mbledhur fjalë që kanë të bëjnë me zakone të rralla të popullit, ose emra lulesh e barnash popullore; këta u ngjajnë koleksionistëve të fluturave ose filatelistëve, nuk i bëjnë dëm kujt dhe, po t’u besosh statistikave, janë nga më të lumturit e njerëzve.

E keqja ka të bëjë me mitologjinë që i shoqëron ndonjëherë koleksionime të tilla.

Fjala, në vetvete, ose e shkëputur nga konteksti i përdorimeve, nuk ka kurrfarë vlere. Nga ana tjetër, kur unë e përdor një fjalë, e përdor me shpresë se edhe ti që më lexon do të më kuptosh; ose përndryshe e përkufizoj dhe përpiqem që të ta “shes” kuptimisht.

Nga ana tjetër, fjalët e gjuhës janë si monedha – po nuk qarkulluan, nuk kanë vlerë. Nëse ti ke grumbulluar me kujdes kartëmonedha të të gjitha prerjeve që përdoreshin, bie fjala, në vitin 1957 në Shqipëri, koleksioni yt ka vlerë numismatike (nëse kjo është fjala e saktë për koleksione kartëmonedhash), por nuk mund të vesh e të blesh peksimet ose hide e të paguash me një eksponat të koleksionit tënd.

Nëse unë ju përmend tani një fjalë që nuk e keni dëgjuar, si p.sh. totavë, dhe ju ofroj disa kontekste të tipit: do të shkoj të pres totavën në aeroport; ose totava ka qenë pak e sëmurë mbrëmë; ose totava ka nisur tani blogun e vet, ju përsëri nuk do ta dini me siguri se çfarë është totava pikërisht; derisa unë ju sqaroj se totavë është motra e nënës, ose tezja; dhe kur ju më pyesni se ç’është kjo fjalë për tezen që nuk e keni dëgjuar kurrë, unë ju sqaroj përsëri se kështu e thërrisja unë tezen time kur isha i vogël. Mirëpo totava nuk është fjalë. Është vetëm një zhurmë e vogël leksikore, një gërvishtje në mur, a një letër bixhozi që ke gjetur brenda një kutie me çokollata, por që nuk mund ta përdorësh për të luajtur poker.

Tani ju ftoj t’u hidhni një sy këtyre fjalëve të rralla të shqipes:

katrrith, copure, hanëz, lahugjyrë, parenicë, rrgjan, tafte, thikëz, vjerrcë

Ç’kuptim mund të kenë këto? Ç’vlerë të pallogaritshme ruajnë në gji?

Le të hamendësojmë për një moment:

katrrith mund të jetë cjapi i ri i patredhur, ose hamshori gjysmagjel në fenë pagane të dalmatëve të lashtë;

copure një lloj sëpate e vogël, që e përdorin zakonisht si vegël torture;

hanëz një eufemizëm për sëmundjen e tokës, ose dritare në kullën e ngujimit;

lahugjyrë një emër tjetër për rërën thithëse (quicksand), ose ndoshta edhe një lloj peshtamalli me të cilën mbulonin të vdekurit nga murtaja;

parenicë është lakrori ritual, ku kanë fshehur një pare të vockël argjendi – lum kush do ta gjejë;

rrgjan është një përrua që thahet gjatë verës, ose damari që u fryhet burrave në ballë;

tafte, kjo ndoshta është një tepsi që ka kohë që nuk përdoret, ose edhe një buallicë shterpë;

thikëz është një lloj gjarpri i verbër që jeton në zorrën e trashë të kaut, ose i biri partenogjenetik i Vetëtimës;

vjerrcë nuk mund të jetë veçse një grua endacake që e ka lënë veten pas dore, ose që ka hequr tashmë dorë nga marrëdhëniet intime.

Natyrisht jo.

Katrrith, copure, hanëz, lahugjyrë, parenicë, rrgjan, tafte, thikëz, vjerrcë janë të gjithë emra të një “varëseje grash me pare”, e cila, siç ma sqaron autori i një fjalori fjalësh të rralla që po konsultoj tani, vihet edhe në kapuç (doemos).

I përfytyroni dot specialistët e marketingut të një firme shqiptare bizhuterish, gjatë një sesioni “brainstorming”, për të zgjedhur një prej fjalëve të mësipërme për produktin e tyre të ri?

Blejini të dashurës suaj këtë katrrith të mrekullueshëm për Shën Valentinin.

Këtë 8 mars mos gaboni ta lini nënën tuaj pa lahugjyrë.

Me shprehje të tilla, ka rrezik të ndodhin ngatërresa të mëdha, e të vejë gjaku gjer në gju.

Megjithatë, fjalorët e fjalëve të rralla janë instrumente zbavitëse, për kë ka kohë për të vrarë. Unë, sapo mora në dorë një të tillë botuar tani së fundi, menjëherë u nisa të kërkoj ato fjalë që kërkon gjithkush, kur e hap fjalorin për herë të parë: emrat e organeve gjenitale.

Pasurinë e shqipes në këtë lëmë dua ta ndaj me ju.

Po e nis me emrat e organit seksual të mashkullit:

Bishtak, buçurruc, currak, çukallkë, fishek, gozhdar, hajdar, hallat, herrloj, kacagjel, kalem, karklluk, karushë, koçan, llullak, llullë, maçarungë, manillë, matarak, matarosh, matrafell, matrakullë, mazhgull, meskambësh, mëzhell, mullar, ndërmjekambësh, ngordhash, ngordhe, ngordhë, pallë, pashë, pllambanik, qushk, rrepan, rrip, rropell, rrotak, rrotoman, rrush, shaputan, shkërdhyes, shubak, shul, teshë, zdërvek.

Nga të gjithë këta emra të rrallë, mua më pëlqen veçanërisht pashë; sepse organi duhet nderuar, qoftë edhe duke e mikluar me tituj të lartë ushtarakë; ndërsa shaputan më tërheq për një arsye tjetër: shaputani nuk është shumë sqimatar e buzëhollë, por mjaftohet me sorrën, madje edhe kur e ka pulën.

Edhe emrat e organit seksual të femrës nuk mbeten pas për nga laryshia:

Baqth, birë, birbiraçë, bublesh, buç, buçuk, çapellë, çok, duc, dyfel, dygishte, feladug, fellë, gojëkali, gop, gjollë, kacagjele, klemëz, lemcë, lemzë, lorek, të leth, lug, llapatan, maknaq, matrafellë, meskambësh, ndërmjekambsh, papalak, papulan, papuli, piç, pupulak, quk, quklinë, rrumbullak, shyt, taknaq, teshë, varrë, vete, zuzalak, zuzë, zymilek.

Nga këto, nuk di pse, baqth më tingëllon veçanërisht ofensive; bublesh vulgare dhe tepër grafike; çapellën as që dua ta përfytyroj; dyfel më sjell ndër mend një kuplara nga ato të Raguzës që frekuentonin piratët e Adriatikut qëmoti; lorek balerinat gjysmë lakuriqe të lokalit përbri, përsëri në Raguzë; papalak kuletën e vjetëruar të plakës barnatare; papuli një prostitutë arvanitase në ishullin e Hidrës; zuzalak objektin e një zjarrmie të paftohur. Megjithatë, janë maknaq e taknaq që ma sjellin buzën në gaz…

Që të mos harroj, gojëkali është e shpikur prej meje, por të tjerat i gjeni të gjitha në Fjalorin e Gjuhës Shqipe të Mehmet Elezit, i cili ka mbledhur aty vetëm fjalë që nuk i ka Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe i Akademisë së Shkencave (1980).

Kush ka guxim të ngrihet e të thotë tani që shqipja është e varfër, sa kohë që ia lejon vetes dy fjalorë të cilët janë krejtësisht të ndryshëm prej njëri-tjetrit?

Për të mos u keqkuptuar (siç më ka ndodhur praktikisht përditë këto vitet e fundit), unë Mehmet Elezit ia admiroj punën titanike që ka bërë duke i mbledhur këto fjalë dhe nivelin e lartë leksikografik të fjalorit; por ndryshe nga ai autor, unë nuk besoj se fjalë të tilla mund t’i vlejnë shqipes dhe kulturës shqiptare për ndonjë gjë, përveçse për studime etnografike e antropologjike.

Shqipja është e varfër jo sepse nuk ka fjalë, por sepse e ka traditën e përdorimit të shkurtër, të cekët dhe të cunguar. Një fjalë si zuzalak nuk mund t’i sjellë kurrgjë shqipes së sotme; sepse njëlloj si totava që përmenda më sipër është monedhë që nuk shkon në treg.

Po mirë, do të më pyesni, po llapatan? Vallë nuk ka ndonjë mënyrë për ta shpëtuar këtë fjalë, vëllezër?

Jo nuk ka.

Shumë prej këtyre fjalëve të rralla ashtu duhet të mbeten: të rralla.

Interesimi i madh i kulturëdashësve për fjalë të tilla, përtej kuriozitetit antropologjik ose edhe etimologjik, nuk mund të përligjet. Një shqiptar që ua di kuptimin fjalëve feladug, buçurruc, matrakullë dhe quklinë e i përdor lirisht nuk ka asnjë farë epërsie ndaj atij shqiptarit tjetër që kuptimin këtyre as ua di, as i përdor.

Se nuk qeshim dot gjithnjë kaq shumë, tha.