Me të drejtë mërgimtari që kthehet në atdhe është krahasuar me një hero, sepse i tillë është; por vetëm në kuptimin që u jepte heronjve mitologjia e kultura greke, si njerëz që me bëmat e tyre venin e vinin përmes kufirit, përndryshe transhendental, që ndante perënditë e Olimpit nga vdekëtarët. Mirëpo edhe një kthyes protohistorik si Uliksi nuk do krahasuar menjëherë me mërgimtarin shqiptar të shekullit XXI, pse Uliksi u kthye në Itakë për t’u ribashkuar me Penelopën e për të marrë përsëri në dorë fatet e ishullit, jo për të kaluar pushimet verore. Aq më tepër që këtë – Uliksin – i pari mezi e njohu bariu i derrave Evmeu; i dyti qeni i rrëgjuar Argos dhe e treta shërbëtorja plakë Euriklea, tek ia lante këmbët në pallatin mbretëror; ndërsa mërgimtarin tonë besoj e njohin sa hap e mbyll sytë të paktën katër ose pesë shoferë taksish në aeroport, pa llogaritur tërë mëhallën që ka dalë ta presë në parvazet e dritareve. Po gjithsesi, krahasimi me Uliksin ma ngacmon shumë imagjinatën; sepse tani po mendoj çfarë kontrasti rrëfimtar ka midis pjesës së parë të poemit homerik – ku heroi ynë endet nëpër Mesdhe e kalon nga një aventurë përrallore në një tjetër aventurë edhe më përrallore – dhe pjesës së dytë kur Uliksi arrin tanimë në Itakë – kur befas perënditë sikur tërhiqen mënjanë dhe ua lënë njerëzve në dorë ta çojnë përpara dramën. Shila dhe Haribdi, Lotofagët, Eoli i Erërave, Çirçja, Polifemi, Nimfa Kalipso, lopët e Heliosit – të gjitha këto i përkasin një bote që venitet e tretet në mjegull sapo Uliksi vë këmbë në atdhe; për t’ia lënë vendin intrigave të oborrit, xhelozisë e rivalitetit mes meshkujsh, melodramës së njohjes e të zbulesës, hakmarrjes ndaj mtonjësve.

Ç’lidhje ka kjo me temën e mërgimtarit në atdhe? E ka një lidhje, përderisa edhe ky mërgimtar mund të shihet si një vjegë a kasnec që lidh së bashku dy botë përndryshe të kithta; dhe me siguri i porsakthyeri ka shumë histori për të treguar mbrëmjeve para picës avulluese në tepsi e shishes me birrë gjermane; histori që, në një farë mënyre, do të tingëllojnë edhe ato po aq fantastike e, pse jo, po aq heroike, sa edhe bëmat që u tregoi Uliksi feakasve para se këta ta shoqëronin për në brigjet e Itakës. Mirëpo pikërisht te kjo pelerinë prej heroi që mban mbi supe mërgimtari i kthyer fshihet edhe drama e tij e pashmangshme; sepse sado që ky përpiqet t’u përkasë të dy botëve, në të vërtetë nuk i përket më asnjerës përfundimisht; njerëzit e përshëndesin me dashuri të papërshkruar por edhe mezi presin që të zhduket andej nga ka ardhur për t’i lënë t’i rikthehen rutinës që edhe ua përkufizon identitetin; në tryeza muhabetet ndërpriten kur mërgimtari ulet, për t’u hapur muhabete të tjera më oportune; bota këtij i mbështillet rreth vetes si dorashka ndaj dorës; mikpritësit i përshtaten, i buzëqeshin, i shërbejnë; po të jetë dimër i mbajnë edhe pallton, të bindur se kjo ndërprerje nuk do të zgjatë. Dhe mërgimtari vetë nuk ka si t’i shpëtojë dot torturës së detyruar të referencave të kryqëzuara: “ju atje, ne këtu”, përkatësisht “ne atje, ju këtu.”

Për fat të keq të lexuesve e të filologëve, Homeri nuk jep hollësira se ç’u bë me Uliksin pasi ky i hoq qafe rivalët e u ribashkua familjarisht me Penelopën; as di që të tjerë autorë antikë të kenë treguar ndonjë interes çfarëdo. Natyrisht, asnjë poet a dijetar i respektuar i asaj kohe do ta kish marrë mundimin të tregonte për fërkimet e më pas konfliktet midis çiftit, sa herë që Uliksi nuk e gjente më veten në ndryshimet e ndodhura në Itakë gjatë kohës që ai kish qenë në dhe të huaj; as për psherëtimat e këtij heroi të djeshëm e ankimtari të sotëm se nuk po shihte më ndonjë fytyrë të njohur në bulevard, se trafiku i dendur i mushkave te qafa e pazarit e ndotte shumë ambientin, se letrat që ia niste Telemakut në Mikenën e largët ku kish shkuar me studime ia hapte postieri e se sistemi tradicional i komunikimit me ndezje zjarresh majë çukave nuk funksiononte gjithnjë në mënyrë eficiente, megjithë disa investime feakase. As do të kishte njeri kuriozitet të rrëfente për mallin e pamatë e fatal që e pushtonte Dinakun e Madh, sa herë që i kujtoheshin hapësirat e mëdha të Mesdheut që dikur i bridhte hareshëm, ishujt e panjohur që përvijoheshin në horizont, hiret turbulluese të shtratit hyjnor të Kalipsos, ose edhe magjitë praktike të Çirçes nazemadhe; në fund të fundit, sa herë mund t’i biesh kryq e tërthor Itakës, me ose pa transport njëthundrak, derisa t’ia kesh njohur çdo plakë dhëmbërënë, çdo mejhane të tymosur e çdo plazh ende të papërdhunuar nga refugjatët thesprotë? Dhe ndryshe nga mërgimtari i sotëm, i shkreti Uliks i atëhershëm nuk kishte as opcionin që të zbriste njëditëzaj te zyrat e Malevit në downtown Ithaca, për ta afruar pak biletën e kthimit në të Përtejmen.

[2002]