Skënderbeun e zgjodhën Rilindësit për ta përdorur si simbol të ringjalljes kombëtare të shqiptarëve. Në të vërtetë, fjala “zgjodhën” është pak e papërshtatshme, meqë nuk është se kishte shumë në histori për të zgjedhur.

Duke qenë Skënderbeu njëkohësisht edhe mysliman edhe i krishterë (edhe synetli edhe i pagëzuar), me të mund të identifikoheshin pa vështirësi të gjithë shqiptarët.

Figurë luftarake, super-macho me mjekër e me pallë, u përshtatej për bukuri instinkteve patriarkale të shqiptarit.

Gjithashtu, ringjallja kombëtare e shqiptarëve parakuptonte shkëputjen nga Perandoria Osmane, prandaj identifikimi me një figurë si Skënderbeu që ishte shquar pikërisht duke luftuar osmanët ishte për t’u pritur.

Ringjallja kombëtare gjithnjë mbështetet në simbole të tilla të domosdoshme.

Rivalë të Skënderbeut për t’u mbjellë në ndërgjegjen kombëtare ishin Pirroja dhe Aleksandri; të dy shumë më të largët për shijet kombëtare të shqiptarëve.

Bëmat e Skënderbeut i popullarizoi Marin Barleti siç ishte zakoni atëherë. Ua ndali apo jo vrrullin turqve heroi, kjo është çështje për historianët, jo për ideologët.

Vetë Skënderbeu nuk më rezulton të ketë pasur ndonjë farë ndjenje “shqiptare” të spikatur; as mund të kishte pasur në një kohë kur grupet sociale identifikoheshin sipas fesë, jo sipas gjuhës që flisnin.

Duhet të dallojmë midis Skënderbeut historik, dhe Skënderbeut si Krisht të fesë kombëtare. Lidhja mes tyre nuk është gjithnjë drejtvizore.

Aq më tepër që Skënderbeun e përdorën të gjithë, për qëllime të mira e të mbrapshta.

Ne që e kremtojmë sot, kremtojmë simbolin e Skënderbeut, jo figurën historike. Kremtojmë Rilindjen dhe dëshirën e vizionarëve të atëhershëm për t’i dhënë dinjitet Shqipërisë së ardhshme.

Duhet vetëm të kemi kujdes e të mos lejojmë marrjen peng të Skënderbeut nga interesat parrokiale të disa qarqeve katolike në Shqipëri e në diasporë, dhe përdorimin e kësaj figure të unitetit kombëtar për të përçarë shqiptarët sipas vijave fetare.

Nëse Skënderbeu luftoi për Papën apo për Pejgamberin, kjo shqiptarëve nuk ka pse t’u interesojë dhe aq – sikurse nuk u intereson që Skënderbeu vdiq ngaqë e pickoi një mushkonjë malarike, jo ngaqë e helmuan venedikasit.

Që rebelimi anti-osman i Skënderbeut shenjoi edhe shkatërrimin total të trevave shqiptare, edhe kjo s’është për t’u përfshirë në hagjiografinë rreth heroit.

Pyetja nëse na duhet apo jo Skënderbeu, mund të çohet më tej dhe të shndërrohet në pyetjen tjetër – me spec – nëse pavarësia e 1912-ës u ka sjellë ndonjë të mirë të madhe shqiptarëve apo jo.

Ndonjë studiues ose shkrimtar i huaj, jo doemos keqdashës, e ka ndërmarrë edhe këtë hap. Kam frikë se ne shqiptarët, me bëmat tona të shumëllojshme gjatë shekullit që e kemi pasur një shtet tonin, nuk i kemi dhënë ende përgjigje.

Nuk mund ta kuptojmë Skënderbeun pa kuptuar se çfarë traume historike ishte pushtimi i trojeve shqiptare të asaj kohe nga Perandoria Otomane.

Në një kuptim mund të thuhet: dallimi midis arbërorëve (arbëreshëve) dhe shqiptarëve është pikërisht se të dytët u përftuan si nënshtetas të Sulltanit.

Kjo gjen mbështetje edhe në të dhënat gjuhësore. Arbër, Arbëri dhe arbëror përdoreshin deri sa nuk kishin ardhur Osmanët. Fjala “shqiptar” nuk ndeshet në arbëreshët, në Greqi dhe në Itali.

Dallimi gjuhësor që shenjon një ndryshim rrënjësor në identitet.

Është fakt i njohur që Skënderbeu dhe epoka e tij pothuajse nuk kanë lënë gjurmë në kulturën popullore të shqiptarëve – gegë dhe toskë, të krishterë dhe myslimanë.

Kjo mund të shpjegohet me atë që Skënderbeu, në thelb, nuk i përkiste identitetit “shqiptar” si të dallueshëm nga identiteti “arbëror”.

Pas përfundimit të rezistencës arbërore, në fund të shek. XV, ata arbërorë që kishin marrë pjesë aktive në luftrat ose u larguan drejt Italisë e ndoshta Greqisë e Dalmacisë, ose u shfarosën, ose u konvertuan në Islam.

Stërgjyshërit e drejtpërdrejtë të shqiptarëve të sotëm, pas gjase, do t’i kenë përkitur atyre shtresave që pak u përfshinë në Skënderbejadë – p.sh. banorë zonash të thella malore.

Mungesa e gjurmëve në foklor është shumë serioze, kërkon shpjegime, nuk mund të injorohet. Aq më tepër që, në këngët e ashtuquajtura “legjendare” ose historike ka plot që i referohen asaj periudhe. Por personazhet të cilëve u këndohet atje – si Gjorg Golemi – nuk njihen, ose janë fare minorë.

Për të sjellë një krahasim, gjurmë të Skënderbeut në foklor i kam ndeshur deri edhe në një përrallë italiane të mbledhur në Napoli, ku heroi ynë përmendet si “Scannarebecco” (“La Fiaba dell’Orco”).

Në të vërtetë, Skënderbeu u thirr nga Ferdinandi i Napolit për të marrë pjesë në ca luftra të vockla fisnikësh, të cilat i fitoi duke u shquar edhe për mizori të madhe. Që këtej edhe frika trashëguar në vargjet.

Natyrisht, kujtimi për Skënderbeun duhej të ishte ruajtur mirë ndër arbëreshët e Italisë. Këngët e atjeshme për epopenë e luftrave kundër turkut i mblodhi De Rada, që mendonte se ishin copëza të një rapsodie të vetme. Atje e ka zanafillën edhe shndërrimi i Skënderbeut në simbol të krenarisë dhe të identitetit kombëtar më parë arbëresh, pastaj shqiptar.

Më pas pati studiues që thanë se De Rada i kish shkruar vetë këto poema, për t’ia atribuar pastaj “popullit”, siç ishte e udhës në ato kohë romantike. Fenomeni, i quajtur “osianizëm”, njihet mirë në kulturën evropiane. Copëzat e rapsodisë mbledhur prej De Radës kanë nivel artistik më të lartë se folklori mbledhur në Shqipëri – por origjina e tyre ende nuk është sqaruar krejt. Mund të jetë edhe që De Rada i mblodhi disa këngë, pastaj i rishkroi, sipas shijes së vet.

Nëse kujtesa arbëreshe për Skënderbeun është vetëm fenomen elitash, apo i përket edhe popullit, unë këtë nuk e di. Ndër shqiptarët, megjithatë, edhe elitat u ndërruan. Aristokracia e vjetër, e kohës së Skënderbeut, u asgjësua me rrënjë e me degë. Elitat e reja, që i faleshin Portës së Lartë, nuk donin t’ia dinin për Skënderbeun dhe epokën e tij, madje edhe kur rridhnin prej fisnikësh të konvertuar.

Vërtet, një pjesë e shqiptarëve e ruajtën fenë e të parëve; por këta i përkisnin kryesisht shtresave të ulëta, margjinale, me një identitet përkatësie që nuk shtyhej përtej krahinës dhe fesë.

Objektivisht, luftrat e Skënderbeut nuk u sollën asgjë arbërorëve, përveç shkatërrimeve të pafund, shpërnguljeve dhe rrënimit të krejt kulturës ekzistuese, urbane e rurale, elitare e foklorike.

Nga ana tjetër, epopeja e Skënderbeut qëndron në bazë të ndërgjegjes historike të shqiptarëve të sotëm. Duket sikur Skënderbeu luftoi dhe Arbëria e atëhershme u shkatërrua, në mënyrë që mund të ekzistonte Shqipëria pesë shekuj më vonë.

E kam fjalën që harresa historike në popull për Skënderbeun nuk mund të shpjegohet vetëm me zhdukjen e elitave dhe shpënrguljen e asaj pjese të popullsisë që identifikohej me kauzën e Skënderbeut.

Për mua – dhe e theksoj që ky është mendim personal – zbehja dhe pastaj zhdukja e Skënderbeut nga kultura popullore shqiptare pas pushtimit të trojeve shqiptare nga Perandoria Otomane ka të bëjë edhe me atë që, për të mbijetuarit kujtimi i Skënderbeut i bashkëlidhej humbjes, jo fitores.

Skënderbeu vërtet i fitoi të gjitha betejat me turqit, venedikasit dhe këdo tjetër, por strategjikisht përpjekja e tij ishte një katastrofë – për aristrokracinë arbërore interesat e së cilës ai mbronte, për trojet arbërore, për qytetet arbërore, për kulturën arbërore.

Para se të kthehej në simbol të ringjalljes së Shqipërisë, Skënderbeu do të ketë qenë njëfarësoj simbol i rrënimit të Arbërisë.

Popuj të tjerë fqinjë, që nuk patën ndonjë Skënderbej që t’i jepte dërmën turkut, e përballuan më mirë pushtimin osman. Greqia, Serbia, Dalmacia vërtet u shkatërruan, por jo aq sa Arbëria. Këtë e provon edhe konstatimi i thjeshtë se ngulimet arbërore në Greqi dhe arbëreshe në Itali të Jugut janë shumë më të mëdha sesa ato pak ngulime greke ose sllave-jugore.

Sot e kësaj dite, Shqipëria mbetet zona më e prapambetur në Ballkan, në çdo pikëpamje.

Për Evropën katolike, përkundrazi, qëndresa e Skënderbeut ishte pa dyshim heroike dhe e admirueshme. Imazhi i këtij prijësi që i ndali hordhitë turke në portat e Evropës pushtoi me shpejtësi mendjet dhe zemrat e njerëzve të mësuar të kontinentit.

Kjo shpjegon edhe suksesin e pashembullt të veprës së Barletit.

Mbi atë vepër të Barletit u mbështetën një numër i madh veprash letrare, poemash, pikturash, dramash, operash – për të mos përmendur veprash historike të mirëfillta – që kontribuan për ta kthyer Skënderbeun në një mit kontinental.

Statujat e Skënderbeut në qytete të Evropës, emrat e rrugëve dhe të shesheve, dhe nderimet e tjera që i bëhen atij burri, nuk kanë shumë të bëjnë me shqiptarët dhe Shqipërinë; por me Skënderbeun atlet të Krishtit.

Në këtë mënyrë, Rilindësit tanë e gjetën Skënderbejadën gati; një mit që vetvetiu u përshtatej planeve të tyre për ta bërë Shqipërinë. [2005]