Lajmet për panairet e librave në Tiranë më duhet t’i marr të ndërmjetësuara nga mediat. Megjithatë, shpirtërisht gjithnjë më çojnë këmbët në ndonjë nga libraritë imagjinare të Tiranës sime, për të shijuar më në fund atë festë të lirë të përzgjedhjes e të shfletimit që aq shumë e patëm ëndërruar dikur të gjithë ne dashamirësit e librit. Çka më ngushëllon veçanërisht është se në krye të shumë shtëpive botuese në Shqipëri e të librave shqip në përgjithësi sot janë njerëz që unë vetë i çmoj si të përgatitur në fushën e letrave, e sidomos si njerëz me shije të hollë artistike; prandaj do të isha i lumtur edhe vetëm sikur përzgjedhja e titujve për botim të varej kryekëput nga vendimet e kësaj shtrese intelektualësh, që me siguri i përfytyrojnë më mirë se kushdo efektet anësore të këtyre vendimeve. Mirëpo pastaj më shkon mendja te interesat ekonomike, financimet e titujve, vetëfinancimet nga autorë të dyshimtë, nevoja për të nxjerrë me çdo kusht fitime edhe nga botime të cilat fitime nuk do të mund të sillnin as në Vjenë, në Paris e në Stokholm; dhe kur mendoj kështu sikur më bie pak entuziazmi, sepse më duket sikur edhe miqtë e kolegët e mi në krye të shtëpive botuese të atjeshme dëshpërohen përballë obtuzitetit të tregut, dhe konkurrencës së pabesë të kulturës pop.

Po çfarë mund të bëhet, vërtet, për ta ruajtur e këndellur kulturën në rrethanat kur duket sikur kultura, ose më mirë “kultura” ka marrë dhenë; dhe kur romane të Dostojevskit e të Kafkës shiten në të njëjtën tezgë me kaseta të Miles dhe të Çiles, të brendshme të lehta për gra dhe syze të kaltra dielli? Se mua më duket sikur askund tjetër përveçse tek libri nuk gjejnë shprehje njëkohësisht dëshira për të nxjerrë një fitim material që struket e fshehur si hije pas çdo malli-objekt, dhe gjakimi për të çuar një kumt deri edhe në skutat më të errëta e intime të zemrave anonime të lexuesve. Megjithatë, në Shqipëri ndoshta libri ende ia ka dalë t’i mbajë këmbët kokëfortësisht në buzë të humnerës së konsumizmit; pse lexuesit ende e trajtojnë më shumë si një çelës që u hap dyert e një bote më të mirë se realja, sesa si një lodër për t’u veteksituar, a një drogë për t’u harruar.

Nga ana tjetër, e kam vënë re edhe unë harlisjen jashtë çdo kriteri të botimeve në Shqipërinë e viteve nëntëdhjetë, për të cilën flasin shumë vëzhgues e analistë të tregjeve të kulturës. Kam përshtypjen se tregu i librit atje pak ka të përbashkët me çka ndodh me librin, për shembull, këtu në New York ku jetoj; dhe ku thelbi i suksesit të shitjeve ka të bëjë me diferencimin e thellë të publikut në mënyrë të tillë që kushdo, dhe e përsëris: kushdo, të mund të gjejë diçka për të lexuar që t’u shkojë për shtat interesave të veta; por nga ana tjetër të gjitha këto diferenca të anulohen në nivelin pothuajse të shenjtë të best-seller-ve, të cilët të gjithë i lexojnë, edhe elitat vetë; pa çka se pastaj i etiketojnë si të kulturës pop. Mirëpo ajo që kam vënë re në Perëndim është ndikimi aq i madh, ndoshta vendimtar, i vetë librarive në organizimin e “konsumit” të librit; mjaft të përmend libraritë Barnes & Noble, të cilat janë tempuj të vërtetë të kulturës, pavarësisht nga hapësira që i rezervojnë letërsisë së bulevardeve, gjërave thjesht komerciale dhe spekulative; biografive “të paautorizuara” të aktorëve të estradave televizive, romaneve sentimentale të shkruara nga të dashurat e magnatëve të industrisë së pastrimit të plehrave; enciklopedive të astrologjisë dhe antologjive me poezi që plaka të vetmuara, por ende të shëndetshme, u kushtojnë maceve të tyre të kamarosura. Në një ekonomi si kjo amerikania, tërësisht të orientuar ndaj fitimit të menjëhershëm dhe madje të themeluar në vetë aktin e shitblerjes, libraria nuk mund të konsituohet veçse si një kompromis i kujdesshëm midis materiales dhe shpirtërores, nevojave dhe koncepteve financiare të industrisë së botimeve dhe aspiratave shpesh utopike, por aq të domosdoshme, të të gjithë atyre që e dashurojnë librin në vetvete. Pasojë e këtij kompromisi, është edhe regjimentimi i titujve, ose vetë organizimi i eksperiencës së vizitës në librari; e cila në thelb nuk mund veçse ta ndihmojë e ta pasurojë leximin vetë.

Duke e vrarë mendjen për një kaos të tillë të botimeve e të komunikimit kulturor në Shqipëri; për një përzierje të tillë orgjiastike të titujve, epokave, rrymave letrare, etosit të botuesve ase të vetë autorëve dhe sidomos për këtë mungesë të frikshme të motivimit kulturor të këtij apo atij botimi, nuk mund të mos arrij në përfundimin se Shqipëria e viteve nëntëdhjetë e përqafoi – edhe pa e kuptuar – vizionin post-modern të kulturës pa e përjetuar, paraprakisht, modernizmin. Këtu ka patjetër një kontradiktë, në mos një paradoks; sepse ç’kuptim ka në të vërtetë post-modernizmi pa modernizëm? Historikisht, e kam të qartë se shumë njerëz të letrave, relativisht të persekutuar gjatë totalitarizmit, i panë vitet nëntëdhjetë si një shans ideal për të realizuar ëndrrat e tyre të dikurshme e të pluhurosura; ose për të nxjerrë në dritë gjithçka kishin mbajtur fshehur sirtareve me naftalinë. Përkthime të vjetra ase ëndrra të vjetra për të shqipëruar vepra të Volterit, Pushkinit, Tolstoit, Cvajgut; dëshira sporadike për t’u dhënë lexuesve po atë eksperiencë shokuese që ata vetë mund ta kishin provuar me Niçen, Frojdin, Sartrin; plane utopike për t’ia dhënë Shqipërisë, me një injeksion të menjëhershëm, gjithçka që totalitarizmi ia pat mohuar për gjysmë shekulli me radhë. Mirëpo kjo lëvizje kaq romantike për rehabilitim të kulturës “së lartë” shkoi krah për krah me pikësynimet më praktike të një brezi tjetër botuesish e përkthyesish, të cilët qëmtuan shkeleshko tituj nga letërsia e sotme botërore, duke i nxjerrë krejt nga konteksti kulturor në të cilin ishin shkruar e ku kishin pasur sukses. Një trajtim a ripërtypje e tillë e kulturës që u serviret lexuesve sot në Shqipëri rrezikon, në të vërtetë, të çojë në një izolim të ri kulturor të shqiptarëve; pse mëton të kultivojë në mendjet e tyre një kopsht idesh krejt të shkëputura nga fermentet intelektuale sot në botë.

Shembulli i përkthimit të “Grave” të Bukowski-t ftillon çka nuk shkon vërtet me editorinë sot në Shqipëri, e sidomos me lexuesin krijesë e njëkohësisht viktimë të kësaj editorie. Arsyet e suksesit të Bukowski-t në Perëndim dihen; dhe kanë të bëjnë sa me sfidën që u bën ndyrësia e gjuhës dhe e narrativës së atij autori konvencioneve të borgjezëve të nginjur dhe hipokritë; aq edhe me referimin ironik, syshkelës, ndaj letërsisë erotike trashamane, pornografisë së lehtë dhe kremtimit të degradimit nga letërsia dhe arti modernist. Nuk besoj se këto mund të vihen re nga lexuesi në Shqipëri, sepse ky nuk i ka përjetuar dot aventurat e artit në Perëndim, as i zotëron referencat e nevojshme për t’i pikasur këto aventura ashtu siç përthyhen te Bukowski. Prandaj edhe është afërmendsh që “Gratë” do të këndohet në tonalitetin pornografik, pavarësisht nga shijet e padiskutueshme të përkthyesit dhe të botuesit të atij libri; shembull tipik si një libër, apo edhe thjesht një përzgjedhje editoriale legjitime nga pozita kulturore absolute, u ka dalë nga kontrolli të gjithëve, për t’u shndërruar në objektin me të cilin, në thelb, tallet. Natyrisht, nuk jam aq buzëhollë sa ta përçmoj krejt nevojën për letërsi zbavitëse për epshet; pse ende mbaj mend sa eksitohesha dikur fëmijë nga skena erotike në romane që tani nuk do t’i mbaja kurrë për të asaj natyre; por më vjen keq që Bukowski të përfundojë i përdorur në këtë mënyrë. Tek e fundit, erotizëm bruto mund të gjendet me bollëk në letërsinë ekzistencialiste, për shembull te “Muri” i Sartrit (vëllimi me tregime, jo tregimi me atë titull); madje po të më lejohet ta teproj pak, ndokush mund të qëmtojë momente intimisht erotike edhe në enciklikat e Papës ose në manualin e përdorimit të Adobe Photoshop; por mua më shqetëson pikërisht rreziku i keqpërdorimit të një letërsie që ka potencial të përjetohet në një nivel shumë më të pasur estetikisht dhe emocionalisht; por kjo kërkon, tek e fundit, një lexues që ta kapërcejë fëmininë e vet tanimë krejt anakronike… Dhe kush mund ta realizojë këtë, përveçse se botuesit e në përgjithësi vetë shoqëria civile në Shqipëri?

Unë vetë jam i bindur që pjesa dërmuese e botuesve atje e kuptojnë problemin dhe madje e vrasin mendjen për ta shëndoshur situatën me librin; pengesa e vërtetë ka të bëjë me financat, fondet, subvencionet dhe në përgjithësi statusin ekonomik të institucioneve botuese. Shteti në Shqipëri nuk mund t’ia lejojë vetes luksin e të distancuarit nga ajo hapësirë ku ndërthuret kultura dhe tregu; dhe sidomos shpërfilljen e shqetësimeve që kanë të bëjnë me librin. Formulat liberiste – të trumbetuara shpesh nga djelmosha entuziastë që kanë studiuar shpejt e shpejt në universitete të cekëta amerikane – po të zbatoheshin do ta futnin kulturën shqiptare në qorrsokak; sepse t’ia besosh gjithçka logjikës së tregut, është e nevojshme që ta kesh instaluar më parë këtë kulturë të tregut (së bashku me të gjitha korolaret e domosdoshme), dhe kjo në Shqipëri nuk ka ndodhur. Edhe në SHBA, ku botimet ndryshe nga ç’ndodh në vende të tjera, priren të ndjekin formulat e pamëshirshme të tregut dhe ku shtëpitë botuese organizohen krejt në funksion të fitimit financiar, kohët e fundit po kuptohet se nuk mund të pritet prej enteve botuese një rentabilitet i ngjashëm me atë të punishteve të karameleve dhe rrobaqepësive të Calvin Klein. Aq më tepër në Shqipëri, libri do konsideruar si një pasuri kombëtare që meriton vëmendjen e shtetit; njëlloj sa edhe televizioni, teatri, arkivat dhe fasadat e godinave. Absolutizimi i logjikës së konsumit dhe të parët e librit thjesht si mall do të na çojë në një degradim të tillë të shijes së lexuesit, sa do të vijë një kohë kur deri edhe atlasi i anatomisë do të fillojë të reklamohet për vlerat e veta pornografike implicite.

Përndryshe për paradokset e tregut të librit në Shqipëri mund të flasim gjatë; e ndoshta duhet të flasim, e të tërheqim edhe të tjerë të interesuar në këtë bisedë. Jam i pari që u jap të drejtë botuesve në shqetësimin e tyre përballë foshnjërisë së lexuesit shqiptar; dhe me foshnjëri nuk kam parasysh aspak padijen – pse rrallëkund në botë më ka qëlluar të shoh njerëz më të dashuruar me librin se shqiptarët; por kam parasysh, përkundrazi, pamundësinë e këtij lexuesi, sot për sot, për t’u integruar në tregun botëror të librit. Nuk mund të pretendohet që pesëdhjetë vjet eksperimentimesh kulturore të kenë kaluar pa kënë gjurmë; dëmet në kodin gjenetik të kulturës shqiptare të gjithë i ndiejmë dhe do t’i ndiejmë për shumë kohë akoma. Dominimi i kësaj kulture nga komisarët e kuq dhe rekrutimi i librit në shërbim të propagandës bruto të regjimit u shprehën edhe në karantinimin pothuajse të përsosur të lexuesit shqiptar nga sfera jashtëzakonisht aktive dhe e ndërlikuar e letërsisë botërore. Brezi im u rrit duke lexuar ethshëm “Të fundmin e Mohikanëve”, “Bel Ami” dhe “David Koperfildin”; vepra ndoshta të mrekullueshme në llojin e vet, por që përndryshe i përkasin historisë së letërsisë botërore, bibliotekave e kurseve të specializuara në universitete. Kjo është edhe një arsye që lexuesi i sotëm shqiptar mbetet naiv; me shije ndoshta të hollë e të kujdesshme, por gjithnjë anakronike; i pazoti të dallojë midis Danielle Steel dhe Arundhati Roy, bie fjala – arsye vërtet për t’u pikëlluar, them unë. Që këtëj edhe roli i botuesve si edukatorë; me ndihmën e të gjithëve: të lexuesve vetë, të fondacioneve private e publike, të shtetit, të shoqërisë civile.

[2004]