Duke ndjekur reagimet e mediave për ngjarje të ndryshme njëfarësoj polarizuese, nuk e shmang dot përshtypjen që shqiptarët shpesh po i motivon vetëm mllefi, për t’i rregulluar punët e veta.

Analistë të ndryshëm e kanë vënë re edhe se adoptimi i strukturave dhe i institucioneve perëndimore në Shqipëri është shpesh sipërfaqësor, madje i bërë sa për sy e faqe, ose për t’u konformuar.

Si edhe në disa vende të tjera të Lindjes, “demokracia” erdhi në Shqipëri së prapthi, me bujë e me metingje, jo me institucione. Por deri më sot, nuk ka asnjë shembull në botë që kjo lloj skeme të ketë pasur sukses.

Tradicionalisht, në Perëndim institucionet i kanë paraprirë demokracisë – në kuptimin e ngushtë të zgjedhjeve të lira dhe të barabarta. Ato vende si Polonia, Çekia dhe Hungaria që kanë bërë përpara këto 15 vjet i kishin pak a shumë institucionet të ruajtura.

Liria e fjalës, ose toleranca e disidencës nuk ka të bëjë aq me demokracinë, sesa me liberalizmin. Është vërtet shqetësuese të konstatosh se deri edhe intelektualë që njihen për të mençëm e të ditur mendojnë se liria e fjalës ka vlerë deri atëherë sa nuk janë prekur idhuj që këta i kanë për zemër.

Demokracia pa liberalizëm duket se shpie në forma të ndryshme të fashizmit. E kuptuar në mënyrë vulgare, demokracia kthehet në një instrument të shumicës për të shtypur pakicat. Në kushtet e dominimit të komunikimit publik prej mass mediave, vota e popullit – për fat të keq – nuk ka atë peshë që i jepej e që ndoshta kishte dikur.

E vetmja shpresë për të ardhmen e qytetërimit perëndimor dhe për dinjitetin njerëzor mbeten kështu institucionet, shteti ligjor, kushtetutshmëria, ndarja e pushteteve, decentralizimi.

 Unë mbetem i mendimit që edhe fashistëve ose komunistëve s’mund t’u mohohet fjala. Në SHBA gjithnjë shitet lirisht “Mein Kampf” i Hitlerit. Deri edhe “Protokollet e Zionit” shiten.

Meqë ra fjala te Hitleri, vendet perëndimore u kanë dhënë përgjigje të ndryshme atyre historianëve “revizionistë” që në një mënyrë ose në një tjetër mohojnë ose ripërmasojnë Holokaustin – shfarosjen masive të hebrenjve prej nazistëve gjatë Luftës II.

Një numër vendesh i procedojnë këta njerëz penalisht. SHBA dhe, në mos gabohem Mbretëria e Bashkuar, i tolerojnë. Ndërkohë, ka pasur njëfarë zhurme në mediat rreth arrestimit kohët e fundit të dy historianëve të tillë, njëri në Austri dhe tjetri i ekstraduar nga Kanadaja në Gjermani.

Unë vetë mendoj që askush nuk ka pse t’u druhet historianëve revizionistë. Megjithatë, burra më të mençëm se unë në Evropë mendojnë ndryshe.

Diskutimi për Lirinë e Fjalës, cenimin e “shenjtërisë kombëtare” dhe ndjekjen administrative dhe penale të fajtorëve përkatës, nuk mund të mos përfundojë në një diskutim të fashizmit.

Kush ka durim të shfletojë forumet e shumta shqiptare në Internet, do të vërë re se fashizmi atje është ulur këmbëkryq, i maskuar pas kombëtarizmit, shpesh ekstrem, pasionant, mitik, violent, irracional, dhe – do të thoja me keqardhje – shumë primitiv.

Kjo lektisje e mendimit shqiptar post-totalitar pas fashizmit si patos në mos si ideologji nuk duhet parë veçse si një kombinim i gjymtimit të mendjes shqiptare nga diktatura enveriste me mungesën e traditës liberale në Shqipëri.

Po të kihet parasysh se në këto forume të drejtën e shenjtë të fjalës së lirë e ushtrojnë kryesisht çuna mustaqepadirsur që jetojnë në Perëndim, ka arsye për t’u shqetësuar për të nesërmen e shqiptarëve.

Shumëve prej këtyre egërsia fashiste, intoleranca dhe kombëtarizmi ekstrem u vjen vetvetiu, pa sforcim e pa studime; teksa vitet që kanë kaluar në Perëndim duket t’u kenë shërbyer vetëm për të akumuluar mllef.

Ku ta ketë origjinën ky fashizëm folklorik?

Nëse ne shqiptarët ndihemi të poshtëruar si komb, për këtë fajin e kemi më shumë vetë sesa të tjerët, të huajt, faktori i jashtëm. Hordhitë e rrugeçërve nëpër forume, energjitë e tepërta hormonale mund t’i kishin kanalizuar drejt diçkaje më konstruktive.

 Megjithatë, unë e shoh një lidhje midis fashizmit “spontan” të vegjëlisë shqiptare sot dhe patriarkalizmit tradicional – Admirimit për personalitete të forta, ikona kombëtare, masa ndëshkimore të forta, veprime energjike dhe hierarkike, njerëz që bëjnë “zap”, pastërti dhe përpikmëri, respektim oraresh, dënimin me vdekje mundësisht me varje “në mes të pazarit”, ose edhe më mirë akoma, në mjediset e Rogner-it.

 Vallë nuk është fashizmi edhe një projeksion i patriarkalizmit në shtet? A nuk është historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX një varg gjakimesh të njëpasnjëshme për të (ri)gjetur babën? A nuk modelohet shteti autoritar sipas një familjeje të fortë patriarkale, grusht bashkuar rreth një burri diktator mustaqelli super-macho?

[2005]