nga Doan Dani

Thuqididi, i njohur për rigorozitetin e tij, e pranon që shpesh herë dialogët dhe fjalimet janë transmetuar «duke i qëndruar besnik domethënies së përgjithshme të asaj çfarë realisht është thënë, ashtu siç [i] dukej që secili mund të kishte thënë», saktëson ai, duke na paralajmëruar mbi kompleksitetin me të cilin përballet një vëzhgues objektiv dhe pamundësinë e shmangies së intepretimeve, pse jo edhe analitike, gjitmonë nën gjykimin e ekuilibrit të peshores, një virtyt i rrallë ky i kronikanëve, aq sa historiani i shquar Walter Goffart është kritik deri në indiferencën ndaj kronikave themelore (Goffart 2006; Poma 2008).

Ndryshe nga ambienti i Goffart, ku problematika kryesore e historiografisë ngelet objektivizmi i kronistit, në realitetin e sotëm shqiptar situata paraqitet e çorbëzuar nga plogështia e dy aktorëve të tjerë, që, nëse kronika është e pakorigjueshme, ato mund dhe duhet të jenë në nivelin, të paktën, të prezantueshmërisë serioze. Bëhet fjalë për përkthimin dhe interpretimin (“leximin”) e burimeve ose studimeve në përgjithësi: mbase situata është më e koklavitur për sa i takon përkthimit, ngaqë shpesh herë konsiderohet si transportim i thjeshtë fjalësh nga një gjuhë në tjetrën, veprim i kritikuar përpara dymijë vitesh në sintezën «nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres» të Horacit.

Nganjëherë kjo pengesë kapërcehet suksesshem siç është rasti i shqipërimit të librit Kronikat e Tursun Beut nga Edvin Cami, që vjen nga përkthimi italian i Tarih-i Ebu’l Feth nga Luca Berardi, nën kujdesjen e profesorit të gjuhës dhe letërsisë iraniane dhe turke, Michele Bernardini, dhe osmanologut Jean-Louis Bacqué-Grammont.

Prometeu i vonuar

Pothuajse gjithmonë nyja gordiane mblidhet tek interpretimi, pasi rreth burimeve historike, nga ajo që medievisti Giuseppe Sergi cilëson si “traditë jo e specializuar”, ekziston iluzioni i mjaftueshmërisë së citimeve, për më tepër të dekontekstualizuara, shpesh herë në shërbim të racionalizmit funksional – thënë ndryshe: interesave – që adreson individin e impenjuar në aktivitete të tilla drejt thjeshtimeve, anashkalimeve, inkoherencës, tifozerisë emocionale, pse jo edhe drejt skenografive groteske.

Noton në këto ujëra edhe botuesi i Kronikat e Tursun Beut, Piro Misha, me bindjen absolute të vërtetësisë historiografike të Kronikës në fjalë. Duke dashur të përforcojë realizmin e Tursun Beut pohon se «janë të shumtë studiuesit që gjykojnë se, nëse lëmë mënjanë tonin moralizues që i përshkon […] mund të thuhet se në to përgjithësisht mbizotëron objektiviteti dhe realizmi», por kjo fjali vjen nga parathënia e La conquista di Costantinopoli e Bernardinit, i cili i referohet Alessio Bombacit, pra, për korrektësi, shumësia e studiuesve reduktohet tek dy (në fakt një) specialistë të letërsise turko-persiane.

E pra, me gjithë këtë nënvizim Misha, në të parën nga tre faqet e parathënies së librit, i ka përzgjedhur Tursun Beut pikërisht ato stilizime letrare: «Prej kufomave të shumta, lugina të thella tanimë ngjasonin si të ishin kodra. Prej gjakut të derdhur, rrafshina të gjera tani ngjasonin si Amudarja që rridhte»; «të gjithë djemtë e vashat e tyre u kapën dhe u bënë robër»; e për kursim hapësire nuk po citoj hiperbolat dhe metaforat e këtyre tre fragmenteve, që ndryshe nga sa ç’mendon botuesi, moralizuese nuk kanë asgjë.

Nga njëra anë pranohet ekzistenca e sajesës e nga ana tjetër prezantohet libri me “sajesa të vërteta” dhe kriteri i filtrimit është misterioz, në një kohë që botuesi ka pretendimin prometeian të sqarimit të lexuesit, veçanërisht në këtë fazë polemikash rreth përmbajtjes së historisë shqiptare, që sipas tij «s’kanë asnjë lidhje me interesa të mirëfillta akademike». Teksa  lexon parathënien dhe disa shkrime rreth librit të qarkulluara nëpër media, të krijohet përshtypja që Tursun Beu i vjen historiografisë shqiptare si risi, «për të kontribuar për të plotësuar informacionin që kemi për këtë pjesë të trashëgimisë sonë historike» – shkruan Misha – por e njohim që nga botimi i Selami Pulahës, përpara dyzet viteve, në kuadrin e Lufta Shqiptaro-Turke në shekullin XV: burime osmane (Pulaha 1968), madje edhe më herët.

Përpara shtjellimit të problematikave kryesore në leximin e Tursun Beut nga Misha, nevojitet një parantezë e Kronikës, ashtu siç duhej ta përfshinte ky botim, edhe për arsyen e thjeshtë të imitimit të “origjinalit” italian. Të jetë rastësi apo kursim fondesh që botimi shqip serviret i cunguar në sqarime paraprake profesionale dhe, madje, në disa rrëfime të kronistit?

Shkurtimisht rreth  Kronikës

Botuesit e Mondadorit ia kanë nënshtruar Kronikën një autopsie relaitivisht të detajuar në elemente përbërëse ose karakteristika themelore, që nisin me aspektin fizik, nëse mund ta emërtojmë në këtë mënyrë, pra autori dhe vepra. Bashkëkohës i Mehmetit II dhe oborrtar i tij, Tursun Beu do ta botojë Tarih-i ebu’l-feth pas vdekjes së personazhit kryesor, aty nga fundi i shek. XV, rreth 20-50 vite pas ngjarjeve të rrefyera, ku supozohet që autori pjesërisht i përjetoi: biografi më i mirë (modern) i Mehmetit II, Franz Babinger, i konsideruar si jodashamirës i sulltanit, shprehet se Tursun Beu nuk shkoi përtej një panegjeriku të vonuar dhe jo pa qëllim ai i ka përjashtuar skenografitë emocionale (Babinger 1953). Them pjesërisht pasi kohët e fundit, sipas analizës së Bernardinit, si rezultat i mospërputhjes të disa detajeve, është vënë në dyshim vetë prania e Tursun Beut në rrethimin e Kostandinopojës, një fakt që duhet të nxisë reflektime të thella rreth veprës.

Akoma më skeptik është Steven Runciman. Autor i një libri mbi rënien e Kostandinopojës, Runciman nuk e fsheh dot zhgënjimin e veçantë nga kronistët osmanë, përfshi edhe Tursun Beun e fokusuar rreth kështjellës së Rūmeli Hisārit dhe më shumë mbi intrigat e oborrit se sa mbi rrethimin (Runciman 1965). E kur kryevepra ushtarako-politike e Mehmetit II pasqyrohet me anomali të tilla, mund të imagjinojmë vazhdimin: është kurioze, për shembull, që Misha nuk ka vënë re se si kronisti e vendos Lezhën në pikën e bashkimit të Drinit dhe Bunës, duke e ngatërruar me kështjellën e Shkodrës, një konfuzion i pakuptimtë për një dëshmitar ngjarjesh, për më tepër rreth dy qyteteve, dy detajeve të dukshme në ato pak faqe kushtuar Arbërisë; apo kur rënien e Krujës e vulos me vënien në pah të begatisë së Shkodrës; apo në paqartësinë e vdekjes se Skënderbeut.

Faza e dytë e autopsisë i përket stilit, që i ka krijuar botuesit Misha pengesën kryesore në kuptimin e retorikës së kronistit. Këtu nuk mjafton percaktimi i vetëtimshëm se vepra strukturohet nga një stil i «spërdredhur barok», pasi kjo do të thotë shumë dhe asgjë: shtjellimi i mëtejshëm i Mishës, edhe pse sintetik në formë hapash, i tradhëton njohuritë e botuesit në këtë element qenësor. Vepra e Tursun Beut është mbi të gjitha përshkrim i letrarizuar ngjarjesh, që Bernardini e konsideron si pjesë e letërsisë arkaike osmane, me artificializëm të lartë, sa që jo vetëm Bernardini, por edhe Bombaci, kritiku më i shquar italian i letërsise osmane, Mario Grignaschi, përkthyesi i Tursun Beut në rënien e Kostandinopojës të Agostino Pertusit, dhe Selami Pulaha, e kanë nënvizuar kalvarin e përkthimit: historiani Pertusi e quan veprën fantazioze, imagjinare, metaforike, retorike dhe oborrtare (Pertusi 1976).

Ndonëse ndryshon nga disa kronika pararendëse ajo projektohet tek zinxhiri i veprave me frymëzim të theksuar nga letërsia persiane, e kombinuar me të ashtuquajturën “letërsi timuride” – e inauguruar nga stili i kronikave të periudhës mongole, si për shembull autorët Juvajnī dhe Rashīd al Dīni (Lewis, Holt 1962) – dhe fazat e ndryshme të misticizmit sufi.  Nga Juvajnī  vjen vepra Tarīkhi Jāhangushā (Historia e ngadhënjimtarit të botës), me zinxhirin e gjatë të epiteteve që shoqërojnë sovranin. Tek Tursun Beu do të gjejmë personazhe legjendare dhe mitologjike të rezervuarit persian: Büzürkmirin, Turanikët, Rüstemin, Turanin, Ferīdūnin, apo mbretër të shquar, që burojnë nga krijimtaria e Firdousit tek Shāhnāme.

Nga tradita persiane vjen edhe ndërthurja e prozës me poezinë, e quajtur tazmîn, mjaft e pranishme tek Tursun Beu. Kanë një rol të veçantë Sa’dî Shiraz, Nizām al Mülk, e pa dyshim edhe mistika e Rūmit dhe Attārit, ashtu siç kanë ndikuar Oğuznamet e themeluesve legjendar të dinastive. I përkasin sufizmit metaforat, krahasimet dhe manipulimi i fenomeneve natyrore në funksion të harmonisë në dukje sensuale: rukh (fytyra, faqja)  është shfaqja e Bukurisë hyjonre; zulf (kaçurreli) është shfaqja e Gjithëpushtetit hyjnor ose, siç e përshkruan Shabestarî, «shumësia e botës empirike që mbulon fytyrën e unitetit hyjnor»; lab (buza) mishëron aftësinë hyjnore të dhurimit të jetës; sharāb (vera) simbolizon ekstazën; «tek çifti bukuri/dashuri, dashuria ndaj njeriut ngatërrohet me atë ndaj Zotit», por bukuria njerëzore është vetem një refleks hyjnor (Bombaci 1956; Bausani, Pagliaro 1960). Ky lloj sinkretizmi i shumanshëm, përpos vështirësive në përkthim, e damkos Kronikën me karakteristika të theksuara artificializmi, që njëkohësisht përbën çelësin e pashmangshëm kuptimor të veprës.

Elementi i tretë i rëndësishëm i Kronikës është objektivi i saj, që konsiston tek madhërimi i sovranit, me stilin e Firdusit, të konsoliduar nga periudha e Timur Lengut. Mehmeti II piedestalizohet si i pagabueshëm, i pamposhtur, një lloj Princi makiavelian me virtyte hyjnore – pjesërisht nga sulltani frymezohet edhe Machiavelli. Në valëvitjen mes filozofisë dhe etikës Tursun Beu gërsheton pushtetin absolut të sovranit, i cili shprehet në veçanti përmes nënshtrimit, që, nga ana e tij, mundësohet nga fuqia usharake, e në këtë kontekst ushtritë sulltanore angazhojnë autorin në tablo epike.

Dhuna në vetvete, një nga metaforat e kudondodhura të rrëfimit, i shërben Tursun Beut në gdhendjen e sovranit përherë triumfues ndaj turmave anonime. E thënë ndryshe, inflacioni i dhunës përgjatë Kronikës ka misionin e ndriçimit të triumfit të Mehmetit II dhe jo ndonjë realizëm të mundshëm, ashtu siç nuk ka objektivitet tek emfaza e sulltanit, e ushrisë, e fitoreve, e mënyrave të dështim/nënshtrimit të kundërshtarëve, etj.

Lexim i pilotuar

Publiku i thjeshtë, të cilit botuesi Misha i drejtohet për ta kthjelluar mbi epokën aq të njohur osmane sipas modelit nacional-romantik, i ndodhur thuajse pa asnjë koordinatë rreth Kronikës dhe autorit, adresohet drejt leximit të “këshilluar”, që, si i vetmi i propozuar, të kujton menjëherë integralizmin e regjimit të shkuar, pushtetin e tij në kanalizimin e opinionit dhe mënjanimin e polifonisë së interpretimeve. Një monodi e tillë, përtej nënvlerësimit të lexuesit dhe keqtrajtimit të kronistit, duket sikur ushqen inkoherencën e bartësit të kostumit kozmopolit, që, për më tepër, këmbëngul në «rishqyrtimin kritik e serioz të kësaj periudhe […] duke iu shmangur skematizimit me frymëzim romantik e nacionalist që ka karakterizuar përgjithësisht deri më sot, si në gjithë historiografinë ballkanike, trajtimin e raporteve tona me Perandorinë Osmane».

Po cilat janë kalimet e kësaj autostrade të re? Në vija të përgjitshme janë tre: dhuna, lufta e shenjtë dhe perversiteti seksual. Ky triumvirat, i lexueshëm – sipas Mishës – tek realizmi i Tursun Beut, do t’i shërbejë shqiptarëve për ta njohur më thellë të kaluarën, ose raportin me osmanët, pse jo edhe me turqit e sotëm, që botuesi ka aq përzemër. Faktikisht, jo vetëm që nuk është interpretim i shmangur nga rrugëtimi nacional-romantik dhe që nuk përputhet me debatin akademik, por, duke u nisur nga pretendimi se këto elemente janë të reja dhe se historiografia «i ka minimizuar, ose madje dhe mënjanuar apo censuruar», siç shprehet Misha, mund të themi se ngjasojnë me “zbulimin e ujit të ngrohtë”.

Hiperbola e dhunës

Historiografia ballkanike është e tejngopur me elementin e dhunës osmane në forma, në momente dhe për arsye të ndryshme. Tursun Beu, si pjesë e historiografisë shqiptare të Akademisë së Shkencave – gjendet me emrin Dursun, së bashku me përshkrimet letare: «u vra cili do që u zu gjallë, vendi u plaçkit tmerrësisht, gratë dhe fëmijët u morën robër» (Islami, Frashëri 1959) – që në fëmijërinë e saj, i ka shërbyer interesave të nacionalizimit sistematik të shqiptarëve dhe imazhi i sotëm kolektiv ndaj osmanëve, që vërtitet përreth dhunës shkatërruese të Edenit arbëror, nuk është prodhuar nga impakti me meteorin e dy dekadave të fundit: vazhdojnë të qarkullojnë shifrat katastrofike të ushrive osmane, nga 150 në 400 mijë ushtarë, ato të deflacionit demografik, në përmasa që e bëjnë të çuditshme praninë e sotme të shqiptarëve në Ballkan, e plot idhuj të tjerë me ndonjë makiazh postkomunist.

Dukuria e re qëndron tek kritika ndaj historiografisë zyrtare që e paska nënvlerësuar Tursun Beun, duke mos ngulmuar siç duhet në prodhimtarinë nacional-romantike, por atëherë duhet kritikuar edhe historiografia perëndimore. Nëse kjo e fundit nuk i lexon kronikat në stilin e propozuar nga Misha ka shumë arsye, ku një ndër më të rëndësishmet është paradigma që e përkufizon dhunën si fenomen universal në kohë dhe hapësirë.

Mehmeti II sipas Mishës është po ai Pushtuesi i historiografisë zyrtare – një përputhje e re me frymëzimin e vjetër – dhe, akoma më ironike, kundërshton idenë e Ngadhënjimtarit të Tursun Beut, ai që në parathënie konsiderohet si realist i vyer. Mjafton emërtimi Pushtuesi për ta shndërruar në demagogji këmbënguljen e spastrimeve historiografike. Në atë prezantim sintetik dhe dekontekstualizues, ku metaforat dhe hiperbolizimet e kronistit besohen si objektive, veprimtaria e Mehmeti II, pikërisht me vullnetin e botuesit për ta intepretuar si sadist pervers, krijon një zinxhirë paradoksesh të pazgjidhshme: e thënë ndryshe, artificializmi letrar i Tursun Beut, nëse sforcohet me realizëm e nxjerr Mehmetin II nga binarët historikë.

Për shembull: një Mehmet II që hap librin si shfarosës arbërish, e për rrjedhojë edhe të popujve të tjerë, pasi kronisti ndjek të njëjtin stil përshkrimi, do të thotë se ka planifikuar diçka të tillë ose, së paku, ka një rezervuar demografik në gjendje të zëvendësojë turmat e zhdukura – vrasje, skllavërim, emigrim – me logjikën e thjeshtë që një territor i boshatisur është i pavlefshëm për një sulltan me programe perandorake.

Në këtë rast Misha ka dy zgjidhje të paradoksit të vetëkrijuar: së pari, fenomeni i kolonizimit dhe së dyti, për të respektuar koherencën me vetveten, mund të justifikohet me “thartësinë e frutit”, intepretuar nga Jon Elster. Historiografia perëndimore është e njëzëshme në mohimin e mundësisë së osmanëve të shek. XV për ta kolonizuar Ballkanin, pasi Anadolli kishte më pak se 5 milion banorë, ndërsa Ballkani osman kishte akoma më tepër, pra janë mundësi mjaft të kufizuara. Duke u fokusuar tek trevat arbërore, ideja e kolonizimit zhvlerësohet plotësisht nga defterët osman të shek. XV-XVI, që vërtetojnë se numri i muslimanëve ishte reth 3% (1520), më i ulti në Ballkan – së bashku me shifrat e territoreve serbe (Islami, Frashëri 1959; Vryonis 1981; Pulaha 1984; Firpo, Tranfaglia 1986; Minkov 2004).

Kështu, historizimi i letërsisë së kronikave konflikton me shifrat mjaft të sakta të defterëve, të cilët nuk vërtetojnë kolonizim të territoreve arbërore, me përjashtim të administratës fillestare nëpër qytete – që nuk mund të konsiderohet si kolonizim – ose të ndonjë rasti endemik. Kjo do të thotë se Tursun Beu i rreshtëve që ka preferuar Misha bymen dhunën në funksion të madhërimit të sovranit. Ndonëse Misha çimentohet tek nënshtrimi i përgjakshëm, Tursun Beu, natyrisht jashtë meandreve letrare, shpjegon edhe një mënyrë nënshtrimi gati (para)konsensuale teksa rrëfen betejën e Buzurshekut (1467), apo kur sqaron se si banorët vendas zbresin nga malet për të popolluar rrethinat e Elbasanit pas ndërtimit të kështjellës osmane: për botuesin e paanshëm nuk kuptohet padukshmëria e këtyre detajeve në ato pak faqe arbërore.