Shkrimtari Primo Shllaku, drejtor i Institutit të Promovimit të Vlerave në Gjuhë Shqipe, parashtron sot, te Gazeta Shqiptare, qëndrimin e tij në lidhje me standardin ekzistues të shqipes.
Shllaku u kundërvihet jo vetëm të gjithë atyre gjuhëtarëve të cilët gjykojnë se standardi nuk ka arsye të preket, madje edhe vetë konferenca e dhjetorit nuk ka arsye për t’u mbajtur, por edhe atyre të tjerëve, të cilët flasin veç për “meremetime të vogla në fytyrën e standardit, si me thanë, se dikush duhet të marrë nji pickatore dhe, shumë-shumë, të hjekë ndonji qime në vetullën e tij dhe kaq.”
Veçanërisht, ai polemizon me një shkrim të tanishëm të gjuhëtarit veteran Emil Lafe, një nga arkitektët e gjuhës së njësuar dhe standardit të sanksionuar nga Kongresi Drejtshkrimor i vitit 1972; në të cilin shkrim, Lafe argumenton se standardi nuk duhet marrë si “produkt komunist”.
Shllaku nuk e fsheh pozicionin e vet ndaj kësaj çështjeje, duke specifikuar se:
[S]tandardi ishte produkt i komunizmit shqiptar, se ai u vendos nga nalt poshtë e me diktat, sado t’i themi se ai kishte në thelb metodat e vendosjes së hegjemonisë dhe të monopolit, se ishte produkt i nji konsensusi në diktaturë.
Këtu ka vend për një objeksion të menjëhershëm: a ishte standardi, apo standardizimi (dhe politikat e zbatimit) produkt i komunizmit shqiptar? Të njëjtën gjë mund ta themi edhe për hekurudhën Rrogozhinë-Fier: ajo hekurudhë ekziston edhe sot e kësaj dite dhe nuk ia kujton kujt komunizmin; por mënyra si u ndërtua, me punë vullnetare, ishte krejtësisht komuniste.
Gjithsesi, jo të gjithë do të binin dakord me homologimin e gjuhës së njësuar, si dukuri sociale me valenca kulturore dhe ideologjike, dhe një hekurudhe, e cila i përket infrastrukturës; dhe këtë nuk mund ta diskutojmë tani.
Shqetësimi kryesor i Shllakut ka të bëjë me dëmin objektiv që po u shkakton standardi i sotëm shkrimtarëve të gegërishtes dhe traditës letrare gege.
Duke iu drejtuar atyre që mendojnë se standardi nuk ka gjë për të ndryshuar, ai shkruan:
Na ban shum përshtypje se kta gjuhëtarë të nderuem nuk merakosen fare për letërsinë dhe shkrimtarët si përdoruesit e alkimistët e gjuhës që fjalën e thjeshtë e të rëndomtë e kthejnë në stofë të çmueshme të tingullit e të rezonancës. Edhe pse kanë kalue 40 vjet të thukta e kritika janë ngritë kta 20 vjetët e fundit, ata nuk na thonë asnji fjalë për letërsinë e shkrueme në gegnisht, si do t’i bâhet halli asaj, a duhet që për hatër të standardit të sakrifikojmë letërsinë gege që lavrohet tash 500 vjet të rrasta e që përban traditën e madhe letrare e humaniste të kulturës sonë të shkrimit. A mendojnë kta se me ket standard sui generis, të ngurtësuem rreptsisht mbrenda kufîjve të tosknishtes ose edhe të hipertosknishtes, mbas nji 50-vjeçari tjetër na do të mbetemi pa ‘Eposin e Kreshnikëve’, pa ‘Kanunin e Lekë Dukagjinit’, pa kuatrinën e autorëve të vjetër, pa Vaso Pashën, pa Fishtën, pa Mjedën, pa Prenushin e Shantojën, pa Migjenin e Esad Mekulin, pa Pashkun e pa Camajn, pa Zorbën e poetët e msheftë të kohës së diktaturës si dhe gati 40 shkrimtarë mâ të rij që shkruejnë aktualisht me zell e me dashuni të kulluet për letrat e traditën e kryedialektit verior. Apo me sui generis kuptojnë ketë indiferencë e anmiqsi të ktij standardi ndaj letërsisë kombtare e, pikërisht, ndaj asaj mâ të mirës e me traditë mâ të gjatë e me nord të shkoqun kah Prendimi? Në cilën praktikë botnore, të sotme ose të djeshme, krijimi i nji standardi mund t’i fshijë nga faqja e dheut letërsisë së vet nji parcele kaq gjigande të prodhimit letrar të gjatëkohësisë e të bashkëkohësisë dhe të vazhdojë me u quejtë gati i përsosun? Për hatër të moshës e të punës me landën e shêjtë të gjuhës tonë po e pranojmë se standardi nuk qenka produkt i komunizmit, se gjuha nuk âsht kuvend ku përfaqësohen krahinat, por kuvend ku u imponohesh krahinave, por të paktën na thoni ju, gjuhëtarët, se si do t’i vejë halli ktij korpusi gjigand letrash shqipe me stampë traditën e lashtë e moderne gege, në qoftë se na e vazhdojmë aparteidin ndaj saj dhe zbatojmë edhe sot si atëherë ligjin e msheftë e dinak të monopolit? [theksimi im, 2Xh]
Shqetësimi është i drejtë, por themelohet mbi një ngatërresë të madhe.
Standardi i shqipes ekziston, para së gjithash, si marrëveshje për të përdorur një formë zyrtare të shqipes në publik dhe për të njësuar shqipen e përdorur në ligjet, në dokumentet shtetërore, në tekstet mësimore dhe shkencore, në mediat mbarëkombëtare – kërkesë dhe nevojë legjitime e një shteti modern.
Marrëdhëniet e këtij standardi me letërsinë shqipe të vjetër dhe bashkëkohore, në rrethanat e sotme, mbeten të ndërmjetësuara nga tradita, dhe shijet individuale të autorëve që përdorin forma alternativa ndaj standardit.
Sidoqë të jetë standardi i shqipes, çfarëdo forme që të marrë, ai nuk mund t’i përfshijë njëkohësisht edhe Buzukun, edhe Zyko-Kamberin, edhe De Radën, edhe Fishtën, edhe Skiroin, edhe Camajn – sepse ashtu nuk do të ishte standard, por mish-mash.
Ky është gabimi i madh – por shumë i madh – që i shpëton Shllakut.
Ai e denoncon me forcë monizmin totalitar, por i mbetet besnik një mënyre të menduari moniste, sa kohë që implikon se standardi ose mund të hapet ose do të mbetet i mbyllur; duke përjashtuar, gjithnjë me nënkuptim, se standardi do të mund të hapet, në disa nivele, vetëm nëse qëndron i mbyllur, në disa nivele të tjera; dhe se reforma drejtshkrimore ose normative (p.sh. që fjala pavarësi të fillojë të shkruhet si pavarsi, Evropë si Europë dhe format e së ardhmes të eliminojnë pjesëzën të: do vij dhe jo më do të vij), sido që të kryhet dhe sado që të shtrihet, nuk ka fare të bëjë me qëndrimin publik ndaj teksteve letrare të shkruara në variantet letrare alternative të gegërishtes (shkodranishte, kosovarishte, elbasanishte), ose, për atë punë, edhe të arbërishtes.
Më anë tjetër, autorit në fjalë, që është shkrimtar vetë, i dhimbset me të drejtë jetërsimi i traditës madhore të letërsisë në gegërishte, nga brezat e tanishëm të lexuesve, të edukuar tërësisht me format rudimentare të standardit – ende të veshura në uniformën ushtarake që ia pat blatuar totalitarizmi.
Prandaj zgjidhja nuk vjen duke rishikuar standardin si të tillë, por vetëm duke ripërkufizuar (remapping) sferat dhe ligjësitë e zbatimit të tij.
Sa i përket letërsisë së traditës dhe asaj të sotme, që shkruhet në gegërishte, kjo kërkon studimin e gegërishtes letrare në shkollë, fillimisht në rrugë filologjike – jo vënien në qarkullim të abetareve dhe teksteve shkollore alternative.
Shkruan Shllaku:
Poqese standardi nuk përmirsohet e nuk e zgjanon bazën e vet që të spjegojë dhe të përfshijë letërsinë artistike dhe ligjërimin e përditshëm, ai do të katandiset në gjuhë administrative dhe kjo nuk i ban ndonji nder. Vetëm hapja e bazës dhe rritja e valencave gjuhësore unversale që banojnë me shumicë te gegnishtja e përjashtueme mund të na e kthejë letërsinë kombtare pa firo e pa paraventa.
Këtu ka përsëri një kontradiktë: hapja e standardit në nivelin letrar nuk ka të bëjë me përmirësimin e standardit – këto janë dy gjëra të ndryshme, sikurse e shpjegova më sipër.
Sot askush nuk e pengon Shllakun që të shkruajë dhe të botojë në gegërishte – siç e provon vetë artikulli i tanishëm. Përkundrazi, çfarë e pengon atë si shkrimtar, duke ia marrë frymën e prerë hovin komunikues, është se ndër shqiptarët sot nuk ka lexues të përgatitur për ta shijuar estetikisht dhe përtypur kulturorisht letërsinë e krijuar prej tij, përveç një pakice elitare ndoshta edhe të kufizuar gjeografikisht.
Këta lexues duhet t’i përgatitë shkolla publike (dhe private), nëpërmjet një reforme themelore të programeve të gjuhës dhe të letërsisë, të cilave u duhet integruar një komponente e fortë filologjike, që të lejojë studimin e gegërishtes letrare në të gjitha aspektet e saj dhe analizën e teksteve klasike në atë variant letrar.
Natyrisht, e njëjta reformë do të kërkonte edhe njësimin e vetë gegërishtes letrare të sotme, e cila ende shkruhet shkel e shko, duke u praktikuar më tepër si formë subversioni ndaj standardit, sesa si variant letrar alternativ.
Përfundon autori:
Instituti për Promovimin e Vlerave në Gjuhë Shqipe mendon se vertikaliteti zhvillimor i gjuhës nuk mund të arrihet tue ia ngushtue bazën ksaj të fundit. Gabimi i madh historik i politikave të standardit ishte përjashtimi i gegnishtes dhe vendosja prej tij i nji regjimi okult monopoli. Prandej na si Institut kërkojmë që së pari të zmontohet prej praktikave të standardit çdo instinkt i tij monopolist që ka prejardhje dhe stampë të dukshme totalitariste. […] Instituti shef që në të ardhmen e afërt të punojë për rehabilitimin moral dhe material të gegnishtes, të gjejë mnyra për ta normue dhe modernizue atê me studime mbi shndetin e saj mbas stinës së vështirë asfiksuese […].
Këto janë fjalë me mend – por që nuk do të zbatohen dot, përveçse pasi të jetë përcaktuar, shkencërisht, se çfarë pikërisht, brenda standardit ekzistues, do të hapet dhe çfarë do të mbetet e mbyllur ndaj formave alternative; dhe sidomos, pasi të jetë siguruar, në nivel publik dhe privat, respektimi rigoroz i rregullave të standardit, duke përfshirë rregullat e mbylljes dhe rregullat e hapjes, madje edhe rregullat e të shkruarit të një gegërishteje që nuk e fyen ndjeshmërinë gjuhësore dhe kulturore të kujt e merr seriozisht ligjërimin shqip dhe gjuhën shqipe, si formë dhe shprehje të kulturës shqiptare dhe themel të kombit shqiptar.
Pse nuk refuzohet perdorimi i standardit ne ato mjedise, zona apo edhe institucione lokale qe e shohin veten te paperfaqesuar ne te? P.sh nje ze si Shllaku u prezantua ne panairin e fundit me nje perkthim te Arshi Pipes: “Politikat gjuhesore ne Shqiperine socialiste”. Vepra ishte edhe ne gegnisht, por edhe ne standard. Une personalisht – dhe jam i bindur se edhe shume te tjere – njesoj do e kishin blere ate, edhe nese do te ishte e pershtatur ne standard edhe nese nuk do te ishte pershtatur (ishte ne te dy variantet brenda nje vellimi). Ne fakt nje lexim i percipte i vepres me ben te kuptoj se vete Primo Shllaku ne keto pikepamje eshte pasues i Arshi Pipes, apo homologohet me re, qe me kete rast do te duhet ta vleresojme si fryme ne veshtrimin e politikave gjuhesore, sesa nje individ te vetem. Per pasoje ketu nuk flasim me mirefilli per gjuhe, por per politike dhe per nje qendrese/diversitet kulturor qe me pervojen komuniste vetem sa u perforcua. Nuk eshte vendi qe te flitet per ate se ne pikepamje politike dhe shteterore standardi sidoqofte mbetet nje perpjekje e sforcuar ne nje vend qe rrihet nga ndikime dhe erera te gjithanshme dhe qe vuan dobesine e perhershme te instucioneve, por edhe faktin se pesha historike e periferise nuk mund te shuhet nen ndikimin e nje qendre qe mbetet artificiale. Per kete arsye nje refuzim i standardit, mund te perceptohej si radikal, por nga ana tjeter do ta bente me te prekshem problemin, do te nxiste tjeter lloj dhe cilesi ndergjegjesimi por edhe nderhyrje te motivuara nga ndjenja e konsensusit dhe autokorrektimi i sinqerte. Ajo qe nxit keqkuptimin mendoj une dhe e ben diskutimin e ceshtjes te infektuar nga prapavija politike eshte sensi i viktimizimit, qe eshte bere kryeure e riintegrimit ne nje proces rishikimi qe perjetohet si revolucion dhe kapercim i nje dekompozimi identitar te kombit qe tanime rigjen veten me valencen perendimore.
Nese vijohet keshtu, me sa kuptoj dhe mund te marr me mend, konkluzioni ne kete ceshtje do jete si puna e atij qe beri dasem te madhe, nuk pranoi dhurata nga asnje, madje u dha ne fund te gjithe dasmoreve nga 10 000 leke (ishin kohe te veshtira) me shpresen se keshtu askush nuk do mbetej i pakenaqur. Ne fakt pavaresisht se te gjitheve u pelqeu fjalet nisen; po pse edhe mua qe me ka kusheri edhe atij qe ka komshi nga 10 000 leke na takonin?
E keqja e gegnishtes eshte se tashme nuk ka foles e shkrues native te saj. Edhe shkrimi i Primos tingellon me shume si perkthim nga letrarishtja se sa si shkrim origjinal ne gegnisht. Disa fjale me duket se edhe i ka shkruar gabim, si p.sh. shndetin (shnetin), përjashtueme (përjashtume) etj.
Nuk mund te them se jam kunder perpjekjeve qe behen per propagandimin e gegnishtes dhe besoj se Primoja eshte i sinqerte ne perpjekjet e tij (por jo te gjithe qe jane ne karrocen e tij kane te njejtin sinqeritet) por pa nje investim kolosal veshtire te shohim nje ringjallje te vertete te gegnishtes. Edhe nese kjo ringjallje do ndodhe, shpresat qe gjuha e re t’i perngjase shume gjuhes se Ndre Mjedes jane te pakta.
Xha xha, perpos mendimit tend rreth ceshtjes, te cilin pak a shume te gjithe ketu e kemi te qarte, ende nuk kam pare asnje lloj platforme/parashtrimi serioz prej dikujt tjeter, i cili te mos perputhet me te. Te gjithe replikat e tua ne blog dhe shtyp, u referohen mendimeve lehtesisht te thyeshme dhe jo fort konkuruese ( prej ciklit “gegu i emocionum” ).
Meqe je drejteperdrejte i perfshire, a mund te ma thuash ti se cilin mendim pranon realisht konkurues ndaj tendit ? Pra, ne fund te fundit, a i ka kjo ceshtje te pakten dy pale qe konkurojne seriozisht me mendimet e veta. Ose edhe ndryshe, ti vete, ne cilen pjese te pikepamjeve te tua mendon se mund te kete edhe nje mendim ndryshe po aq serioz ( pak a shume nje lloj dialogu alla-fraktale kjo e fundit : ) )
Them se nuk duhet nënvlerësuar asnjë pikëpamje e pozicion, sado të pambështetura dhe emocionale të duken.
Dhe këtë e them duke parë kontekstin politik të këtyre ditëve – kur një kryeministri i shkrep në kokë të shembë një ndërtesë të re publike mu në qendër të Tiranës, me argumente foshnjore.
A nuk është edhe standardi ndërtesë publike?
Më anë tjetër, unë ka vite që jap e marr me ekstremistët në këto çështje, ose me njerëz që e shfrytëzojnë çdo hapje të standardit si rast të volitshëm për t’ia vënë kazmën.
Tani, natyrisht, ka edhe pikëpamje të tjera, më të argumentuara, mes të cilave më e meritueshmja, por njëkohësisht edhe më e rrezikshmja në duar të gabuara, është ajo e hapjes së standardit ndaj gegërishtes.
Pse e rrezikshme? Sepse standardi, ashtu siç është, është sistem; kur hapet, duhet hapur në mënyrë të tillë që të mos shndërrohet nga sistem, në një pirg rrangullinash.
Gjithnjë kam mbrojtur dhe do të mbroj idenë që hapja të bëhet me gjeometri të ndryshueshme, ose në vartësi të kontekstit ligjërimor; edhe pse jam i vetëdijshëm që këtë lloj hapjeje do të mund ta administronte vetëm një ushtri redaktorësh dhe mësuesish që institucionet publike dhe private në Shqipëri e në Kosovë, sot për sot, nuk i kanë parë as në ëndërr.
Më anë tjetër, ka gjuhëtarë, deri me autoritet, që mendojnë se hapja mund të jetë shumë më përfshirëse; së bashku me kompromise të ndryshme dhe forma hibride. Për shembull, të futet paskajorja e gegërishtes, por në trajtën hibride dhe artificiale: me punuar. Kjo do të ishte thyerje e sistemit – por pasojat nuk dihen.
Ne konferencen e parashikuar mbi standardin e shqipes ve re qe marrin pjese disa institucione :
QSA, Instituti i Gjuhes dhe Letersise, UT e universitete te tjera . Si eshte puna me Institutin e Vlerave te Gjuhes Shqipe ? Ne qofte se s’ka marre ftese do te kuptoja deri diku edhe qendrimin e ngurte te Z. Shllaku. Ne qofte se ka refuzuar te marre pjese eshte e qarte qe kemi te bejme me nje rryme puristesh fanatike qe fatkeqesisht nuk do te bashkepunojne ndonjehere me te tjera rryma e te tjera shkolla per te ndertuar dicka te kenaqshme per lexuesin e perdoruesin e rendomte te gjuhes shqipe. Mjere shqipja. Nderkohe qe qendrimi i Xhaxhait me duket shume i aresyeshem e profesional. Me pelqen vecanerisht ideja e mesimit te gegerishtes ne shkolle. Si toske e malluar per Ndre Mjeden aq me mundim te kuptuar nuk do te hezitoja te fluturoja per ne Tirane per nje kurs gjuhe e letersie gege per amatore, por jo nga amatore, as nga gjuhetare te politizuar. Amatorizmi dhe politizimi i kudogjendur jane dy gjera qe te mbakan kaq larg vendit ku na ka renure koka. Anglia ka nje tradite te mrekullueshme me te mirenjohurat Royal Summer School, te shpresojme qe Naltmadhnia e Tij te frymezohet nga ky koncept e ta ktheje Shqiperine ne toke shkollash verore.
Primo Shllakun e njoh, madje e takova pak në Tiranë, por veprimtarinë e Institutit të tij, përveç botimeve, nuk e njoh.
Po ashtu, s’e kam idenë me ç’kritere janë bërë ftesat për pjesëmarrje në këtë konferencë.
Rastësisht takova edhe Xhevat Lloshin, një linguist shumë të zotin, që do të doja të ishte në konferencë. E pyeta pse nuk vinte atje – më tha që “ia kishin dërguar ftesën me vonesë”.
Përshtypja ime është se të gjithë këta nuk duan ta njohin autoritetin institucional të QSA-së, ndoshta edhe ngaqë ndihen të nëpërkëmbur. Ka një problem brezash – me të vjetrit, që e njohin shumë mirë shqipen, të barrikaduar në pozicione thellësisht mbrojtëse, ndërsa të rinjtë që sulmojnë donjëherë për motive ideologjike vetëm.
Diçka e ngjashme ka ndodhur edhe në Prishtinë, por nuk e kam ndjekur nga afër.
Kam vënë re se sulmi ndaj standardit me kaq egërsi sa shfaqet këto vitet e fundit, kur nuk ndikohet nga agjenda qëllimisht përçarëse ndaj shqiptarëve, ndikohet nga emocione të ekzaltuara, të cilat nuk e ndihmojnë as gjuhën, as kulturën dhe as lëvrimin tyre.
Gjithë duke mos qenë gjuhëtar, kujtoj se për një komb kaq të vogël dhe të përçarë sa ai shqiptar në kultura, tradita dhe besime të ndryshme, gjuha ishte dhe mbetet një prej kriterëve themelorë për përbashkim.
Si gjithë standardet e gjuhëve të tjera edhe shqipja ka zgjdhur një standard arbitrar. Po të pyesim një napoletan apo marsejez për standardin e gjuhëve të shteteve të tyre përkatëse, të njëjtat pakënaqësi do të shprehin.
Gabimi i pafalshëm i regjimit totalitar ishte prishtja traditës së shkurtër, por të vyer të elbasanllishtes, e cila u shtrezëzua mirë e paqëtojë shumë natyrshëm gjithë hapësirën shqiplëvuese, duke qenë se gegërishtja e Elbasanit nuk qe fort e largët nga të folmet e toskërishtes.
Hapja e standardit sot, qoftë edhe pjesërisht, druaj se do të përsërisë gabimin fatal që i bëri diktatura pas hapjes së standardit më 1972.
Standardi aktual ka më pak se 40 vite që ekziston. Kjo do të thotë se pak, ende pak, është lëvruar në të.
Për më tepër, dhe ç’është më e rëndësishmja, pjesa dërrmuese e kombit shqiptar, duke përfshirë këtu edhe administratën e shtetit, e njeh, e flet dhe e shkruan ende keq sdandardin, toskët e gegët bashkë.
Të traumatizosh menjëherë gjithë hapësirën letrare shqipfolëse me terapi shoku gjuhësore në këto kushte, është ta dënosh atë me analfabetizëm.
Kush do të kujdeset për ta respektuar këtë standard të ri? Cila makineri apo institucion shtetëror shqiptar funksionon sot normalisht? Kush na garanton se nuk do të abuzohet me këtë standard të ri? Kush na garanton se ky standard i ri në këto kushte nuk do të na përçajë gjuhësisht?
Për të gjitha këto arsye, dhe për të tjera që nuk hyjnë dot në këtë dritare virtuale, standardit sikurse është duhet t’i lihet kohë të lëvrohet dhe të jetojë ndër shqiptarë e me shqiptarët.
Ndryshimet bëhen natyrshëm kur tendencat e ndryshimeve imponohen si evidente sajë lëvrimit, dijes së akumuluar dhe kulturës. Edhe elbasanllishja asokohe u imponua vetvetiu.
Ndryshimet sidoqoftë nuk bëhen as për të maskuar analfabetizimin, as padijen, as cungimin intelektual e as agjendat përçarëse ndaj shqiptarëve.
E aq më pak me metodat e shëmtura të imponimit totalitarist, nga i cili gegë të caktuar rrahin gjoksin se kanë vuajtuar, thua se shqiptarët e tjerë, toskët e të tjerë gegë bashkë me ta, nuk e vuajtën zgjeben komuniste.
Argumenti me komik per mua eshte “duke mohu gegnishten, ne hedhim ne berllog traditen letrare te Shkodres etj”
Pertej ironise qe keta shkrimtare nuk do ishin te njohur sot nqs regjimi “tosk”i Enverit nuk do i kishte ngritur ne kategori (sic, fjala vjen nuk ngriti bejtexhinjte toske te cilet sot jane krejtesisht te harruar nga tradita letrare shqipe, bash per kete arsye), une e gjej argumentin ne fjale komik, sepse e ka brenda kunder-argumentin- qe une po e ve ne forme pyetje: Po ato miliona libra qe jane shkruar ne “standard” a nuk do “harrohen” po u prish standardi, dhe a nuk eshte kjo nje humbje shumefish me e madhe se sa humbja e kater, hajde katermedhjete shkrimtareve te Veriut qe kane shkruar nga dy libra secili ne nje kohe qe analfabetizmi ishte 90 e kusur per qind?
Sa e thjeshte asht bota qe e komplikojme me fjale te medha.
Ne kohen e komunizmit shqiptar, standardi i shqipes u orientue drejt favorizimit te tosknishtes. Arsyeja e thjeshte: udheheqesit e shtetit dhe t’institucioneve ishin jugore; gjuha zyrtare e shtetit duhej t’u shkonte per shtat pike se pari atyne. Kjo reforme, ma pare sesa nga nevoja per me i diskriminue geget, erdhi nga nevoja tjeter ma thelemore: me ia centrue e me ia ba qefin vetvetes. Me e mendue veten dhe jo te tjeret.
Geget ndihen edhe sot e kesaj dite si qytetare te rendit te dyte bash per shkak se gjuhes standarde. Vlerat letrare, te sotme e te djeshme, qe ata i bien me argumentue mbi nevojen me rikqyre standardin, ne fakt jane vec deshmi per me thane se nuk jane aq katundare sa etiketohen e shihen.
Cila asht vlera themelore: standari, ne formen qysh asht sot, qe nuk para jep fort mundesi per hapje ndaj vecorive te gegnishtes, apo jane njerezit, shqiptaret, nevoja e tyne per t’u ndie te perfaqesuem? Cka duhemi me trajtue si vlere themelore?
Vendose gishtin tregues në cilindo prej nesh, mbrojtës të standardit në këtë hapësirë, dhe na trego se cili konkretisht e ka paragjykuar hapësirën gege si katundare.
Kush është ai shqiptar, me dy para mend në kokë, që guxon ta barazojë, qoftë edhe me zë të ulët me vete, hapësirën gegëfolse me katundarinë?
Territori gjeografik shqiptar në më shumë se 2/3 e tij është i mbular prej malesh, toskëri e gegëri.
Pika absolute e rëndesës së popullatës shqiptare tradicionalisht ka qenë katundi, toskëri e gegëri.
Zanatet e lidhura katundin, të tilla si bujqësia e blegtoria, në toskëri kanë dhe qenë dhe mbeten po aq të vërteta sa edhe në gegëri.
Në këto kushte, vërtet mendon se kriteri i standardit është themelor për të përcatuar apo paragjykuar katundarinë e dikujt?
Në hapësirën e madhe shqiptare, tradita e metrolpoleve ka qenë më e fortë dhe më prezente në gegëri se në toskëri.
Vëri gishtin një qyteti në toskërinë që trashëguam dhe guxo krahasoje me traditën metropolitane të Shkupit apo Shkodrës.
I vetmi metropol në toskëri i cili mund të krahasohej me ata të gegërisë ka qenë Janina, cila ka rreth një shekull që nuk është më e përfshirë në sferën kulturore shqiptare.
Sakaq, këtë nuk mund ta themi për Shkupin apo Shkodrën, qendra të cilat, edhe pse e kanë humbur shkëlqimin e dikurshëm metropolitan, janë ende pjesë e kulturës dhe traditës shqiptare.
Kush është pra ai idiot që guxon ta barazojë gegërinë me katundarinë në të tilla kushte?
Tirana gege, kryeqendra e shqiptarisë, vendosur për të qenë e tillë që më 1920, e ka imponuar të folmen e saj si dialekti më kuller i hapësirës shqipfolëse, qoftë kjo në elitat e djeshme apo të sotme.
Kush është ai banor i hapësirës kryeqytetase që ka guxuar ta shpërfillë të folmen tiranase nga përdorimi i përditshëm dhe nuk është përftuar apo pëceptuar si i mangët dhe i paintegrueshëm në jetën kryeqytetase, qoftë ky geg apo tosk?
Në këtë kontekst kaq të ndërlikuar kulturor, ç’lidhje ka standardi, gjuha e letrave dhe e administratës, me perceptimet gjysmake të segmenteve të caktuara të shoqërisë shqiptare?
Po le ta përmbysim shqetësimin e perceptimeve për një çast dhe ta shtrojmë pyetjen ndryshe?
Vërtet mendon se një banor i çfarëdoshëm i toskërisë, që nuk e përdor rregullisht standardin, nuk perceptohet si katundar kur shtrëngohet ta përdorë atë?
As është parë as dëgjuar ndonjëherë të ndërrohet standardi i një gjuhe vetëm pas 40 vite përdorimi, me argumentime kryesisht emocionale, krejtësisisht të pabazuara në zhvillime qenësore kulturore aktuale.
Gjithë veprat e gegërishtesh që përmenden si argumente kulturore i përkasin një realiteti të shkuar, aspak aktual, i cili nuk mundet t’i imponohet standardit të sotëm sepse e ka humbur tashmë momentin.
Është e barazvlefshme me vetverajsen kjo që po kërcënon të ndodhë me standardin, sidomos në kushte kur shteti shqiptar e ka konsoliduar paaftësinë dhe papërgjegjësinë e tij në ruajtjen apo ndërtimin e ndonjë vlere.
Me fjale te tjera – se nuk te kuptova – je kunder idese qe standardi te preket tue marre edhe elemente te gegnishtes (si paskajorja, qe me vete bjen mbizotnimin e grupit -UE)? Kuptohet, keshtu standardi do t’ishte dicka qe sot nuk asht. Por nuk te kuptova,nese je kunder dhe pse.
Miku im, unë nuk jam gjuhëtar, vetëm dashamirës i shqipes dhe atij konvencioni të cilin e qujamë standard e që na mundëson të komunikojmë si popull i qytetëruar midis tanësh e me të tjerët.
Këtë hapësirë e mirëmban një usta gjuhësie, i cili ka disa vite që argumenton, me të drejtë për mendimin tim, se ndërhyrjet në paskajore hapin një proces zhinxhir ndryshimesh, të cilat shpien në rishikimin e plotë të standardit.
Personalisht, nuk jam fare kundër një standardi hipotetik të bazuar në gegërishte. Gjithë sikundër nuk jam kundër një standardi të bazuar në toskërishte.
Standard midis, shartim i dy dialekteve, nuk qenka hiç i mundur, thonë ustallarët e gjuhës. Unë, si konsumator i saj, jam i detyruar të bindem.
Mënyra se si unë e shpreh bindjen time ndaj kësaj gjendjeje është quke qenë kundër kaosit në isntitucionin e standardit.
Shkurt, jam për një standard gjuhësor, cilido qoftë ai, qoftë ky edhe një standard arbitrar, i bazuar mbi një apo dy të folmet e toskërishtes.
Ndërhyrja në standard në kushtet aktuale, shpie në kaos total për më shumë se një arsye. Rrjedhimisht, jam afërmendësh kundër.
Fillimisht, ndryshimi i standardit në një gegërishte hipotetike gjakovare, mirditore apo durrësake, fjala bie, nuk i përgjegjet asnjë realiteti kulturor.
As gegërishtja gjakovare, as ajo mirditore e as ajo durrësake nuk kanë ushtruar kurrfarë presioni të qenësishëm kulturor në gjithë hapësirën shqipfolëse, me të cilën të përligjet ndërhyrja në standard në favor të ndonjërës prej këtyre të folmeve, apo të cilësdo qoftë tjetër.
Shkurt, në kohët në të cilat flasim, në hapësirën shqiptare, asnjë realitet kulturor nuk e përligj ndërhyrjen në standard.
Në vazhdim, standardi aktual, i cili ekziston që prej 40 vitesh, ende has vështirësi të jashtëzakonshme në përdorimin publik.
Pothuaj të gjitha strukturat shtetërore dhe administrative e shpërfillin dhe e keqpërdorin. Media, shtypi dhe botimet në përgjithësi vuajnë jashtëzakonisht rëndë po ashtu.
Në këtë provincën tonë pra, që rrejdh gjak e qelb nga të gjitha anët, nuk gjej dot një strukturë shtetërore, një institucion publik që do të kishte takat ta impononte e për më tepër ta mirëmbante një standard i ri hipotetik.
E kupton dot që në kushte kur askush nuk ka forcë të garantojë implementime dhe respektime standardesh të reja, shqipja, e bashkë me të edhe shqiptarët, rezikojnë të hallakaten pakthyeshëm edhe më tej?
thue:
Këtë hapësirë e mirëmban një usta gjuhësie, i cili ka disa vite që argumenton, me të drejtë për mendimin tim, se ndërhyrjet në paskajore hapin një proces zhinxhir ndryshimesh, të cilat shpien në rishikimin e plotë të standardit.
Ne fjaline e masiperme, nuk kish me ndryshue asnjigja sikur te perfshihej paskajorja. Prandaj mos i beso ustait qe thote se ka me pase rishikim ‘te plote’.
thue:
Standard midis, shartim i dy dialekteve, nuk qenka hiç i mundur, thonë ustallarët e gjuhës. Unë, si konsumator i saj, jam i detyruar të bindem.
Asht i mundshem – te pakten gjuhesisht PO. A ka vullnet per kete bashkim, kjo asht tjeter gja. Nuk ka nderthurje qe nuk jane te mundshme ne struktura te gjuheve a te dialekteve. Ndryshe ato kishin me mbete gjithmone cka kane qene, tue mos pranue asnjihere elemente prej jashte. Sot per sot mungon vullneti per perfshimje ma te madhe te elementit gege. Kjo nenkupton se zanet e pakenaqesise thjesht duhen me vazhdue me ngulmue. Problemi i standardit nuk asht problem gjuhesor – asht jashtegjuhesor.
thue:
E kupton dot që në kushte kur askush nuk ka forcë të garantojë implementime dhe respektime standardesh të reja, shqipja, e bashkë me të edhe shqiptarët, rezikojnë të hallakaten pakthyeshëm edhe më tej?
E kuptoj. Mire qe e kupton edhe ti. Rezistenca qe po i bahet hapjes ndaj elementeve te gegnishtes po ma perforcon bindjen. Mue me bahet se vec tue perfshi aftesite shprehese edhe te gegnishtes, arrijme me e fuqizue shqipen e perbashket.
edhe nji gje Epiriot…
me ba me ta deshmue se shum prej ndryshimeve qe po i hasim ne gjuhen tone sot – e ne baze te te cilave besoj se ti edhe po e ndez alarmin – vijne te ndikuara prej gjuhesh te huaja, kryesisht prej anglishtes e italishtes, duke depertue madje edhe ne nivelin strukturor pervecse thjesht ne leksik, a thue bindesh atehere se nderveprimi mes dy dialekteve eshte i mundshem?
Hyre në debat duke u qarë.
The se, “geget ndihen edhe sot e kesaj dite si qytetare te rendit te dyte bash per shkak se gjuhes standarde” dhe se, shembujt letrarë që sillen prej gegëve “ne fakt jane veç deshmi per me thane se nuk jane aq katundare sa etiketohen e shihen”.
Qëllon të jem i ndjeshëm ndaj etiketimeve të shqiptarëve sipas skemave të caktuara, ndaj dhe t’u përgjigja se, standardi nuk është kriter historik për të përcaktuar katundarinë e shqiptarëve.
Me fjalë të tjera, thashë se, cilësimi i hapësirës gege si katundare prej një pjese të caktuar të katundarisë toske, nuk përbën kriterin me të cilën maten katundarët në anët tona.
Katundarët, në këtë hapësirën tonë shqipfolëse, janë shumicë dërrmuese. Bash ky ka qenë dhe mbetet problemi i qytetërimit shqiptar.
Por edhe ky nuk do të kishte qenë problem i patejkalueshëm nëse zhvillimet qyterëruese do të ishin zhvilluar gradualisht dhe natyrshëm; pa dhunë, pa shkrumb e pa hi.
Kështu si bëhen punët në anët tona, katundarët e gjorë, dalin nga konteksti i tyre i ngushtë masivisht. Duke mos njohur asnjë konvencion, normë, rregull apo hierarki, sipas të cilave funksionon hapësira e madhe publike dhe qytetare, i shpërfillin dhe i shkelmojnë ato për të imponuar konvencionet, normat, rregullat apo hierarkinë e katundit të tyre me pesë apo pesëdhjetë shtëpi.
Faturën, në fund, nuk e paguan katundaria, e cila vërtetë s’ka gjë të humbë. Por bash qytetaria, së cilës i refuzohet koha, ajri dhe hapësira e mjaftueshme për të krijuar një qytetërim të qëndrueshëm dhe gjithpërfshirës.
i lexoj me vëmendje shkrimet dhe e shoh që herë pas here e teprojmë dalim tej kufijve te bisedës së hapur e të dialogut si dhe mendimit shkencor .
Megjithatë doja të jepja mendimin tim se gegërishtja duhet të ndjehet e privilegjuar sepse është në pozitat e së qenurit një gjuhë t[ rrallë , shumë e gjallë e aktive dikur ashtu siç është gjuha e lashtë greke sot që studjohet shekuj me rradhë deri në ditët e sotme.Ajo e luajti rolin e saj pra gegërishtja dhe luan akoma edhe sot një rol të rëndësishëm në studimin e veprave e krijimtarive letrare artistike , niveli social shoqërore , historik e psikologjiktë asaj epoke që akoma dhe ende dita sot nuk është studjuar aq thellë e gjerë .Jemi ne ata që bëjmë qytetërimin , që i japim vlerat apo shvlerësojmë gjuhët ,kulturën dhe historinë tonë.
Gegët nuk ndihen qytetare të rendit të dytë por paraardhësit ,të parët e këtij vendi .Ishin ata që hodhën themelet e gjuhës së sotme . Më vjen keq që lexoj debate ofenduese dhe shoh se si fërkojnë barkun ata që sna duan , si nënqeshin e kënaqen me grindjet e përçarjet tona.I shoh përditë ashtu siç shoh dhe mizerien time në sytë e tyre .