DHJETË ARSYE PËR RILEXIM

Dhjetë arsye të forta për ta rilexuar një roman edhe pse e kam lexuar njëherë

nga Giulio Mozzi (“Teoria e pratica”, më 26 tetor 2020)

përktheu Arben Dedja

Njoftim i kotë: këto dhjetë pika janë për mua. Nuk kam qëllim t’ju këshilloj të rilexoni këtë apo atë libër. Bile, nuk kam qëllim as t’jua këshilloj rileximin në përgjithësi. Edhe pse, po ju hapem, parimi im është ky: më mirë të lexoj dhjetë herë po atë libër, kur ka vlera, se të lexoj një libër me vlera dhe nëntë mediokër. (“Më mirë” sipas cilave kritere? Sipas kritereve të së ushtruarit, të rritjes vetjake, të rrekurit për t’u bërë dikushi, i zoti të krijojë një vepër me njëfarë vlere).

Ah, ç’libër i bukur, por s’më kujtohet hiç. E kam lexuar në vitin [vini një datë çfarëdo përfshirë midis viteve 1974 dhe 2000].
I pata hedhur një sy ashtu kot, dhe vura re që kujtimi që kisha për të s’kish të bënte fare me atë çka romani është në të vërtetë. Le që e kam lexuar në vitin [vini një datë çfarëdo të përfshirë midis viteve 1974 dhe 1990], ku merrja vesh gjë atëherë?
Me thënë të drejtën, vetëm kur arrita te faqja 115 u kujtova që e kisha lexuar. Se kur, s’e di. Ndoshta në [vini një datë çfarëdo të përfshirë midis viteve 1974 dhe 1985].
Vura re që, ndonëse e kam lexuar nga fillimi në fund kur isha tetëmbëdhjetë vjeç, nuk më kujtohej asgjë përveç dy skenave. E rilexova, dhe vura re që, jo më kot, bash ato dy skena (princi Andrej që, i plagosur, shtrirë përtokë, vështron retë; balloja e parë e Natashës)[1] më kanë mbetur në mend. Eh, ç’mrekulli, çuna dhe goca, ç’mrekulli!
Jo se e kam rilexuar, në fakt; është qysh kur e lexova për herë të parë që kam menduar se universi im është ai: vendosa të banoj tek ai univers. Ndaj nuk kam rreshtur kurrë së rilexuari atë libër. Copa-copa, herë-herë, me vëllime të tëra në ndonjë rast. Ca faqe mund t’i kem lexuar, s’e di, pa frikë njëqind herë. Dhe s’është aspak kryevepër e letërsisë, ë! Skriptura është shkel e shko, apo është shkel e shko përkthimi, këtë nuk jam në gjendje ta them. Mirëpo do të më kish pëlqyer të jetoja atje. Të rritesha në atë botë. Të bëhesha ai që s’jam, ai që s’do të mund të jem dot kurrë: një madre e Përnderuar e të Mirës Gesserit. Ose makar të punoja te to: po them kot, bahçevan, për shembull.
E mirë pra, po flasim për “Të fejuarit”. Ok, e di, e di që libri vërtet i përkryer nuk është ky, që libri vërtet i përkryer i letërsisë italiane është “Orlandi i çmendun” i Ariosto-s (se mos një hap i pamatur, se mos një kunj për të drejtpeshuar, një zvarritje, vetëm hir, hir gjithandej); dhe që te “Të fejuarit” faqe të mefshta e të mërzitshme ka, dhe oratorí sa të duash, siç e pranonte edhe Croce. E megjithatë… Po a nuk e keni vënë re ç’sintaksë sipërane ka ky njeri? Si i vë presjet? PRESJET, dreqi e mori. Dhe sa presje pastaj, që vë. I mrekullueshëm. Nëse s’e pëlqeni, nuk e dini ç’është erotizmi. Flas seriozisht.
E vërteta është që sa herë e rilexoj gjej aty gjëra që nuk i kisha vënë re më parë, ndaj mbetem me dyshimin se po ta lexoj prapë, prapë do të gjej. Mistér. Mistér jo në sensin që nuk kuptohet (përkundrazi, mjaft të mësohesh me një gjuhë të shtatë shekujve më parë, dhe të dorëzohesh para atyre tri-katër tercinave vërtet të pazbërthyeshme – ndoshta më tepër për prishje të dorëshkrimeve se për errësi të vërtetë), por në sensin që është një gjë pa fund, tërë përroska, teori të pafundme dhomash, dollapë për t’u çapëlyer, sirtarë sekretë – dhe, seç kam ndjesinë që sa herë i kthehem, dikush i ka zhvendosur gjërat, ia ka ndryshuar vendet gjithçkaje, ndaj do të më duhet ta përjetoj edhe njëherë nga e para.
Fillon me fjalët “The truth is…”; mbyllet me fjalët “…was, after all, a dream”. Nuk e di a ka ndonjë që e ka vënë re. S’e besoj, se kritikët s’ua hedhin sytë romaneve me spiunazh. E mirë pra, kjo është historia e një hetimi pa prova, pa gjurmë, ku se cili është fajtori – byri, spiuni i djegur – është e qartë qysh kryeherazi, ku fajtori cullet me një kurth për kotësinë e të cilit janë të gjithë të ndërgjegjshëm, hiq Peter Guillam-in e gjorë, ende adoleshentin (në shpirt) Peter Guillam, kjo historia e pamundësisë të tradhtosh kë kemi dashur dikur edhe pse nuk na ka dashur e, madje shpesh, na ka tradhtuar – çuna (goca), gjithnjë më vlon zemra, më vlon. Dhe çdo herë përpiqem t’i gjej një cen, një gabim, një lajthitje: dhe nuk gjej gjë. Si asaj here ky burrë nuk ka shkruar kurrë më – edhe pse aty-këtu, në ndonjë roman tjetër ku George-i rishfaqet, ndonjë shkëndijë shkëndrit akoma.
E thjeshtë: herën e parë gjeta aty veten time, dhe qava. Kaloi kohë, u rrita, ndryshova dhe ai – libri, pra – u rrit e ndryshoi tok me mua. Kemi qenë gjithnjë pranë.
Po ju rrëfehem: Flaubert-in s’e kam honepsur kurrë. Sidomos zonjën e tij Bovary. Romani i një budallaçke. Lëre Frédéric-un pastaj, kokë e këmbë i plogësht: e gjithë pretendime, bile. E megjithatë: si i pret ato skenat, që dreqi ta hajë! Si i bën ashtu të mbarojnë pa pritur e pa kujtuar, sapo nuk i hyjnë më në punë! Ç’guxim, ç’pafytyrësi! Të gjithë duke hulumtuar rreth mot juste: vini re, për një herë, që nuk ka qoftë një gjysmë fjale të tepërt, një gjysmë rreshti të tepërt, një gjysmë skenë të vetme tepër.

[1] Këtu, si edhe më poshtë, përmenden libra që autori i rilexon, por titujt nuk eksplicitohen kurrë plotësisht. Në disa raste (si ky) është lehtë ta gjesh; herë tjetër jo dhe aq.