RRETH DOGMËS NË SHKENCË

-shënime-

Jemi mësuar (stërvitur mendërisht) të flasim për shkencën si antipodin e dogmës, por harrojmë se shkenca – në realitet – është po aq e ekspozuar ndaj paralizës prej dogmës, sa edhe feja; kush ka punuar në institucione të shkencës (dhe të dijes) do të më japë të drejtë. Nga ana tjetër, mendja e hapur nuk është gjë prerogativë e shkencëtarit, i cili mbase në punën e vet detyrohet ndonjëherë ta mbyllë mendjen artificialisht dhe përkohësisht, për të ruajtur koherencën dhe integritetin e kërkimit që bën. Dhe aq më pak vlen kjo në aspektin etik, ku jo rrallë ndesh në shkencëtarë që i trajtojnë marrëdhëniet ndërnjerëzore si marrëdhënie mes kimikatesh në epruvetë; po aq mërzitshëm sa ai kleriku, që të thotë “jemi të gjithë në dorë të Zotit”. Për të sqaruar një dilemë timen morale, mbase do t’i drejtohesha një kleriku më lehtë se një shkencëtari; edhe pse të barabarta janë gjasat që si njëri, ashtu edhe tjetri, të qëllojnë mediokritete. Do të thoja që, për t’i krahasuar, mbase duhet filluar nga pyetja se cili prej tyre është më i lirë mendërisht. Personalisht, do të preferoja atë që edhe e vendos personin në qendër të universit; sepse nga kjo rrjedh, besoj, edhe nga vlera e tij për Tjetrin (interpersonale); vetëm IQ-ja e lartë nuk mjafton, sepse IQ-ja duhet të jetë edhe e balancuar. Tani që i thashë këto, më duhet të shtoj edhe se dëmet më të mëdha, në gojë, m’i ka bërë një dentist që ishte ndoshta njeriu më i përshpirtshëm që kam takuar, në kuptimin e keq të fjalës; dhe që, midis një trapanimi dhe tjetrit, më namatiste me këshilla morale!

Dogmën zakonisht e kanë lidhur me fenë: sipas një përkufizimi, fjala i referohet një doktrine ose një bashkësie mësimesh që një grup – zakonisht fetar – e pranon ose e predikon pa e vënë kurrë në dyshim. Për katolikët, Dogma është ajo pjesë e doktrinës që është komunikuar me rrugë hyjnore dhe që Kisha e ka përkufizuar formalisht si diçka që duhet besuar ashtu siç është komunikuar (revealed Truth); si e tillë mbahet e ashtuquajtura pagabueshmëri e Papës, që lidhet drejtpërdrejt me mësimet e Kishës lidhur me fenë dhe moralin. Këtu nuk është vendi, as e kam unë kapacitetin të diskutoj natyrën e kësaj dogme; por vetëm ta vë në dukje, për ta krahasuar me dogmën e pagabueshmërisë në doktrinat politike totalitare, por jo vetëm. Më ka ndodhur jo rrallë të dëgjoj biologë që të flasin për evolucionizmin në biologji (darvinizmin) si të ishte edhe ai dogmë e këtij lloji; ngjashëm shfaqet, të paktën në ligjërimin shkencor popullarizues, teoria e relativitetit (special dhe të përgjithshëm) e Einstein-it. Pata shkruar, para disa vjetësh, një ese me titullin Einstein-i i pagabueshëm, ku flisja për maninë e këtij lloj ligjërimi për të komentuar, pas çdo lajmi për ndonjë zbulim shkencor, se “Einstein was right” (254 mijë hite, në 2021 kur shkruaja; 92 mijë sot, një rënie që ndoshta lidhet me mënyrën si i numëron këto motori i kërkimit). Natyrisht, komuniteti i fizikanëve si rregull mbetet i hapur për prova se Einstein-i mund ta ketë pasur gabim (edhe pse nuk më rezulton ta ketë prioritet zbulimin e tyre), ndryshe nga qëndrimi, të themi, i Vatikanit, lidhur me pagabueshmërinë e Papës; prandaj këtu vetëm sa dua të vë në dukje se një doktrinë ose teori nuk mund të mbahet në këmbë, pa e lejuar parimin e pagabueshmërisë njëfarësoj. Për lehtësi arsyetimi, mund ta krahasojmë këtë parim të pagabueshmërisë me aksiomatikën brenda një sistemi deduktiv; duke qenë metoda aksiomatike një procedurë që lejon të gjenerohet një sistem i tërë i dijes, në pajtim me rregulla të specifikuara përmes deduksionit logjik, nga disa propozita bazë (aksioma ose postulate), të cilat merren si “primitive” dhe që mund të përkufizohen dhe të ndërtohen arbitrarisht ose të konceptohen me intuitë si të vërteta.

Aksioma dhe dogma nuk janë e njëjta gjë, por kanë shumëçka të përbashkët. Nga ana tjetër, në praktikë, pjesa më e madhe e shkencëtarëve operojnë në mënyrë dogmatike madje edhe pa qenë të vetëdijshëm për këtë; sepse është tejet e vështirë të angazhohesh në një fushë kërkimore dhe njëherazi t’ia vësh në diskutim parimet themelore; dhe shkencëtarit, edhe atij më eksperimental, i duhet të besojë në disa parime, metoda dhe vegla që përdor, pa i verifikuar. Nga ana tjetër, dogma, duke i çliruar mendjet nga ankthi i verifikimit, lejon që të arrihen rezultate aplikative të shënueshme. Po të shohim pastaj në praktikë, unë nuk besoj se ka ndonjë institucion kërkimor-shkencor në një vend si Shqipëria, që të mos jetë i detyruar të punojë në mënyrë dogmatike, ose duke mos guxuar t’i vërë në diskutim parimet e përgjithshme. Mjaft të marr për shembull fushën e dijes albanologjike, ku “autoktonia” e shqiptarëve që nga periudha para-romake dhe prejardhja e shqipes nga ilirishtja funksionojnë si postulate të dijes institucionale. Nuk ka asnjë arsye “shkencore” për këtë – është thjesht nevoja që institucionet publike t’i nënshtrohen ideologjisë kombëtariste. E megjithatë, që një parim pranohet dhe zbatohet në mënyrë dogmatike, duke u marrë si “e vërtetë e riveluar”, kjo nuk e bën vetvetiu të gabuar; shqiptarët mund të jenë vërtet autoktonë që nga periudha para-romake dhe shqipja mund të jetë vërtet vazhdim i ilirishtes; dogmatizmi thjesht dikton një lloj orientimi unik të dijes. Veç nuk duhet harruar që institucionet, duke qenë krijesa burokratike në vetvete, e kanë më të lehtë të identifikohen me dogmën dhe zbatimin e saj.

Gjithsesi, dogma nuk i referohet doemos ndonjë imponimi të ideologjisë në shkencë; më shpesh, ajo funksionon si themel për ngrehinën e dijes. Do të sillja si shembull, nga gjuhësia meqë këtë fushë e njoh më mirë, shkollën e Junggrammatiker (“gramatikanët e rinj”) të shekullit XIX e cila jo vetëm pati sukses të jashtëzakonshëm në mbarështimin e diakronisë së gjuhëve indoeuropiane, por edhe pati meritën e futjes së parimit të falsifikueshmërisë në gjuhësinë historike, për ta shndërruar këtë në shkencë të mirëfilltë. Aparati teorik dhe metodologjik i kësaj shkolle u organizua i gjithi rreth hipotezës së “rregullsisë së ndryshimit fonetik”, sipas të cilës një ndryshim fonetik diakronik prek njëkohësisht të gjitha fjalët ku plotësohen kushtet kontekstuale, pa përjashtim. Ishte kjo “pa përjashtim” që ia tronditi themelet filologjisë gjermane, e cila nuk ishte mësuar me këtë lloj sigurie gati matematike; dhe në fakt rezistenca nuk mungoi asnjëherë. Mbaj mend prof. Shaban Demirajn, kur na e përshkruante këtë parim të neogramatikanëve – gjithnjë me një buzëqeshje të lehtë, sikur të donte të na thoshte se kjo “pa përjashtim” është pak e vështirë për t’u përtypur; e megjithatë, vazhdonte, “nuk është se nuk kishin të drejtë.” Natyrisht, historia e shqipes është e pasur – më shumë se ç’mund të përballojë një neogramatikan – me përjashtime ndaj ligjeve fonetike, që duhen arsyetuar; dhe në fakt historianët e shqipes kalojnë shumë kohë duke gjetur shkaqet e mundshme të këtij apo atij përjashtimi, duke sjellë në vështrim faktorë si analogjia ose huazimi, të cilët neogramatikanët gjithnjë i pranojnë. Për shembull, në rastin e trajtimit që i ka bërë protoshqipja grupit latin -ct, duke e shndërruar nga njëra anë në -jt (p.sh. drejt, shujtë, shenjt) dhe nga ana tjetër në -ft (p.sh. luftë, ftua, etj.), është folur për ndikime nga dy lloje të ndryshme të latinishtes ballkanike, perëndimore dhe lindore; sikurse shndërrimi aq i shpeshtë i a-së në e (në fjalë si qytet, shëndet, etj.) është shpjeguar me një mekanizëm gramatikor, që është singularizimi i shumësit, etj. Por ky monolitizëm, i ligjësive fonetike historike, u vu në diskutim gjatë shekullit XX; madje nga shumë anë. Hugo Schuchard, një dialektolog i gjuhëve romane, e pat lidhur shpejtësinë e ndryshimit fonetik diakronik me dendurinë e përdorimit të fjalëve ku ndodh ky ndryshim. Pa u futur në hollësi, po shtoj vetëm që edhe hipoteza e difuzionit leksikor, edhe fonetika strukturaliste (e ndjekur nga fonologjia gjenerative), e futën në krizë gjatë shekullit XX absolutizmin e kriterit “pa përjashtim”.

Për krahasim, roli i dogmës në shkencë mund të krahasohet me atë të rregullave të lojës, bie fjala, në shah. Këto rregulla, për shembull, si lëviz kali ose si dhe kur bëhet rokada, janë sa arbitrare, aq edhe të paprekshme, veçanërisht gjatë lojës – sepse është vetë marrëveshja e heshtur (tacite) për rregullat, që e mundëson lojën. Përndryshe, palët mund të diskutojnë, qoftë edhe teorikisht, ndryshimet në rregulla – për shembull në rreshtimin fillestar të gurëve (chess960), ose rreth mundësisë për ta eliminuar krejt rokadën; por nuk mund të diskutojnë rregullat e lojës, gjatë lojës. Duke ekstrapoluar në kontekstin kozmologjik, le të mbajmë parasysh që, deri nga mesi i shekullit XVII, dijetarët ndiqnin sistemin gjeocentrik të Ptolemeut, ndërsa më pas erdhën duke adoptuar sistemin heliocentrik i Kopernikut. Te Thomas Kuhn kam lexuar që, në bazë të parimit të relativitetit (Einstein), si gjeocentrizmi, ashtu edhe heliocentrizmi duan konsideruar si aksioma (në thelb, dogma: The Function of Dogma in Scientific Research; një shpjegim më i detajuar këtu); dhe se ekskluziviteti i dogmës, brenda një fushe studimi, do parë më shumë si dëshmi e pjekurisë së fushës dhe si garanci e zhvillimit të shëndetshëm të dijes. Megjithatë, ideja për ta krahasuar dallimin mes gjeocentrizmit dhe heliocentrizmit me dallimin mes, të themi, gjeometrisë euklidiane dhe një gjeometrie jo-euklidiane është sa intriguese, aq edhe kundër-intuitive.