Nga Ilir Yzeiri
Kohë më parë, në revistën « Peizazhe të fjalës », drejuesi i saj, shkrimtari dhe studiuesi i njohur Ardian Vehbiu, pas njoftimit se filmi « Gjeneral Gramafoni » ishte restauruar dhe tani i është dhënë publikut në versionin digjital, botoi një shkrim me titullin « Nga restaurimi në rehabilitim », duke provokuar me këtë rast edhe reagime të ndryshme nga ndjekës në rrjetet sociale, por edhe disa shkrime të tjera, të cilët, në tërësi, e shihnin këtë proces, pra restaurimin e këtij filmi, por edhe të filmave të tjerë të realizuar në socializëm dhe nën tutelën e realizmit socialist, si rehabilitime të tyre pas qëndrimit përjashtues dhe klasifikimit si produkte në shërbim të diktaturës që mban një pjesë jo e vogël studiuesish radikalë, të cilët e identifikojnë artin dhe letërsinë e krijuar në socializëm si produkt tërësisht në shërbim të diktaturës dhe me mesazhe regresive. Arti dhe letërsia e krijuar në socializëm nuk është studiuar aq sa duhet dhë në tërësi në qëndrimin ndaj tij shfaqen reminishenca të mendimit totalitar[1]. Ne vijmë nga një periudhë që kishte instaluar në mendimin kolektiv parimin e përjashtimit nga qarkullimi kulturor dhe atë të ndalimit të autorëve që ishin shpallur si kundërshtarë të regjimit dhe veprave të tyre. Ridimensionimi i memories kolektive që bënë komunistët pasi morën pushtetin la gjurmë të thella në mënyrën e të menduarit kolektiv dhe sot shfaqen në pririjen për të përjashtuar nga qarkullimi kulturor produktin e krijuar në socializëm me të njëjtën mendësi që patën përdorur elitat komuniste kur përjashtuan nga qarkullimi letrar e kulturor një pjesë të mirë të traditës sonë letrare e artistike. Po le të kthehemi te filmi « Gjeneral Gramafoni » për të kuptuar se çfarë përfaqëson ky produkt nga pikëpamja fenomenologjike. Siç e thashë më sipër, A. Vehbiu bën një zbërthim fenomenologjik të këtij produkti të cilin unë do të mundohem ta tregoj edhe në disa anë të tjera. Filmi është realizuar në vitin 1978 dhe tregon historinë e një instrumentisti popullor të talentuar, i cili i reziston joshjes së një diskografi italian që e fton atë të regjistrojë muzikën e tij duke e përshtatur atë sipas shijes së këtij diskografi që, në film, paraqitet si përfaqësues i administratës fashiste. Filmi zhvillohet në kohën kur vendi është pushtuar nga Italia fashiste dhe ngjarjet shtillen në një qytet të jugut ku italianët kanë marrë e shfrytëzojnë edhe disa puse nafte. Konflikti zhvillohet në dy rrafshe- në atë kulturor, pra, në rezistencën që bën klarinetisti i talentuar Halit Berati, interpretuar nga Bujar Lako kundrejt diskografit fashist dhe, në planin tjetër, rezistenca e punëtorëve të naftës dhe protestat e tyre ndaj përfaqësuesve të kompanisë italiane. Ky kontekst historik ose ekzegjeza siç quhet në teorinë e artit, mbështetet ose aktualizon të vërtetën historike që ishte shkruar në librin apo në tekstin e hartuar më parë nga autori suprem që ishte mendimi komunist mbi luftën, por edhe mbi artin. Është e kuptueshme që filmi nuk mund të dilte jashtë këtij kufiri. Ndërkaq, çdo vepër artistike, madje edhe ajo më mediokërja është një trillim dhe nuk ka asnjë gjë të ngjashme me realitetin në kuptimin që ajo që tregohet në vepër, nuk ka ndodhur kurrë ashtu siç tregohet në imazh, pra, në një realitet virtual. Dhe këtu arti e kapërcen realitetin dhe, siç thotë Hegeli, është më i bukur ose më i shëmtuar se realiteti. Veç kësaj, arti është edhe një krijim individual dhe këtu talenti i autorit është përcaktues. Regjisori i këtij filmi është Viktor Gjika, padyshim një nga më të mirët që ka njohur kinematografia shqiptare bashkë me Anagnostin e të tjerë. Aktori kryesor është Bujar Lako, përsëri një nga aktorët më të mirë që ka pasur skena shqiptare. Muzika që interpretohet aty është loja me klarinetë e Laver Bariut, njërit prej instrumentistëve më virtuozë që ka pasur Shqipëria. Përballë këngëve melodramatike italiane të viteve ’30 që sillen aty si model për t’iu kundërvënë muzikës popullore të Halit Beratit, natyrisht që, gjithëscili nga ne, pëlqen kabatë me klarinetë që luhen nga Laver Bariu për të ilustruar lojën e personazhit që interpretohet nga Bujar Lako. Ardian Vehbiu vëren me të drejtë se filmi më shumë ishte një frymëzim për të theksuar kultin e muzikës popullore që u bë prirje zyrtare politike e asaj kohe pas asaj që kishte ndoshur me goditjen e ashpër ndaj muzikës së huaj e shfaqjeve të huaja, sidomos pas Festivalit XI në Plenumin IV. Kjo është e vërtetë dhe shërben për të gjitha ata që do ta studiojnë më pas traditën e artit të realizmit socialist për të kuptuar sidomos kontekstin ideologjik nga niste frymëzimi për një vepër të caktuar. Mirëpo, ndërkaq, filmi si çdo vepër tjetër ridimensionohet me kalimin e viteve dhe ajo që në kohën kur është krijuar filmi mund të ndjehej si heroike, sot mund të jetë komike në rastin më të mirë ose fatale në rastin më të keq. Unë do të parapëlqeja fjalën ridimensionim në vend të « rehabilitim » që përdor kolegu im Vehbiu. Pse ? Unë mendoj se disa mesazhe mbeten universale. Le të kthehemi te filmi. Ruajtja e identitet vetjak përballë asimilimit global është një ide apo një mesazh që nuk vdes as sot. Theksimi që i bëhet në film kësaj ideje është një mesazh që është transferuar deri te ne pa e humbur vlerën. Ajo që ne po vuajmë sot në muzike është pikërisht humbja e këtij identiteti që në socializëm për nevojat e pushteit totalitar ishte shpallur si një gjë e shenjtë. Tjetër, në kontekstin e pushtimit fashist, për nevojat e tyre, italianët krijuan edhe Institutin e Studimeve Shqiptare dhe, në kuadër të këtij angazhimi, u realizuan studime me vlerë. Mirëpo, në këtë institut, italianët, ashtu si komunistët më vonë, nuk e përfshinë Mitrush Kutelin dhe ai kishte një qëndrim mjaft kritik ndaj tij. Filmi ka një trillim të shtrembëruar dhe këtu duket ndikimi i tekstit autoritar e ideologjik. E vërteta historike është kthyer përmbys sepse regjistrimi i muzikës së klarinetistit të njohur do të duhej të përfillej si një akt pozitiv, sepse, në kuadër të zhvillimit teknologjik, Italia kishte mundësi të fiksonte në pllaka gramafoni muzikën. Ne sot, të vetmet filmime nga ajo kohë, kemi ato të entit kinematografik të kohës së fashizmit « Luce ». Në vitet ’30, me inisiativën e Neço Mukës dhe Tefta Tashkos regjistrohen në Francë këngët e para shqiptare. Pra, nga pikëpamja utilitare, nuk kishte asgjë ofensive apo armiqësore nëse ato pjesë muzikore do të regjistroheshin. Refuzimi ndaj regjistrimit nuk është refuzim ndaj asimilimit, por është një krenari primitive që nuk beson te teknologjia, por te qarkullimi gojor. Pikërisht këtu qëndron edhe dobësia e filmit, por pikërisht kjo dobësi e diegjezës pra e realizimit trillues të këtij filmi, e shenjon më mirë fenomenologjinë e kësaj krijimtarie e cila ndërtohej si frymëzim nga teksti i shkruar më parë prej autorit suprem dhe realizohej prej artistëve virtuozë duke sjellë te ne një shumësi mesazhesh, nga ato universale deri te ato që nga dramatike kthehn në komike dhe aktualizimin e një kohe që nuk do të ishte produktive ta fshijmë nga qarkullimi, por ta interpretojmë.
(c) 2023 Ilir Yzeiri. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] Shih Ilir Yzeiri, « Semiopragmatika e realizmit socialist », Onufri, Tiranë 2013 dhe nga injëjti autor « Si erdhi realizmi socialist në Shqipëri », Botimet « Çabej », Tiranë 2020
“Ruajtja e identitet vetjak përballë asimilimit global është një ide apo një mesazh që nuk vdes as sot”IZ
Ironia eshte se muzika te cilen karakteret e filmit mundoheshin te mbronin nga influeca italiane si identike shqiptare ishte ne vetvete e importuar,,kopjuar apo e influncuar nga muzika e popujve te tjere te ballkanit .
Një korrigjim për Yzeirin. Ngjarjet zhvillohen në kohën e Zogut dhe tensioni me italianët nënkupton që fashistët po i paraprinin pushtimit ushtarak me “skllavërimin ekonomik” (nafta) dhe “korruptimin kulturor” ( muzika e huaj nga njëra anë e pllakës) dhe joshjen e “artistëve tanë” nëpërmjet regjistrimeve (ana tjetër e pllakës). Kam kohë pa e parë atë film, por pavarësisht se ai mbetet një vepër e realizmit socialist, prapë se prapë është nga ata filma atipikë ku mjeshtëria aktoriale dhe regjisoriale e zbusin maksimalisht banalitetin e propagandës. Dhe, kur një vepër arrin parametra të caktuar artistikë, i shpëton skematizmit. Prandaj unë do ta quaja një vepër Atipike të realizmit socialist. Vepra tipike për mua janë ato ku personazhet janë një dimensionale dhe në kokën e tyre kanë citate dhe në vend të gojës kanë altoparlantë. Ndoshta kjo veti Atipike i jep këtij filmi shansin që të shijohet edhe sot pa u bërë subjekt humori, apo çudie perceptimi nga brezat e rinj. Ndoshta… sepse kur rri dhe mendoj se sa filma mund të qëndrojnë edhe sot të paqortuar nga kinematografia e para viteve ‘90 më vjen në mend vetëm një titull: Përrallë Nga e Kaluara e Dhimitër Anagnostit. I vetmi film, mendoj, që nuk ka gjurmë kohe dhe realizmi socialist.
Një koleg i cili shkruan rregullisht për filmin, njohës i rrallë i kinematografisë shqiptare dhe botërore, dhe që për mua është kritiku I VETËM kompetent i filmit në hapësirën e shqipes – i njohur me pseudonimet Kino Ditari dhe Stalker – ka shkruar për filmin Gjeneral Gramafoni se e vetmja gjë me vlerë atje është kamera (po e parafrazoj, sepse nuk e gjej dot komentin në këtë moment). Unë jam në gjendje të dalloj skematizmin dhe manikeizmin në film, bashkë me sentimentalizmin karakteristik të kitsch-it socrealist, por përndryshe jam i prirur të ndjek vlerësimet e atij kolegu, i cili sistematikisht më ka mësuar si t’i shoh filmat – sot është më e vështirë të dish ta kuptosh një film, se të dish ta krijosh…
Xhaxha (se keshtu te kam thirrur prej dekadash tashme), te falenderoj per komplimentin, ndjehem i prekur, sidomos kur ai vjen nga nje person per te cilin, per te perifrazuar Henri Michaux (i cili thosh se, po te shembej nje ditë Sorbona në France fare mire në vend të saj mund te vihej Chris Marker) do thosha të njejten gje : po te shembej (fatkeqesisht, sigurisht) Biblioteka Kombetare, fare mire në vend të saj mund te vihet Ardian Vehbiu.
ps: sa per shkrimin e melartem, s’kam c’them, eshte krejtesisht i pakuptueshem. Nuk flitet ashtu per n kinematografine, sepse nuk ka si te flitet per fenomenologji te nje filmi. Per nje arsye te thjeshte: per mua, nje film nuk mendohet, por perceptohet (un film ne se pense pas, il se perçoit).
Jo se jam ndonje specialist i filmit apo filmologjise, por ma merr mendja se “Perralle nga e kaluara” nuk ka gjurme kohe dhe soc-realizmi pikerisht se skenari u adaptua nga “14 vjeç dhender” dhe me sa ma kujtohet nga letersia qe kam bere ne shkolle Çajupi nuk ia kishte idene e soc-realizmit.
Më shumë se ridimensionimi dhe rehabilitimi, si shkak i popullaritetit të sotëm të Gjeneral Gramafonit, më duket nostalgjia, sentimentalizmi i butë (soft) i një grupi të popullsisë shqiptare, kryesisht atyre mbi dyzet vjeç, pra i atyre që ende mbajnë mend diçka nga Shqipëria e para ’90-ës. Më të rinjtë – nisur kjo edhe nga kontakte personale me disa njëzetë- apo tridhjetë-vjeçarë të sotëm – ose janë fare indiferentë ndaj këtyre filmave, pra nuk u qasen hiç, ose, kur i shohin, i interpretojnë si përralla (me mbret apo me komunistë) dhe/ose si burim batutash.
Ndërsa sentimentalizmin e moshave dyzet plus për kulturën e epokës totalitare – filma, muzikë, shfaqje teatrore etj. – unë e shoh si pjesë përbërëse të një nostalgjie më të përgjithshme për atë kohë. Por jo në kuptimin se ata duan rehabilitimin e komunizmit hoxhian – ata që mbajnë mend diktaturën, mbajnë mend në radhë të parë (sidomos!) mizerjen ekonomike të asaj kohe. Njeriu shqiptar i tranzicionit, ky materialist par excellence, vetëm komoditeti dhe mirëqënia që nuk do t’i preken, jo më të kthehet prapë në skamjen e diktaturës – larg qoftë! Sentimentalizmi është për atë çka kishin në diktaturë, por që nuk e kanë më në sistemin e sotëm: stabilitetin, atë social dhe atë politik, kundrejt anarkisë së tranzicionit. Të dyja mungojnë sot në Shqipëri, si shoqëria, ashtu edhe shteti. Në vend të tyre kemi disa forma surrogato, që për inerci i quajmë ende shtet dhe shoqëri. Ky është edhe dështimi i madh – dhe ndoshta fatal – i Shqipërisë së tranzicionit.
Sado të përçudnuara që ishin shoqëria dhe shteti atëherë, në diktaturë, vetë ekzistenca e tyre ishte një avantazh, i madh madje; një domosdoshmëri për çdo individ, si qënie sociale që është, por sidomos edhe për çdo popull që kërkon të jetë më shumë se sa vetëm etni gjuhësore. (Jashtë temës: a nuk shpjegon kjo largimin në masë nga Shqipëria edhe të atyre që janë të rregullar ekonomikisht mirë aty, me punë, prona, mirëqënie? Njerëzit janë sot të lirë, por liria, pa korniza sociale dhe shtetërore, është anarki dhe nuk i hynë në punë shumë kujt, përveç kriminelëve, pa dhe me teserë). Në vazhdim të temës: a nuk shpjegojnë këto mungesa – si kushte elementare – edhe shterpësinë kulturore të tranzicionit, përballë trashëgimisë kulturore të soc-realizmit? Kultura nuk mund të krijohet në vakuum. Dhe, për më tepër, a nuk është ky boshllëk kulturor i tranzicionit edhe një shkak i orientimit rishtaz të shqiptarëve drejt krijimtarisë totalitare? Përtej Hollywood-it dhe telenovelave turke, njerëzit duan diçka që është e tyrja, shqiptare, ku të kapen, për të mos u fundosur mentalisht, për të mos e humbur plotësisht identitetin kulturor dhe, më gjerë, atë kombëtar…
Prandaj edhe debati mbi Gjeneralin më duket pak i çuditshëm, sepse merret me një rrezik imagjinar – rehabilitimi i ideologjisë komuniste apo nacionaliste nëpërmjet ringjalljes së trashëgimisë së soc-realizmit – dhe që anashkalon problemin duke ia kërkuar rrënjët në të shkuarën, dhe jo në të sotmen. Si të thuash, luftojmë nëpër beteja që kanë mbaruar prej kohësh, ku Gjenerali jo vetëm është mundur por edhe ka nënshkruar kapitullimin.. dy herë madje, si fashist dhe si komunist. Dhe së fundmi, për një gjë mund të jemi fare të sigurt: as restaurim dhe as transmetim të filmave soc-realistë nuk do të kishim, nëse ringjallja e fantazmave komuniste do të paraqiste edhe rrezikun më të vogël për regjimin e sotëm në Shqipëri. Për këtë kujdeset Gjeneral Tranzicioni, ai që ka ngritur shtatmadhorinë në Bulevard, bashkë me rreshterin që bën roje në Bashki. Prej tyre madje kemi dëgjuar lavdet të mira për Gramafonin… (“habitem” përse?).
[Diçka që më vrau syrin te shkrimi më lart:
Identiteti vetjak?! Kaq toksike është bërë fjala kombëtar/e, saqë të jetë tabu edhe përmendja e saj në një kontekst positiv? Dje cenzurë, sot vetëcensurë… kush ka më nevojë për diktaturën, kur kemi vetëzensurën…]