Kështu e quajnë italianët kritikën e ashpër ndaj një vepre arti ose libri të botuar; atë lloj kritike që synon ta paragjykojë krejt pritjen e veprës, duke iu lutur publikut që të mos humbë kohë me të.
La stroncatura. Shkas dramash në gota uji, rrathësh poshtë syve, lotësh rrëke, paranojash, depresioni, abortesh spontane, ndonjëherë vetëvrasjesh të tentuara e rrallëherë edhe të kryera me sukses; sepse “artistët” madje artistët qëllon që janë shpirtra të brishtë, preken lehtë, lëndohen e plagosen thellë, vuajnë në heshtje e ndonjëherë me zhurmë; ose përgatitin hakmarrjen, i mbushin shtambat me urrejtje, këputin mish dhe shterpësohen përfundimisht.
Sot në Shqipëri këtë lloj kritike askush nuk duket ta praktikojë më; meqë askush nuk fiton gjë, nga të bërit armiq anembanë. Veprat e artit e të “artit”, që nga skulptura post-moderniste dhe video-instalacionet, te këngët turbo-folk dhe filmat multiplikativë, priten e përcillen me të njëjtën indiferencë të përgjithshme, pothuajse protokollare.
Herë pas here, ndonjë mik i autorit merr mundimin të bëjë adetin e të shkruajë recensionin në mediat – për të vënë në dukje talentin e fuqishëm, premtimin, forcën e fjalës ose të penelit, thellësinë e mendimit, frymëmarrjen artistike, vizionin unik, pathosin mjeshtëror e të tjera profka që të gjithë i dimë e i njohim.
Recensione të tilla e kanë mbushur kulturën shqiptare me gjenij të konfirmuar – në prozë, në varg, në dramë, në kinematografi, në telajo, në instalacione. Arte të caktuara, p.sh. ato vizualet, rrezikojnë të arrijnë atë pikë kritike ku numri i praktikantëve t’ia kalojë numrit të spektatorëve.
Është përftuar, kësisoj, një liturgji perverse: shkrimtarë dhe artistë krijojnë vepra, për të marrë, si shpërblim, lavdërime më të shpëlara edhe se vetë veprat e vepërzat që kanë krijuar.
Ngritja e vetullave, dyshimi, pakënaqësia, zhgënjimi, pretendimi për më tepër, krahasimi i pafavorshëm me mjeshtrat shihen shtrembër. Duket sikur opinioni, i vetëdijshëm që artistët dhe njerëzit e kulturës në Shqipëri pothuajse po vdesin për bukë, përpiqet të shpëtojë shpirtin duke i mbrojtur këta të paktën nga kritikat, për t’i lënë të vdesin me dinjitet.
Megjithatë, le ta pranojmë mes nesh: pjesa më e madhe, të themi 90% e vëllimeve me poezi, romaneve, përmbledhjeve me tregime e skica, kujtimeve, fotografive, pikturave dhe video-instalacioneve janë, për ta thënë me një fjalë të vetme, pleh. Madje edhe më keq se plehu, meqë plehu vlen për të plehëruar perimet ose trëndafilat.
Pa e zënë pastaj fare në gojë kulturën pop aq dëshpërimisht derivative, këngët e lehta, televizionin, spektaklet e modës, konkurset e miseve dhe të tjera karagjozllëqe mediash, të cilat jo rrallë vijnë me pretendimet artistike përkatëse; ose zboret buxhetore të operave, operetave, koncerteve me muzikë simfonike dhe pjesëve teatrale interpretuar aq dobët, saqë do t’ia vlente t’i ndiqje vetëm për t’u zbavitur me gafat, notat e stonuara, koreografitë kaotike dhe amatorizmin skenik.
Nëntëdhjetë përqind pleh, por pakkush guxon të mbyllë hundët me duar. Artistët kanë nevojë t’u japësh zemër? Natyrisht. Sikurse kanë nevojë jetike edhe për një sistem filtrash, që të bllokojë e të lërë jashtë bykun, kitsch-in, pozat artificiale, shishet plastike, histrionizmin dhe nepotizmin.
Prandaj nuk më shqetëson aq kjo masë sa amorfe aq barazimtare artistësh që ndoshta duhej të kishin zgjedhur një profesion më të përshtatshëm për veten, sesa fati i atij 10% që mbetet; ose i të gjithë atyre që kanë vërtet diçka për të thënë; diçka të tyren, unike dhe të mahnitshme; të tillë që të lërë gjurmë të pashlyeshme në jetët e lexuesve, të dëgjuesve, të shikuesve.
Ku janë këta pak të çmuar, që kultura shqiptare mezi i përfton e që po i humbi nuk i rekuperon dot lehtë? Treten e veniten diku në mes të turmës karnevaleske e valëvitëse, bërryl më bërryl me spekulatorët, vanitozët, të fantaksurit, megalomanët, lekistët, plagjiatorët, epigonët, imitatorët, kurtizanët, sahanlëpirësit. Shtyhen e shtypen, kaprollë në mes të elefantëve.
Pikërisht për hir të këtyre pak kaprojve të mbetur, na duhet stroncatura.
Do të ngrihen zërat e masës e t’i thonë kritikut shfarosës: kush je ti e me ç’të drejtë del e shkruan se kjo vepër arti nuk vlen as për të pastruar çizmet? Nuk e ditke ti që de gustibus non est disputandum?
Do t’i vënë në dukje: ti nuk kupton, ti nuk merr vesh, ti ke mbetur mbrapa. Do t’ia përplasin në fytyrë: ti je armik i artit, ti je kundër spontaneitetit, ti u zë frymën veprave, ti je seksofob, ti je snob, ti je slob, ti je moralist, ti masturbohesh duke padronizuar e përqeshur viktimat.
Në disa territore, kritikut mund t’i duket madje të prenotojë një dhomë në kullat e ngujimit, dhe këtu e kam fjalën edhe për Internetin.
Do t’i kujtojnë: chi di spada ferisce, di spada perisce.
Do t’i insinuojnë: ti flet nga zilia, ti je vetë artist i dështuar, romani yt i dikurshëm nuk u pranua as për karton.
Nëse artistin e duartrokasin me njerëzillëk për ta harruar pastaj sakaq, kritikun shfarosës e pështyjnë me zell. Kurtizanët kulturorë që nuk e kanë për gjë të lavdërojnë, një ditë po një ditë jo, virtuozët e mediokritetit total, ngrihen njëzëri në mbrojtje parimore të artit përndryshe kallp, edhe pse ashtu vetëm sa ia zënë frymën kulturës.
Autori i stroncatura-s, sado antipatik e sado i thartë, sado elitar e sado pedant, luan një rol pa të cilin komunikimi artistik e kulturor pellgëzohet, madje qelbet krejt: rolin ingrat të kopshtarit.
Kopshtari kujdeset që të shkulë prej kopshtit barërat që nuk e kanë vendin atje; por që ua ka sjellë farën era ashtu pa dashur; ose që kujtojnë se edhe ato do të çelin nesër gonxhe ose perime shumëngjyrëshe.
Sot është e modës të thuhet solemnisht: por edhe barërat e këqia kanë të drejtën e tyre për të mbirë e për t’u gjelbëruar! Kush ia jep këtij kopshtari të drejtën për të përdorur shatin? Me ç’të drejtë diskriminohet kjo bimë, përkundrejt kësaj tjetre? Edhe sa kohë do të vazhdojë egjri të trajtohet më keq se gruri?
Sot është e modës të thuhet njëlloj solemnisht: dikujt i pëlqen trëndafili, dikujt pjergulla, dikujt tjetër rrepa; por ka edhe nga ata që lënë kokën për vrugun, për mykun, për myshkun, për likenin, për gramin, për egjrin, e për buburrecin e patates, që i ka kostumet me vija si të mafiozëve italianë.
Vallë nuk është vemja e sotme premtim për fluturën e nesërme?
Pakkush e pranon haptazi se kopshtari është miku më i madh i artistit; si rojtar i entropisë negative në kopsht; ose kujdestar i rregullsisë. Pa rregullsi nuk ka as perime, as zymbyla, as nokturne të Chopin-it; por vetëm djerrina ku mbin tek-tuk ndonjë lulëkuqe, me ngashënjime opiumi për së largu.
Në art nuk ka demokraci. De gustibus disputandum est. Madje edhe shumë më tepër: stroncatura është e drejtë elementare e kulturës, aq sa meriton të mbrohet me ligj.
Romani i fundit i Hivzi Sulit? I pashfletueshëm, topitës, i shkruar me një shqipe të përshtatshme për etiketa çajrash medicinale. Kënga e Shqipërisë në Festivalin Europian? Plagjiaturë e himnit kombëtar uzbek, luajtur nga një orkestrinë majmunësh. Instalacioni i fundit i fenomenit Sidnei Shqopi? Video e dasmës së një polici trafiku, më e sheshtë edhe se Kodi i Qarkullimit Rrugor. Adagio-ja për harqe e Samuel Barber-it? Çuditërisht, dirigjenti Kosta Zaska dhe orkestra simfonike e Dhomës së Tregtisë e luajtën prestissimo. Vëllimi me vjersha “Zvenitem” i poetit veteran Pano Dajo? I lexueshëm nga e djathta në të majtë, si arabishtja. Premiera e baletit “Dekameroni”? Balerinët lakuriq u zbavitën më shumë me publikun, se ç’u zbavit publiku lakuriq me baletin. Simfonia e katërt e Brahms-it? Harruan të luanin kohën e tretë.
Publiku ynë gazmor, ndërkohë, është mësuar me këtë lloj stili dhe toni; meqë nuk ka gazetë, të majtë e të djathtë, që të mos e përdorë kur i drejtohet qeverisë, parlamentarëve, pushtetarëve, ambasadorëve, dinjitarëve, tregtarëve të fishekëve.
Çka i lypet Shqipërisë në këtë moment, është një zhvendosje e lehtë e energjisë kritike, nga politika në kulturë; e tillë, që ta trondisë publikun e ta zgjojë nga hutimi ku ka rënë pas krizës epileptike të 1990-ës; duke e shkundur madje më dhunshëm se romani i fundit i Blushit ose më tundueshëm se jeta private e Çiljetës.
Përndryshe kulturës shqiptare do t’i mbijë bari; e nuk do të mbetet kopshtar as që t’i kujdeset për varrin.
Mjetet qe perdoren per te informuar opinionin publik te dehur me imazhe dhe lajme qe shokojne shpejt, me tituj trondites dhe prezantues/e te pashem, jane teper te uleta, biles do shtoja vrastare.
Juve, meqe i beni nje analize aq danteske kozmosit shqiptar, e njihkeni mire ate vend per t’ia numeruar te gjitha nje per nje. Pra, juve mendoni se asgje, ose me mire, nje perqindje e vogel eshte ne rruge te mire? Flas per punetoret e artit, qofshin ata piktore, regjizore, apo muzikante, duke mos harruar shkrimtaret. Ne Shqiperi, del e qarte gropa e zeze ku e hodhi komunizmi. Ne ate vend linden shume hibride (meqe juve flisni per identitet shqiptar). Keto hybride sot kane manipuluar ne nje menyre te jashtezakonshme dhe kulturen. Per shume vite vendi yne, duke perjashtuar nje elite opingaresh te ardhur nga hiçi per t’u bere gjithkushi, tirani, brigadjeri, sunduesi, rrahesi, spiuni, ka mbarsur vetem vuajtje dhe lendim shpirteror. Asgje nuk ishte e lejuar. Gjendja e inteligjencias (qe besoj juve e dini) pas murit te Berlinit ne Shqiperi krahasohej me nje mungese te madhe kalçiumi ne trup ku gjymturet nuk mund te levizin rehatisht.
Disa u derdhen neper vende te huaja, moren rrugen e kurbetit. Te tjeret, duke perfituar nga vendet bosh u çliruan nga zgjedha e klikes kriminale dhe antishqiptare e regjimit te poshter komunist qe erdhi nga fqinjet tane qe aq mire po na trajtojne edhe sot, u munduan te kopjonin, te mashtronin nje popullsi e bere kocke e lekure nga mungesat…
Nuk e hap televizorin shqiptar, nuk lexoj shume libra nga autore shqiptare, nuk me pelqen te gjykoj gjendjen e artit ne nje vend ku flitet per fisheke, per mashtrime, per kurva, per truthare, per injorante, per police te ekspozuar ne autostrade per kontroll, por qe i iken kapelja nga era (ligj fizike) e Mercedesit de Landit apo Tanit, apo Gonit…
Ajo qe i duhet atij vendi eshte urtesia e disa njerezve qe te kuptojne mire çfare eshte populli, si funksionon turma dhe se çfare i nevojitet asaj qe te preki sadopak kufijte e nje kulture europiane.
Si gjithmone, artikull shume i goditur, xha xha! Eshte prekur nje plage, qe po mbledh qelb prej vitesh. Kur dhe kush do e pastroje? Apo do kthehet ne nje gangrene qe do e kalbe dalengadale indin dhe organizmin ku eshte rrekur te “gjalloje”!??
Duke e lexuar, pa dashur bera analogjine e rradhes (kemi per te bere te tilla ne cdo fushe, per fat te keq!). E kam fjalen per “shkencetaret” e pafund, te cilet jane “promovuar” me shumice e madje, teprice qe mbas viteve 1990, te pakten ne Universitetin e Tiranes, Fakulteti i Mjeksise..!! Por nje fenomen i tille, kam pershtypjen se eshte i perhapur kudo ku behet sikur punohet, sikur mesohet, sikur studiohet, sikur….zbulohen te reja ne shkence..ne Shqiperi!!! ??? Dhe ka ndodhur, e vazhdon te ndodhe po i njejti fenomen–mungese totale e oponences apo e kritikes se shendoshe dhe konstruktive(pse me tingellojne si te huaja keto fjale ne kete kontekst??).
Valle, kaq shume te merituar jane keta shkencetare qe mbijne si kepurdhat mbas shiut?? Doktore shkencash e Profesore, pa mbarim…Deri ne zvetenim. Lum kjo Shqiperi! Me pas nuk do kete me halle! Do ia zgjidhin (pseudo)shkencetaret.Deri kur do e genjejme veten kaq keq?? Kur do e kuptojme se ne kete menyre, vetem zhytemi thelle e me thelle ne batakun e mashtrimit e genjeshtres…??
La Stroncatura, xha xha, ka humbur shume kohe dhe vazhdon te humbase akoma…
Ve re se keni nje kapercim jo te sakte nga “90% e vellimeve…” tek “10% e atyre qe kane dicka per te thene”, nenbashkesi jo te se njejtes bashkesi.
Por ajo qe duhet sqaruar eshte si e pranoni personalisht kete raport (te rregulluar tashme): probabilisht, statistikisht, apo sipas leximit tuaj vetiak. Nese do te ishte kjo e fundit do te kenaqesha te lexoja emrat e atyre pak kaprojve qe kane kaluar shtegut tuaj.
C’te te them Xha-xha?I ke rane,kur thone geget,bash ne lule te ballit.E keqja eshte qe xheku shkruaj dhe vete dhe eshte zor,shume zor,te njohesh veteveten.
I nderuar xhaxha,
po a nuk eshte nje konstante qe inteligencia, apo elita e nje shoqerie, eshte pasqyrim i shoqerise nga ka dale, dhe eshte shume e veshtire, thuajse e pamundur qe kjo elite (kulturore, politike, shkencore, paraleli do te qendronte gjithnje , pavaresish nga numri i vijave) te beje nje kapercim kualitativ, mbi ate te nivelit te numerit me te madh te njerezve ? Po qe se ky grup flet nje gjuhe tjeter nga ajo e shoqerise ne mes te se ciles jeton perdite, sillet ndryshe nga ajo, a s`do t`i kishte krijuar vehtes kushtet per te rene hunde e buze, sepse eshte pikerisht kjo shoqeri qe e subvencionon krijimtarine e tyre , e cila duke mos i kuptuar me ata, shume shpejt mund tua prese koromanen? Kultura flet, dhe duhet te flase gjuhen e popullit, ose si minimum, te flase per gjera qe masa me e madhe e njerezve te kete nje lloj ideje se per cfare behet fjale, pavaresisht nga perpjekjet e specialisteve ndervehte. Psh operat e para, qe filloi si zhaner ne Firence, me venien ne skene te legjendes se Dafnes. ishin elitiste ne libret, sepse jo shume vete do e njihnin ne detaje mitologjine greke, por ama muzika tingellonte e njohur per cdo vesh italian, si ne Firence, Assisi apo Kozence.
Ne shqiperi mbizoteron ai art qe mbizoteron, sepse ajo eshte forma me e kuptueshme per njerezit, per shoqerine e tyre, ne te cilen ata shohin dhe njohin veten , e me te cilen ata ndihen pasivisht rehat. Dmth ka gati nje raport pervers ne kete rast, ku populli shijon artin e vet, me kusht qe artisti te beje ate qe i pekqen popullit, perndryshe ngelet pa buke
Ne Shqiperi ka shume pak vete qe jane ose do te ishin ne gjendje te krijonin art nga “balta”, (nuk ka ardhur akoma koha e mecenateve ne ate vend, ku pasunari me i madh eshte ai qe eshte gangsteri me i madh)
Xhaxha, mos ma merr shume per ters, por do bej sikur te kundershtoj.
Kur behet pyetja “C’eshte art?” ka aq pergjigje sa forma, shprehje, gjendje, qe arti dhe realiteti mund te marrin apo me ane te te cilave mund te perceptohen. Nje pyetje qe them se nuk eshte pa vend, edhe pse mund te duket se eshte pyetje qe e largon pergjegjesine nga arti, eshte: “ne qofte se arti imiton realitetin material dhe ideologjik te nje shoqerie, dhe ky realitet eshte medioker, cfare eshte ai kriter qe do mund t’a nxjerre artin permbi mediokritetin?” Nepermjet analogjise se kopshtarit per marredhenien e kritikut me artin, duket se pergjigja qe jep, Xhaxha, eshte se ky kriter eshte forma e kulluar, ose me sakte nje estetike formale, e shkeputur, e mos-interesuar ndaj eksperiences (se artit dhe realitetit medioker), “above and beyond” saj, dhe qe per filter, apo gershere, perdor vetveten. Eshte e qarte qe nga shkrimi jot, kjo e imja eshte nje kritike qe e prisje, por pse e prisje, nuk do te thote qe nuk eshte e vlefshme.
Qe te flasim troc fare Xhaxha, arti eshte eksperience e realitetit nepermjet atij mediumi qe eshte vete arti. Eksperienca ne fjale eshte e perbere nga kendveshtrimi i ri, dhe nga realiteti i pare nepermjet ketij kendveshtrimi. “Troc fare” ne kete muhabet lidhet me faktin se ty te mungon kjo eksperience direkte me artin. (Nuk po them me realitetin, pasi ky mund te thithet nepermjet mediumeve te tjere). Mediumi qe eshte arti, ty (dhe mua bashke) te jepet nepermjet nje mediumi tjeter, qe eshte diaspora dhe media ne eren e internetit. Eshte legjitime te thuash se kritika jote i drejtohet mediumit qe eshte kritika, dhe eksperienca jote ne kete fushe eshte e vlefshme, aq me teper qe kritika perdor si medium vete median, ku piket e tua si kritik jane edhe me te forta. Por persa i perket eksperiences direkte me artin, ty te mungon. Stroncatura si stil mund te mos jete elitare kur perdoret si duhet: mund te jete ne fakt kritike shume efektive. Por e sjelle nga nje kritik qe shkretetiren e artit e percepton jo fale vete shkretetires se artit, por fale shkretetires se artit ne media, stroncatura mund te konsiderohet si kritike per hir te kritikes, dhe jo kritike e mirefillte, rrjedhimisht, kesaj kritike mund t’i thuhet me te drejte “ti je snob, ti je slob, ti je moralist, ti masturbohesh duke padronizuar e përqeshur viktimat”.
Me sa e kuptova se c’eshte stroncatura prej shkrimit te mesiperm, di te them qe nuk ka kritik medioker qe te mos fshehet pas thumbave te stroncatures; nuk kam pare asnje njeri medioker deri me sot, qe te mos kritikoje mediokritetin; asnje kritik qe mos t’i duket vetja mjeshter kopshtarie, pavaresisht mediokritetit qe kjo mund te mbarte. Thua se pa rregullin nuk do kishim Chopin, por nuk je eksplicit per faktin se mediokriteti eshte rregulli dhe norma, koncept qe me sa me kujtohet, Kadareja e ka shprehur kur ka thene dicka te ngjashme me “Le te jene mediokrit. C’do te isha une po te mos ishin mediokrit?”
Kritikes nuk i mungon stili, as i stroncatures, as i ndonje lloji tjeter kritike. Qe t’i kem te shkoqura muhabetet, mjafton te lexosh kritiken e Toni Milaqit, per te sjelle nje shembull nga blogosfera e afert. Ka aq shume stil, sa qe mund te thuhet me plot gojen se ka me teper stil ne kritiken e tij, se sa ne artin e tij. Qe te vazhdoj t’i kem te shkoqura muhabetet, ka aq shume stil kur thua “Instalacioni i fundit i fenomenit Sidnei Shqopi? Video e dasmës së një polici trafiku, më e sheshtë edhe se Kodi i Qarkullimit Rrugor,” sa qe lexuesit i merret mendja per pak sekonda, dhe spondi me stil ndaj Sislej Xhafes te ben te mendosh se ky i fundit mund te jete me te vertete medioker. Ka aq shume stil kritika ndaj artit, sidomos ne shqip, me kunja, thumba, sponde, anes e pas anes ooo, e gjitha me qellimin qe te nxirret vetja ne balle, sa qe fale stilit, kritika ben rikoshet dhe vret vete kritikun mu ne lule te ballit.
Kritikes i mungon dija. Duke qene se eshte aq stiliste sa edhe vete arti, eshte po aq eksperimentale dhe kokforte sa edhe vete arti: “Në disa territore, kritikut mund t’i duket madje të prenotojë një dhomë në kullat e ngujimit.” E kush e kupton shpirtin e artistit? E kush e kupton shpirtin e kritikut? Arti krijon simbole. Kritika i perkthen. Nuk ka nevoje kritika te stilizoje simbole dhe forma te tjera, mjafton arti per kete. Ajo cka i mungon kritikes eshte hermeneutika, interpretimi i sakte, aq sa mund te jete i sakte nje interpretim. Ajo cka i mungon kritikes eshte nje histori gjenerale qe te referoje shperthimin e diges totalitare drejt nje tregu te lire, dhe mbi te gjitha, kushtet, gjendjen, tepricat dhe mangesite e ketij tregu te lire.
Cka me sjell edhe tek kjo pike e fundit. Arti eshte demokraci. Mund te mos kete qene. Mund edhe te mos jete me. Ndoshta duhet te jete si eshte, ndoshta jo; nuk eshte detyra e kritikes te percaktoje se si duhet te jete arti; mjafton filozofia dhe vete arti per kete. Dhe kjo nuk e ndryshon faktin se arti bashkekohor, sot per sot, eshte po aq demokratik sa ideologjia qe perkufizon tregun e lire me ane te konceptit te demokracise dhe anasjelltas. Eshte pikerisht ky treg i lire, idealisht demokratik, qe vendos filtrat e artit. Nuk ushqej asnje lloj naiviteti ndaj lirise se tregut. Eshte e kontrolluar si gjithmone nga kushtet materiale dhe vullneti per te krijuar keto kushte. Filtri i perket si gjithmone atij qe mund te ofroje patronazh. Duke qene keshtu puna, nuk i takon kritikes t’i tregoje gersheret artit, t’i jape forme kopshtit duke shkulur barerat. Kjo metafore qe edhe pse mund te mos duket e tille, eshte kritike pozitive, e lodhur, ne kontradikte me metaforen e kurtizaneve, dhe po aq, edhe e rrezikshme. Duke qene se kushtet materiale nuk do te jene kurre te barabarta, i takon kritikut kopshtar te jete kurtizani me i vleresuar ne kopshtin e mbretit. Dhe kjo jo thjesht nepermjet stilit, jo nepermjet gershereve, por nepermjet dijes mbi lule te caktuara te cilat eshte mire te thirren ne emer, dhe nepermjet influences te ushtruar mbi patronazhin eshte mire qe keto lule te jene pjese e vyer e kopshtit, ku te krijohen kushtet e duhura per t’u kujdesur per to. Kopshtari me i mire, eshte aq i zoti sa jane te bukura lulet qe ka ne dispozicion. Perndryshe, kopshtari me i mire eshte ai qe di te krijoje nje kopsht te bukur edhe nga barerat e egra. Nuk ia jep dot kritiku formen artit, ashtu si nuk ja jep dot kopshtari formen lules; ata thjesht mund te flasin me dashuri per to. Ajo qe mungon ne kopsht nuk eshte as lulja, as kopshtari, por vullneti dhe dija e pronarit te kopshtit, qe potenciali i kopshtit te arrije formen e deshiruar, qe ai 10% lule te dale ne pah e te mos mbytet nga ferrat, por njekohesisht edhe kopshtarit t’i ofrohen nje pale doreza, qe te mos i cahen duart nga ferrat kur te kujdeset per ate dhjete perqind lule. Ferrat nuk prehen, menjanohen. Ne fund te fundit, pa ferra, nuk do kishte vecse lule artificiale.
Tema e raporteve të artit me kritikën është gjithnjë delikate, sepse publiku ka alergji instinktive ndaj kritikut.
Nuk di pse në këtë moment më vjen vazhdimisht në mendje imazhi i kritikut Anton Ego, në filmin ‘Ratatouille’ – i frikshëm, por i nevojshëm.
Kjo është edhe një nga ato tema ku unë kam opinione të forta, edhe pse i vetëdijshëm se edhe të tjerët mund t’i kenë po aq të forta, dhe të kundërta me të miat.
Dy nga këto opinione dua t’i përsërit këtu: (1) shumica e artit që i ofrohet publikut dhe sidomos që propagandohet sot në Shqipëri është pleh dhe (2) roli i kritikut kopshtar është i pazëvendësueshëm.
Sa për pozicionin tim, më duket se jam keqkuptuar pak; unë nuk e kam formimin për të shkruar si kritik arti, me përjashtim ndoshta të letërsisë; dhe kur e ndiej nevojën e kritikut, këtë e ndiej më tepër nga pozitat e atij që kërkon më shumë nga kultura shqiptare.
Që shumica e artit është pleh, kjo më duket normale; ndodh kudo jo vetëm në Shqipëri, por gjetiu mekanizmat e filtrimit funksionojnë mirë. Tek e fundit, edhe heroi ynë Ismail Kadare ia detyron suksesin e vet në Francë kritikës atje; ose më mirë autoritetit të kritikës atje.
Nese thjesht per ilustrim artet ne pergjithesi do ti quajme lloje sportesh, atehere pa frike kritika artistike hyn ne sportet e renda si peshengitja, mundja, boksi etj,. Kritika artistike eshte solucioni qe ndan kallpin e tunxhin nga floriri te argjendari. Nese rastesia nje artist te njohur e ka hedhur ne anen e kritikes, atehere kritiku i vertete ne art ka nje bagazh te tere kulture dhe pervoje; gje te cilen edhe shume artiste te suksesshem nuk e kane vete. Ku jane artistet ne Shqiperi? Kush pretendon qe te kete kritike pa patur objektin per kritike? Vulgarja dhe “crude” duartrokitet cdo dite nga mediat dhe paralelet poshte.
Sot e kesaj dite kujtoj qe me ishte ngulitur ne mendje se Adriatik Kallulli nuk ishte njeriu i Partise por spiun i revizionisteve. Te gjithe mendonim se arti yne i realizmit socialist nuk kishte nevoje per kritike. Por edhe Adriatiku i shkrete i shkruante dy rrjeshta poezi. Kritika artistike ne ate kohe mjaftohesh me ndonje artikull ne gazeten “Dirita” po te pakten ekzistonte. Po sot? As qe e vret mendjen njeri per artin vete lere menjane kritiken.
I dashur. Edhe fshati ka elite qe ne i themi paria por ajo pari nuk ka kulture. Kapercimi kualitativ do te behet kur ato paralelet qe thua ti do te zgjaten ne infinit dhe te rrijme me shprese se do te priten diku. “Lum kush te rronje, qe ta shohe zonje.” Naimi.
Xha Xha. Besoj se e di ate ndodhine me nje nga sulltanet e Portes qe mori pjese ne nje koncert te nje orkestre nga Oksidenti. Ne fund e pyeten se cila pjese te pelqeu. Ai tha se i pelqeu e para. E luajten te paren disa here por ai nguli kembe se nuk ishte ajo qe pelqeu ai. Ne fund dirigjenti tha se e di une se cilen ka pelqyer Sulltani. Urdheroj orkestren qe te akordonte veglat. He te shkreten. Ja ajo me pelqeu mua- tha Sulltani.
“Sa për pozicionin tim, më duket se jam keqkuptuar pak; unë nuk e kam formimin për të shkruar si kritik arti, me përjashtim ndoshta të letërsisë; dhe kur e ndiej nevojën e kritikut, këtë e ndiej më tepër nga pozitat e atij që kërkon më shumë nga kultura shqiptare.”
Une nuk te kam keqkuptuar fare. Nese ti kritikon mungesen e kritikes ky nuk eshte kriticisem tendencioze por konstruktiv qe ti dhe ne tjeret po perpiqemi te bejme. Tek e fundit, problemi shtrohet se kur ai vend do nise te krijoje dicka me vlere ne nje kohe kur sot e gjithe bota eshte e prekshme ne majen e gishtave dhe ajo qe mungon eshte vetem vullneti dhe deshira e mire per te krijuar vlera. Ku eshte inkurajimi i talenteve te reja qe ne mosha te te reja? Perpjekje behen por shume te vogla per te rene ne sy.
Sa lehte shihet (kritikohet) predikimi, ky, eshte nivel premtues edhe per kritiken, per te ardhur e u aplikuar ne/per subjektin qe bashke-jeton si krijim per krijimin.
Sistemi si nocion, krijon pika referimi, ato qe arti si cdo sistem referimi aplikon ne gjith gamen e tij, qe nga ideja e kujtedo (artist, kritik, anonim) e deri ne realizim te vepres ( te te gjithe llojeve)
Arti eshte frut i nje potenciali te lindur dhe ushqyer brenda llojit te vet, per te shprehur nuanca aq sa afer edhe larg identifikimit te ketij fruti. Pra eshte fruti qe krijon frut. Ne cdo levizje ai (arti) zhvendoset, per te hyre ne vete, ne ate qe na bene te shohim edhe qe “jashte” eshte brenda.
Kritika eshte art, si cdo art, por shume lehte perdoret per propagande, dhe atehere ngjan si te gjithe ato arte qe s’jane ne lartesin e artit brenda llojit.
Lulian, duket kundershtia kur, perafrimi i llojit te preferencave te deri tashme privilegjon artin perkundrejt kritikes, prodhon kundershti, dhe jo lexim kritik te nje realiteti ne forem artistike, pa qene nevoja te “krijosh” nje veper arti, muzikore, letrare, figurative, koreografike etj, se mund t’a gjesh edhe ne kritike artin.
Sa per Xha Xhai-n e gjej rendom aplikuar artistikisht kritiken e tij, dhe jo gjithnji jam ne te njejten flete libri apo kapitull, per nga perspektiva e referimit, por jam me bindjen se libri (sistemi) eshte i njejte.
Sa me shume identifikon artin ne vete (sejcilika art ne vete), aq me shume arti te identifikon ty.
Vemendje, nuk shfaqa preferenca. E vetmja gje qe thashe eshte se arti krijon simbole. Duke qene se keto simbole jane te reja dhe nuk kuptohen lehte nga botkuptimi kanunor i mases, apo nuk vleresohen per perfaqesimin e sakte nga sistemi, duhet nje art hermeneutike, interpretimi, qe keto simbole te jene te lexueshme, te kene vlere reprezentative. Dhe me kete art interpretimi une nenkuptoj kritiken. Kaq thashe.
“(1) shumica e artit që i ofrohet publikut dhe sidomos që propagandohet sot në Shqipëri është pleh dhe (2) roli i kritikut kopshtar është i pazëvendësueshëm.”
Xha Xha,
Pse me tingellon si gjiton me Kadaren, ne temen rreth “shqiperi natyrale dhe jo e madhe” me kete premis qe fut veten po aq kollaj sa edhe Kadare atje.
Zgjedh e vecon jo i detyruar shumicen e artit qe eshte pleh, per te justifikuar rrolin e kritikut si te pazevendesueshem, duke i lene shteg mendimit se ‘kritiku lind nga rrethana te nje niveli te ulet (pleh)’, dhe ne fakt, keshtu, mund te krijoj kushte per pleh ne se merret dhe lind nga plehu. Kritika jeton si edhe arti, ato nuk ndahen, ato krijojne ne llojin e tyre, eshte tjeter pune ne se dikush zgjedh te merret me nivelin e plehut te tyre, apo ushqimit, e aq me pak me lenden-jeten e tyre.
Me nje fjale me krijon pershtypjen e nje vezhgimi rreaksionar (ndaj nje subjekti) se sa burimor.
shkruan Luliani per Xha Xhai-n
“…ty te mungon kjo eksperience direkte me artin. (Nuk po them me realitetin, pasi ky mund te thithet nepermjet mediumeve te tjere). Mediumi qe eshte arti, ty (dhe mua bashke) te jepet nepermjet nje mediumi tjeter, qe eshte diaspora dhe media ne eren e internetit”
Lulian,
tingellon si kur arti kuptohet te jet jasht tij/teje perderisa nuk prodhon nje nga artet qe mund ti referohesh, perjashton mendimin artistik (kritik) te tendin pa ven kushte, pra duket sikur perkthen ate qe nenvizoj me lart per Xha-in.
sikur Kritiku eshte rregullator i nje procesi, ne vend te shihet per c’eshte ashtu si art, sejcili ne disiplinen e vet.
nga t’ia filloj?!
kulla!
t’a kam thene edhe here tjeter ne kete blog:
“veshtrimi “kodra pas bregut”, eshte argetues, por aspak dritedhenes.”
nese do te dish mendimet e mia per ato sa thua, mjafton te rivizitosh temen : “SHQIPËRI E MADHE, SHQIPTARË TË VEGJËL?” tek ky blog dhe do te jesh i qarte.
fatkeqesisht ketu diskutojne njerez qe nuk posedojne argumentin per te cilin flasin. Sharlatanizmi ne lulezimin e tij total.
xha-xha
jam dakort me ty qe:
“…shumica e artit që i ofrohet publikut dhe sidomos që propagandohet sot në Shqipëri është pleh…”
por dua te di, ti me c’kriter njohjeje e ben kete konstatim?! je teresisht i paafte te analizosh nje veper te artit vizual, pasi nuk e njeh si argument; nuk e ke studjuar; nuk ke njohje as teknike, as profesionale per ate c’ka flet!
te thuash me pelqen ose jo dicka, eshte ceshtje e jotja subjektive. por te thuash qe dicka nuk ka vlere, ashtu sic kemi plot shembuj qendrimesh mediokre dhe amatore edhe ketu, duhet kete t’a faktosh ne baze te nje analize vizuale dhe shkencore (flas per artet pamore)…
vemendje
ndonese shpeshhere mendimet e tua jane te mjergullta, nuk kam shume kundershti me ato sa thua. thjesht kritika e artit nuk eshte forme arti, por shkence. dhe nuk bazohet tek emocioni sic ben arti, por tek analiza gjakftohte shkencore e fenomeneve artistike. kritika nuk krijon, seleksionon dhe analizon vlerat e krijuara artistike te cilat perftohen nepermjet nje vepre arti.
me respekt miku i juaj i vjeter “sterkalth” !
Stërkalth, më duhet të të kujtoj se qëllimi i këtij blogu është të shërbejë si hapësirë për diskutime, jo si tribunë e mendimit “shkencor”.
Këto diskutime mund t’i shohin çështjet nga anë të ndryshme, të cilat jo gjithnjë koincidojnë me këndvështrimin e ekspertit.
Konstatimi im se shumica e produktit artistik që i ofrohet publikut në Shqipëri është pleh nuk mbështetet në analiza statistikore, por në konsiderata të përgjithshme, duke marrë parasysh edhe çfarë ndodh kudo gjetiu në botë.
Siç e thashë tashmë, problem shqetësues nuk është skarsiteti i produktit, por mungesa e kontrollit të cilësisë, për të vazhduar me këtë metaforë të fabrikës.
Këtë kontroll cilësie mund ta bëjnë njerëz që kanë formim të plotë; Lulian Kodra thotë që ti je një prej tyre dhe unë Lulianit i besoj.
Prandaj unë prej teje prisja që të ndërhyje në mënyrë më proaktive në diskutim, jo të merreshe me oponencën “shkencore” të çfarë kisha thënë unë.
Sepse ashtu mund të ngrihem dhe unë dhe të vërej pastaj se ti nuk e ke ekspertizën për të vlerësuar se çfarë duhet të trajtojë një blog dhe nga ç’këndvështrim.
Dhe kjo do të tingëllonte po aq pompoze sa edhe ndërhyrja jote më lart.
Një sqarim tjetër: nuk është e thënë të jesh kritik arti, për të thënë se artit në Shqipëri i mungon analiza kritike dhe stroncatura.
Një sqarim përsëri tjetër: kritika e artit nuk është shkencë.
Më në fund – është qesharake dhe fyese ta shndërrosh çdo diskutim në një diskutim rreth kompetencës së diskutantëve, aq më tepër kur është fjala për diskutime për artin, i cili mund të vlerësohet edhe për nga impakti që ka ndaj publikut.
Nuk më takon mua të të shpjegoj se vepra e artit mund të analizohet së paku nga tri këndvështrime: procesi që e ka krijuar ose intentio auctoris, vepra në vetvete ose intentio operis, dhe pritja nga publiku ose intentio lectoris (Eco: Lector in Fabula).
Rëndësi ka që për këto gjëra të flitet seriozisht, dhe unë të siguroj që ashtu bëj. Sa për ekspertizën, atë le t’ua lëmë kopshtarëve.
Xha Xha, për mua i ke rënë pikës. Kopshti pa kopshtarin edhe mund të ekzistojë, por barishtet harlisëse do t’ia zënë frymën luleve të hijshme dhe, herët a vonë, do t’i bëjnë ato si vetja. Në këtë kuptim, kritika shfaqet si jetike për artin shqiptar. Përndryshe, as pemët nuk do kishin nevojë për krasitje.
“ndonese shpeshhere mendimet e tua jane te mjergullta,”
sterkalth,
konsidero te parit tend mjergull ndonjiher!.
Kritika nuk eshte shkence, ne tave ta jep Xha.
Arti nuk bazohet tek emocioni, por ka emocion, po ashtu si edhe kritika. Eshte tjeter gje se ka edhe art emocional, po ashtu si edhe kritik emocionale.
Dija sheh per rreth padijen, dhe rreflekton, nga ana tjeter, padija s’sheh, aq me pak dijen kur rreflekton. Ky eshte dallimi, dija shton perimetrin e mosdijes se saj, me ate te dijes, dhe thote, s’di me teper, dikush zgjedh te thoj ‘di me teper’, varet nga rreflektimi i dikujt.
fatkeqesisht me duhet te debatoj per gjera kaq te thjeshta, me njerez qe nuk kane idene per se flasin.
e ritheksoj kritika eshte shkence , per aq sa edhe historia eshte shkence. roli i kritikut eshte i njejte me ate te historianit. dokumentues, jo interpretues! kritiku duhet te jete si ai termometri qe e ve dhe te tregon temperaturen e trupit; jo te flase per nje temperature imagjinare.
nje kritik nuk merr persiper te krijoj emocione, dhe te mbaj qendrime emocionale. kritiku thirret per te pershkruar teorikisht fenomenet dhe prurjet artistike. puna e tij mbeshtetet mbi analizen. roli i tij nuk eshte i seleksionusit, as i krijuesit, as i kopshtarit, as i kuzhinjerit, as i marangozit. kritiku eshte thjesht nje perkthyes i aktit dhe gjurmeve te procesit artistik, ne nje hapesire me te madhe njerezish. eshte nje ure lidhese me spektatorin.
artisti krijon pa kritikun. kritiku nuk mund te ekzistoje pa vepren e artit dhe artistin.
impresionisteve , kubistetve, ekspresionisteve, futuristeve , surrealisteve dhe plot te tjereve, iu desh te luftojne me mediokritetin e mendimit teorik dhe kritikeve te kohes. pikerisht sepse artisti eshte gjithnje shekuj drite perpara kritikut. artisti perleshet me risine. kritiku eshte prej natyres konservator. pikerisht sepse edhe detyra e tij eshte konservimi i vlerave te krijuara artistike, dhe jo krijimi i te rejave. kjo eshte precedence e tjeter kujt.
nese doni t’ju bej qejfin dhe t’ju kreh bishtin, ma thoni, dhe do te bie dakort per ate punen e kopshtarit…
Stërkalth shkruan:
Shumë e vërtetë! Disa kritikë i luftuan, por pati edhe kritikë që i përkrahën. Tek e fundit, të gjithë ata autorë që bëjnë pjesë në kanonin e artit të shekullit XX – dhe këtu nuk e kam fjalën vetëm për artet vizuale – janë futur atje prej kritikëve, që i kanë pikasur, i kanë kultivuar, i kanë “normalizuar”, i kanë shpjeguar, i kanë interpretuar dhe e kanë ndihmuar publikun të komunikojë me ta. Unë ty nuk të njoh, por po ia lejoj vetes të supozoj se edhe ekspertiza jote në fushë të arteve vizuale rrjedh nga studimi që u ke bërë autorëve të përzgjedhur tashmë nga kritika.
Stërkalth, mos të të vijë keq, por për mua është krejt irrelevante nëse ti shkruan këtu apo nuk shkruan, nëse pikturon apo merresh me muzikë apo fotografon zogjtë. Sa kohë që u përmbahesh rregullave elementare të komunikimit, mund të bësh ç’të duash.
“artisti krijon pa kritikun. kritiku nuk mund te ekzistoje pa vepren e artit dhe artistin.”
sterkalth,
s’po them ku je, para apo mbrapa, por, s’kupton, ama fare!
Artisti krijon me kritikun ( se e ka ne vete) dhe kritiku ekziston, se krijon vepren e artit si artisti (jo te dikujt tjeter artist)
Anakronizmi karakterizon linjen e mendimit tend.
Te me fal sejcili lexues, dhe xha ne kete replike rreth plehut te shumte. Thash me siper, diskutimi rreth plehut prodhon pleh, qofte ne art, apo kritike.
Të jem i sinqertë nuk e kuptoj shpjegimin e Stërkalthit. Çdo të thotë “kritiku duhet të jetë si ai termometri që e vë dhe të tregon temperaturën e trupit”? Dokumentues dhe jo interpretues? Si shpjegohet atëherë që kritikë të ndryshëm, me përgatitje të respektueshme, nuk bien dakord për vlerat e një X artisti? Po të ishin termometra, a nuk duhet të tregonin të njëjtën temperaturë?
Përkundrazi, unë mendoj se kritiku është ai që duhet të interpretojë, të shpjegojë, të argumentojë e më pas të thotë mendimin e vet. Vetë koncepti prej bibliotekari, të dhënë më sipër për kritikun, kërkon një farë interpretimi dhe subjektivizmi. Ku duhet renditur një piktor i caktuar? Tek kubizmi apo tek futurizmi? Si duhet konsideruar aksh roman, ekzistencialist, futurist, apo thjesht fantashkencor? Apo duhet kuptuar fillimisht? Tek e fundit, kush i shpik rrymat? Kam lexuar se vetë Kubizmi si term vjen nga dy fjalë të shqiptuara nga Matisse përballë një pikture, e të rimarra më pas nga kritiku i artit Louis Vauxcelles, që e përdori për herë të parë në artikullin e tij.
Së fundi, desha të shtoj se në Shqipëri mendësia, sipas së cilës artistët mund të jenë edhe interpretues edhe kritikë të artit të vet, është tashmë e pamposhtur. Ka madje shkrimtarë që më shumë flasin dhe interpretojnë romanet e veta se sa shkruajnë letërsi të re. Me fjalë të tjera, lulet dhe barishtet duhet të bëjnë punën e tyre. Kopshtarin lipset ta bëjë dikush tjetër. Por kur ky mungon…
sigurisht xha xha
as per mua nuk eshte ndonje kenaqesi te shkruaj ketu, por kur lexon te shkruhet ne internet, nga njerez amatore, mbi ekzistencen ose jo te vlerave ne artin shqiptar, dhe nga erresira totale e mos-njohjes te mohonen qofte edhe ato pak vlera, kjo eshte te pakten irrituese.
vemendje
je i pire kur flet, apo kjo eshte gjendja jote e zakonshme?! i kupton ato sa thua, apo vetem shkruan? e kupton qe ke mangesi te tmerrshme ne formulimin e mendimit?! ta them sinqerisht, shikoje kete.
pishak thua:
“Si shpjegohet atëherë që kritikë të ndryshëm, me përgatitje të respektueshme, nuk bien dakord për vlerat e një X artisti?”
arti ka gjuhen e vet simbolike. pellumbi i bardhe simbolizon paqen. korbi- eren e vdekjes. nuk mund te kete interpretim te ndryshem nga kritike te ndryshem, ketu.
mbi hapesirat artistike flasin shume. ne keto hapesire gjallojne edhe te ashtequajturit kritike, te cilet jo pak here u sherbejne interesave te ndryshme per dominim ekonomiko-politik ne tregjet e artit. ekzistojne edhe sharlatane , edhe amatore. pikerisht nen masken e mendimit kritik mund te fshihen te gjitha keto elemente te cilet rrojne me djersen dhe gjakun e derdhur prej artistit pergjate procesit te krijimit.
Arti nuk mesohet nga kritiket, sic ne menyre skandaloze u tha ketu. Arti mesohet nga lufta dhe puna e perditshme e krijuesit mbi objektin ne te cilin operon. arti mesohet ne muzete e artit, dhe aty nuk ka kritike te te vendose nese vepra jote eshte e pavlerte. plehu nuk mund t’i qendroje kohes. nese nje artist reziston, reziston vetem ne saje te vertetave qe permban vepra e tij.
Stërkalth shkruan:
Nuk ma merr mendja se e ke për shkrimin tim. Unë nuk ia mohova artit shqiptar “ato pak vlera”, por vetëm i mbrojta, duke vërejtur se po i mbytin antivlerat, për shkak se mungon një diskurs ndërmjetësues midis artit dhe publikut (kritika).
Ti je artist vetë. Reflekto një moment jashtë inatit të këtij debati: çfarë e rrezikon më shumë kontaktin tënd si artist me publikun? Fryma kritizere apo indiferenca?
Po kush e vendos se ç’vepra të ekspozojë muzeu? Artistët vetë? Apo publiku me vota?
Dhe meqë ra fjala për muzeumet, po rrëfej një histori që Stërkalthi me siguri do ta ketë dëgjuar edhe më parë.
Në korrik të vitit 1984, qyteti i Livornos, në Itali, bëhej gati të festonte 100 vjetorin e lindjes së Amedeo Modigliani-t, artist i madh italian. Me atë rast, Muzeu i Artit Modern në qytet vendosi të financojë kërkime në fund të kanalit Fosso Mediceo, meqë thuhej se Modigliani i kishte hedhur atje, në 1909, të gjitha skulpturat e veta. Pasë tetë ditë kërkimesh, u gjetën disa koka, të cilat menjëherë u identifikuan, nga pothuajse të gjithë ekspertët, si të Modigliani-t. Kokat e sapogjetura u bënë pièce de résistance e ekspozitës, dhe tërhoqën një mori prej 50,000 vizitorësh nga pesë kontinentet. U botua me atë rast edhe një libër pompoz, në mbështetje të këtij zbulimi të mrekullueshëm. E gjithë kjo zgjati deri sa tre studentë nga Livorno thanë që njërën nga kokat e kishin gdhendur ata vetë duke përdorur një Black & Decker, për shaka. Pas pak ditësh doli edhe një tjetër shakaxhi, një doker i portit të Livorno-s, i cili deklaroi se dy kokat e tjera i kishte bërë ai vetë, pa pasur asnjë lidhje ose bashkërendim me studentët. Dokeri, i cili ishte edhe militant i së majtës ekstreme në Itali tha me atë rast se “Dëshiroja të provoja sa lehtë është për mediat dhe autoritetin e ekspertëve, në botën e artit, që t’u hedhin njerëzve hi syve.”
Prandaj, Stërkalth.
Mendoj se ka nje keqkuptim.
Sterkalth. Kam pershtypjen se po ben fjale vetem per per kritiken e arteve pamore por duhet patur parasysh se kritika eshte po aq e gjere dhe e rendesishme edhe ne artin skenik dhe letersine. Bile’, do te thoja se kritika skenike (jo kinematografia) jane disi edhe pak me te komplikuara per vete specifiken e ndryshimeve nga njera performance, te themi ne nje nate shfaqjeje, me nje nate tjeter. E kam fjalen per muziken klasike dhe operistike. Do perfshija ketu edhe teatrin skenik.
Pra do ishte mire qe pjesmaresit kompetente ne diskutim te hedhin me shume mendime per ndryshimet e kritikes ne artet e vecanta.
Toni, Une kam qene shume i qarte kur kam thene se kritiku duhet t’i referohet nje historie gjenerale, ne rastin specifik te Shqiperise, ne lidhje me kalimin nga totalitarizmi ne treg te lire. Kur them se kritikut i mungon njohja, jam duke u qare se eshte pikerisht shkenca e historise se shkruar nga materialet artistike qe i mungon. Kritiku duhet te jete patjeter historian nepermjet referimit te puneve te artit dhe artisteve. Por njekohesisht, nuk mund t’i shmanget as interpretimit. Faktikisht, kritiku si interpretues eshte i nevojshem. Xhaxhai thote per filmin tek Caqet e Metafores se “ndryshe nga letërsia që e sugjeron imazhin nëpërmjet fjalës, filmi e sugjeron fjalën nëpërmjet imazhit”. E njejta gje vlen edhe per te gjitha artet pamore. Ato sugjerojne fjalen nepermjet imazhit. Une shume mund te mos di, por kaq gje nuk besoj se ma kundershton dot as ti. Dhe perderisa imazhi sugjeron fjalen, kjo nuk do te thote se te gjitha fjalet jane te vlefshme rreth nje imazhi te caktuar. Te zgjedhexsh fjalen e duhur, rreth nje imazhi te caktuar, do te thote interpretim. Nevojen e interpretimit, nga kritika, (edhe historia interpretim eshte, pasi kur jepet, jepet nga nje subjekt i caktuar, me nje pale sy te caktuara, qe ka pare nga nje kendveshtrim i caktuar ate cfare nje pale sy te tjera nuk e kane pare dot, apo nuk kane dashur t’a shohin) ti nuk e mohon dot. Perndryshe vetem sa do i sillje pikturat e tua ne blogun tend, nuk do i shoqeroje me roman me poshte. Aq me teper nuk e mohon dot kur thua se arti hap rrugen, dhe kritika e ndjek. Mirepo rrugen qe hap arti, kritikes i duhet nje harte t’a ndjeke, pasi i mungon eksperienca e zbulimit per t’a gjetur vete. Dhe te punosh me harte, do te thote t’a interpretosh ate.
Vemendje, interpretimi eshte art. Nuk e mohon kush. Por sidoqofte, eshte nje art me kufinj shume me te qarte se sa vete arti, pasi arti ka dore me te lire se interpretimi. Nderkohe qe arti nuk kufizohet as nga realiteti, as nga ideologjite qe trajton, interpretimi kufizohet nga realiteti dhe ideologjite qe nje pune e caktuar arti trajton. Baza materiale eshte e dhene e pamohueshme per interpretimin, nderkohe qe artit i mjafton vetem qielli, apo vetem toka. Cka me sjell edhe tek kritika qe kam ndaj Xhaxhait, e cila nuk eshte shembull e nje kritike mbi artin, pasi nuk sjell shembuj nga arti, por eshte shembull e nje kritike mbi kritiken, pasi shembulli qe sjell eshte nga kritika. Duke qene e tille, kjo kritike mbi kritiken, nuk ka pse te fokusohet mbi artin, por mbi realitetin. Nga ana tjeter, mund te argumentohet se krejt arti eshte interpretim i artistit mbi realitetin. Mirepo ne qofte se eshte keshtu, atehere kritika mbi artin eshte interpretim i interpretimit.
“je i pire kur flet, apo kjo eshte gjendja jote e zakonshme?! i kupton ato sa thua, apo vetem shkruan? e kupton qe ke mangesi te tmerrshme ne formulimin e mendimit?! ta them sinqerisht, shikoje kete.”
sterkalth,
ka mbaruar ciklin, eshte veper arti per tu ekspozuar, dhe jo per te diskutuar.
Je lend e ngopur, i vetmi shteg yti eshte diletantizmi. S’ta kam friken per as nji tundim, se rreflektorin e ke per vale te llojit tend (ore e vizatuar, s’po them e ngelur, diku, dikur).
“Nga ana tjeter, mund te argumentohet se krejt arti eshte interpretim i artistit mbi realitetin. Mirepo ne qofte se eshte keshtu, atehere kritika mbi artin eshte interpretim i interpretimit.”
Luljan,
nje femij thote; ky eshte Dielli, toka, babi, mami etj dhe per veten, ‘jame une’, por ashtu si i kane thene-thote edhe femija, pa qene gabim. I rrituri dhe femija thone te njejten gje nga perspektive tjeter. Kush i thot me bukur, femija apo i rrituri? Interpretimi eshte dicka tjeter nga perjetimi. Perjetimi ka apo s’ka interpretim, ajo ndodh, si ndodh rendom me vizatimet e femijeve, ku me shume interpretim ben i rrituri (varet nga c’lloj i rrituri)
Nuk nderron/zgjedh rezidencen perjetimi kur ndodh, ai ndodh ne te gjitha llojet e arteve, ne forma te ndryshme, po aq sa dhe njerez jane, pra eshte individual. Si rrjedhoj, Kritiku eshte jo vetem individ, por profesioni i tij eshte rreth artit, mendo per nji momennt, a perjeton kritiku dhe c’fare?
Nuk duhet perdorur nje art i caktuar si gjuhe e huaj, por si e njejta gjuhe, qe e flasin njerez te ndryshem duke evoluar sebashku me gjuhen. Njohesit e mire te nje gjuhe komunikojne me mire PERJETIMET individuale ne ate gjuhe. Une s’di gjithe gjuhet e botes, por komunikoj me boten me gjuhen e perjetuar. Kush me teper se nje kritik perjeton ne procesin e leximit te kesaj gjuhe JO TE HUAJ?
Nuk eshte as artisti i pari, as kritiku, ata ose jane ose s’jane perjetues, interpretues, receptor te artit vec e vec, dhe kjo s’eshte nje e dhene e pa ndryshueshme. Ajo (e dhena) ndryshon edhe ne momentin qe mbaron apo fillon nje veper.
Idjoti eshte artistik, por s’eshte artist ne shkallen e idiotesise se tij, kjo, derisa te thuhet Artist. Pastaj mund te themi edhe; Artisti eshte idiot, por jo ne shkallen e artistellikut te tij.
Luliani thote:
Vete arti duke qene referencial – pra qe c’do veper arti ne nje menyre apo ne nje tjeter i referohet nje vepre te meparshme apo dukurie tjeter – eshte ne te njejten kohe edhe kritike e krijimeve te meparshme. Pra vete arti eshte kritike! Per mendimin tim kritka ka si rol jo thjeshte interpretimin, por nje lloj pergatitje si te artistit ashtu edhe te publikut per te komunikuar me njeri tjetrin. Dihet se elokuenca e artistit shpesh mbaron tek mediumi i vet, sikurse edhe orientimi i publikut midis vlerash ke nevoje gjithmone per orientim. Ne kete kuptim kritiku i ofron si artit ashtu edhe shoqerise interpretimin dhe vlerat perkatese per te cilat ata kane nevoje. Gjithashtu, jo rralle artistet e perkufizojne dhe riperkufizojne vepren e tyre ne saj te interpretimeve filozofike dhe shoqerore qe vijne nga vete kritika. Me kompleksitetin e botes ne te cilen jetojme vete artistet kane po aq nevoje per orientim sa edhe shoqeria.
Prandaj personalisht kam nje problem shume te madh me llojin e kritikes apo kritikve qe permendi Xhaxhai ne rastin e Modilianit. Qellimi i tyre i vetem eshte te shesin vlera dhe jo ti kultivojne ato.
Sa per metaforen e kritikut si “kopshtar” nuk do kisha imagjinuar dot metafore me te mire, sidomos duke patur parasysh qe shume syresh e shohin rolin e kritikut ne poziten e “gerrmuesit”, apo gati-gati te “varremihesit”. Pra Lulian, megjithese paradoks, mendoj se edhe kritiku ka nevoje per kritike.
Vemendje, jam shume dakord. Sidomos kur thua se perjetimi eshte dicka ndryshe nga interpretimi. Une nuk jam kunder pathosit dhe stilit ne kritike, madje e kam advokuar, pasi besoj se krijon pikerisht ate universalitetin e gjuhes se perbashket duke ruajtur njekohesisht te vecanten e interpretuesit. Sidoqofte, besoj se kritika, ndryshe nga arti, duhet t’a kete per qellim t’i shmanget tautalogjise ekzistenciale te pathosit. Nuk duhet te mjaftohet me perdorimin e pathosit ne gjuhen e vete, por duhet te perpiqet t’a kuptoje kete tautologji. Artit i mjafton t’a perdori, i mjafton te krijoje ndjenjen, te nisi trenin e mendimit, duke e ofruar realitetin ne nje kendveshtrim te ri. Kritika nga ana tjeter nuk mund te mjaftohet me kaq, por duhet t’a zbertheje, analizoje, studioje artin si te ishte ne kushte laboratorike. Jam dakord me Milaqin qe thote se kritika duhet t’i ngjaje me shume shkences se sa artit. Ne qofte se do i ngjante me shume artit atehere do te ishte art, dhe jo kritike. Nuk dua absolutisht te them se arti duke krijuar eshte pozitiv, nderkohe qe kritika eshte negative. Metafora e kopshtarit e ofruar nga Xhaxhai, mjafton per kete. Eshte arti ai qe eshte edhe pozitiv, edhe negativ: ne vija te trasha sepse krijon nje objekt te caktuar duke shperfillur krijimin e nje objekti tjeter te caktuar, jep nje realitet, dhe shperfill nje tjeter. Krijimi eshte pozitiv, shperfillja eshte negative, nuk mund te kete krijim pa shperfilljen, dhe te dyja i takojne artit. Kritika nga ana tjeter, eshte asnjeanese, ose te pakten duhet te jete e tille, sepse merret vetem me te dhenat, me pozitivitetin e te dhenave materiale, me te thirruren e ketyre te dhenave ne emrin qe kane, dhe mbi te gjitha, duke u perpjekur te mos shperfilli asnje te dhene, madje edhe shperfillja duhet pare si e dhene pozitive materiale dhe duhet thirrur ne emer, nuk duhet shperfillur. Flas per Shqiperine, ku ekziston pathosi ne kritike, ku kritiku eshte artist dhe jo shkencetar, jo akademik. Pak a shume si puna e Milaqit kur kalon ne ekstreme, duke harruar qe ekstremet i perkasin artit dhe jo kritikes ne praktike. Tjeterkund jane te gjitha llojet e kritikes, edhe te kritikes kreative, edhe te kritikes akademike. Ne Shqiperi mungon kjo e fundit.
“Sa per metaforen e kritikut si “kopshtar” nuk do kisha imagjinuar dot metafore me te mire, sidomos duke patur parasysh qe shume syresh e shohin rolin e kritikut ne poziten e “gerrmuesit”, apo gati-gati te “varremihesit”. Pra Lulian, megjithese paradoks, mendoj se edhe kritiku ka nevoje per kritike.”
Jane metafora te paperputhshme. Kopshtari eshte kopshtar, varrmihesi eshte varrmihes. Metafora e pare me kujton ndergjegjen si salle gjyqi te Kantit, e dyta arkeologjine e Faucault. Nuk thashe qe kritika e Xhaxhait ndaj kritikes eshte e panevojshme. Me qe jemi tek kritika dhe besoj tek gjerat e thena shkoqur, e thirrura ne emrin e vete, thjesht thashe se eshte e tille, kritike kritikes ne gjeneral, por jo kritike arti, rrjedhimisht, do i duhej te fokusohej ne pune te caktuara arti ne qofte se do duhej konsideruar si e fokusuar ndaj kritikes se artit.
lulian,
kalvari i ketij dialogu ka pengesa, ato s’ndalojn, por bejne terkuz dialogun.
Si kapercen nga perjetimi (qe nenvizova me siper) ne pathos, s’ben senc, kur vihet perball interpretimit, sipas teje strumbullari i krijimit te artit dhe qe kritiku ndjek nga pas “me aftesi (kritiku)”. (kuptoj se nenkupton pathosin ne shprehjen e interpretimeve te perjetuara nga c’dokush) se pathosi shpreh perjetimin, vecanerisht kur je ne fushen qe je investuar se tepermi. S’harrin pathosi te deformoj perjetimin, interpretimin, ai evidenton dukshem per c’eshte dhe c’seshte perjetuar.
“Artit i mjafton t’a perdori, i mjafton te krijoje ndjenjen,”
perseri Lulian, arti eshte produkt-objekt i kthyer nga krijuesi (Artist). Nuk e perdor, as e krijon ndjenjen arti. Ndjenja gjen aplikim nga burimi-Perjetimi, ajo eshte vetem interpretim i ndjere (ne nivelin e tij sejcili) qe ngjiz artin (per cdo art qe ben fjal)
tjetra,
Vere nje morr ne auditor, ai s’behet akademik, ashtu si s’behet c’do akademik Kritik, edhe me artistin e njejta gje, se kendon, vallzon, aktron, pikturon, s’do te thote automatikisht dikush te jet artist i kalibrit per kritikun artist, por i plehut, se kjo ish premisa e “shumices se artit ne shqiperi eshte pleh” qe tema varros jo kopeshtarin, por cdo gje, e kthen ne pleh artin.
Te kuptohemi kritiku nuk eshte roje lexues i hartes se artistit. Jo! Ata jane, veri emrin vet (?) te dy.
Nuk ka pengesa. Pathos = fuqia ne nje eksperience te jetes, apo artit, apo cdo lloj forme shprehjeje, per te ngjallur nje ndjenje keqardhjeje, sipas Dictionary.reference.com, sipas meje me lart, per te ngjallur nje ndjenje cfaredo, pra ajo cka shkakton perjetimin. Une ne nje brime i kam rene. Dualizmin mes mendjes dhe zemres po therras. Ose verja vete emrin.
Aq e veshtire eshte te shkruash mbi gjendjen e artit ne Shqiperi sa s’ka ku te veje. Njehere, nje kritik italian, qe thoshte se arti mediton mbi gjendjen psikologjike te shoqerise, por qe artistet duhet te jene psikopate per ta interpretuar ashtu siç duhet kete energji, e kishte mbase me tere mend apo thjesht nje spekulim filozofik siç e kane zakon keta kritiket qe dijne t elexojne, te flasin dhe te mbushin gazetat me lloj lloj paçavurresh mbi nje punim qe ka kerkuar mund, vullnet dhe mbi te gjitha deshire.
Tema e hapur ketu, eshte e qarte qe ka devijuar, siç e ka zakon njeriu qe don te mbroje diçka ne menyre hermetike. Arti pranohet nga gjithkush, ai i perket njeriut universal dhe atij qe nuk shen me larg se hunda e vet.
Arti kerkon pak me shume orientim sesi menyra per t’u shprehur ka rrembyer miliona viktima (artiste) qe nuk arrijne te nxjerrin nga ateljeja nje pikture apo skulpture. Kur flitet per artin, si nje kusht per t’u emeruar artist, kritik apo shofer ekspozite, ndjehet nje fryme e lagesht.
Lexova disa komente me vemendje, por meqe lexova artikullin si fillim, me endje dhe me pak pertese nga fundi, disa shkronjes jane pak “barbare” ne menyren sesi e mbeshtesin idene e tyre, duke cunguar pak lirine qe ka nje individ ne te shprehur.
Ne mos gaboj, autori i artikullit, e ka prekur njehere kete teme, me Salen e Mulen. Por ne ate artikull i kishte dale me ne balle “rrufese”, kurse ketu kritiken e tij e ka mbeshtjellur me pak lirshmeri ne gjuhe duke perdorur me shume dhe fort idene e nje revolucioni mbi diçka skandaloze qe po ngjitet dite pas dite mbi trupat qumeshtor te artisteve shqiptare. Dhe ketu ka te drejte.
Per pathosin shkruan Luljan;
“sipas meje me lart, per te ngjallur nje ndjenje cfaredo, pra ajo cka shkakton perjetimin. Une ne nje brime i kam rene. Dualizmin mes mendjes dhe zemres po therras”
“ajo cka shkakton perjetimin”
jo perjetimin them, por perjetimi (pa N-n) them. Pathosi krijohet nga perjetimi, jo e kunderta.
pse therret?!
“Dualizmin mes mendjes dhe zemres po therras”
Per dualizim apo njehsim, dhe te kujt? Po te jet te krijuesit, kritiku eshte krijues, po aq i njehesuar si edhe artisti me artin.
Te me falin te gjithe pjesemarresit ne comments!
Pyetja ime: po diskutojme se cfare dhe si duhet te jete kritika, apo jemi te gjithe ne nje mendje qe DUHET kritika..
Kam pershtypjen se duhet te perqendrohemi tek kjo e fundit, pikerisht per te shpetuar nga molepsja artin ne Shqiperi (artin ne pergjithesi, jo vetem ate viziv). Cfare po ndodh me muziken shqiptare, (e lehte apo popullore qofte ajo),me kinematografine shqiptare, me letersine po ashtu, e te tjera e te tjera…!!?? Arti, nuk mund te jete privilegj i gjithkujt e prandaj lipsen filtrat e kritikes, me qellim qe hedera dhe plehu te mos ia zeje frymen. Xhaxha, ceshtja qe ti ngren per diskutim, eshte me se e drejte dhe gjithkush duhet te perpiqet per te gjetur zgjidhjen, nese do e kete dhe jo te sillemi perqark per te kapur majen e bishtit. Arti vertet eshte pjese e komercializmit (per fat te keq ne Shqiperi arti eshte kuptuar vetem si i tille..!),por nuk mund te lejohet qe te komercializohet in extremis, ndryshe, cilat do jene vlerat qe ai art mbart per brezat..?
Dallime:
Histori arti apo estetike?
Pune te caktuara, apo gjeneralitete mbi artin?
Kontekst artistik kohor, apo principe te dizinteresuara qe transhendojne kontekstin?
Objektivitet i bazuar ne te dhena materiale, apo ne vleren e njesuar te ekzistences me bukurine?
Arti si eshte, apo arti si duhet te jete?
Arkeolog post-modernist Foucaultian dhe Derridean, apo kopshtar modern Kantian?
Si me porosi, gjeta kete analogji nga James Elkins, historian dhe kritik arti, ne nje permbledhje me ese te titulluar Art History vs Aesthetics, te cilen po e perifrazoj si me poshte:
“Jane dy ishuj qe po i quajme AH per Art History dhe AE per Aesthetics. Jane dy ishuj qe edhe pse jane afer me njeri tjetrin jane goxha larg, aq sa ne nje dite me diell mezi mund te shihen nga njeri tjetri. Nje dite, nje tregtar vjen nga AH ne AE, me nje dhurate dhe nje kerkese te cuditshme. Dhurata eshte nje imazh i ishullit AE si i pare nga banoret e AH dhe kerkesa eshte per te marre me vete nje imazh te AH si te pare nga banoret e AE. Asnje nga banoret e AE nuk eshte ne gjendje te njohe format e cuditshme te piktures qe tregtari nga AH ka sjelle me vete, megjithate ata bien dakord te dergojne nje pikture te AH si e shohin nga AE. Ne AH tani, asnje nuk e njeh ishullin e tyre te pikturuar nga banoret e AE. Te dy ishujt i studiojne pikturat, dhe vendosin qe secili te mbaje vendin, pasi duket qarte qe njerezit e ishullit tjeter nuk dine te pikturojne, madje mund edhe te jene gjysem qorra. Per hir te dipllomacise dergojne disa letra para e mbrapa, duke argumentuar se perfaqesimi i kujt eshte me i keq, dhe vendosin qe anetaret e klanit kundershtar as qe ia kane idene me elementare se si flitet per pikturen.”
Nje analogji e tille eshte e vlefshme ne Anglofoni, apo ne vendet ku historia e artit dhe estetika kane gjetur veten ne menyre te pershtatshme. Eshte analogji qe ve ne dukje mungesen e komunikimit mes dy disiplinave qe duket se kane nje objektiv te perbashket. Megjithate, kjo analogji nuk eshte e vlefshme per Shqiperine, ku mund te thuhet pa frike se shprehjet mbi artin si duhet te jete jane ku e ku me te avancuara se arti si eshte; ku vlerat ekzistenciale te mbijeteses jane aq te fuqishme sa qe mund te thuhet me plote gojen se ekzistenca ka arritur nje stad estetik rhizomatik; ku te gjithe jane esteticiene, dhe askush nuk eshte historian arti; ku te gjithe dine apo duan te japin receta mbi artin, dhe asnje nuk di apo do te pershkruaje nje pune te caktuar; ku te gjitheve ju duket vetja kopshtar, dhe askush nuk merr veglat te germoje. Dhe kjo nuk eshte se eshte arritur ne saje te disiplines, si ne ishullin AE, por ne saje te nje koncepti alla Adorno mbi privilegjin e nje ekzistence lakuriq perballe panevojshmerise se artit. Xhaxhai ka te drejte qe duhet kultivuar ai 10 perqindesh, por problemi me i madh qendron se publikut nuk i rruhet as per 90 perqind plehun. Dhe shkaktar per kete dizinteresim, kam frike se eshte pikerisht ai dizenteresimi i tepert estetik.
Ky Xhaxhai qenkerka pene e forte!