KA RADHË DHE RADHË

(RADHË DHE PRIVILEGJ III – shënime)

Para ca ditësh, m’u desh të shkoja në postë – te filialja e USPS në Flatbush (Brooklyn) – dhe të mbaj radhë për rreth gjysmë ore. Kish njerëz, 10-12 vetë, por edhe më keq, nga 8 sportelet në sallë, vetëm dy ishin të hapura. Radhën e krijonte kështu jo mungesa e ndonjë artikulli ose shërbimi, por mungesa e personelit të mjaftueshëm: thonë se USPS prej kohësh është në vështirësi ekonomike.

Isha i detyruar të shkoja në postë, meqë duhet të postoja pasaportën, për ta rinovuar. Ka mënyra për ta shmangur edhe këtë farë angarie, por ato janë angari më vete. Nga ana tjetër, Departamenti i Shtetit i SHBA nuk lejon që t’ia dërgosh formularin, pasaportën e vjetër dhe pagesën me ndonjë shërbim postar të ndryshëm nga USPS. Për mua, detyrimi për të pritur lidhet me monopolin që postat federale amerikane kanë ndaj shërbimeve të tilla burokratike.

Teksa vrisja kohën, duke numëruar obsesivisht sportelet e zbrazëta, nuk mund të mos mendoja edhe që institucioni – USPS – kursente rroga punonjësish, duke vënë në punë klientët; meqë minutat që unë dhe të tjerët kalonim në radhë mund t’i kishim shfrytëzuar për punë produktive. E megjithatë, ato minuta (dhe të ardhurat e munguara) ia vinim në dispozicion një sipërmarrjeje që mund t’ia lejonte vetes të punonte me ¼ e personelit të parashikuar. Shto këtu edhe që USPS mbahet me taksat tona, për t’u ngatërruar edhe më në paradoks.

Radhët në SHBA janë të shumta dhe të gjithfarshme, nga ato në dyqanet (supermarketet) tek ato për të hyrë në stadiume. Po të ulem ndonjëherë të përshkruaj ditën e një udhëtimi me avion nga NYC në Tiranë, nuk do të bëj dot gjë tjetër, veç të përmend radhët ku më duhet të pres: nga ajo në check-in, tek ajo e kontrollit në kufi, dhe pastaj te porta e imbarkimit; dhe pastaj sërish në kontrolle të ndryshme në aeroportin ndërmjetës; e më në fund në Tiranë, te kufiri dhe më pas te pritja e valixheve dhe më në fund te taksitë; pa folur për ndonjë ngadalësim të frikshëm trafiku në autostradë.

Nga radhët në aeroporte, më të urrejtshmet janë ato të TSA-së, edhe në dalje edhe në hyrje; ndoshta sepse më kujtojnë obsesionin e regjimeve totalitare për të pasur gjithçka në kontroll. Skenat ku burra, gra, pleq, plaka e fëmijë heqin këpucët, vendosin shishka me lëngje në qese të vogla, heqin rripat e pantallonave, nxjerrin laptopet nga çantat dhe monedhat nga xhepat dhe pastaj çapiten këmbëzbathur drejt cilindrit të rrezatimit, ku rrinë pak çaste me duart përpjetë, nuk mund t’i këqyrësh veçse si një lloj “teatri të sigurisë”, siç edhe e kanë quajtur. Radha luan edhe ajo një rol në përjetimin e teatrit, duke të kujtuar se e ka urdhëruar “shteti”.

Nuk di nëse bashkudhëtarët e mi, në aeroporte, e përjetojnë radhën si unë; sepse unë vij nga një e kaluar që ata përgjithësisht as mund ta përfytyrojnë dot. Prandaj edhe kur më udhëzojnë si të lëviz dhe ku, në radhët e gjata, gjithnjë më mundon ankthi i anonimizimit dhe i humbjes së lirisë individuale, sa kohë që bëhem i vetëdijshëm se për shtetin dhe autoritetin aeroportual, në atë moment, nuk jam veçse një element çfarëdo i një mizërie, që duhet bërë zap. Mbetem i vetëdijshëm edhe se të priturit në radhë të tilla ka një efekt të vetin tek ata që presin – që fillon me topitjen e egos dhe përfundon me gatishmërinë për t’iu bindur të parit njeri me uniformë, që vihet të japë komanda.

Shtetit totalitar i pëlqenin radhët – për efektin e tyre barazues, për efektin e tyre topitës, për efektin e tyre asgjësues të egos. Nuk dua të them se i krijonte artificialisht; por vetëm se nuk i shihte aq si probleme për t’u zgjidhur, sa ç’i shihte si forma të parazgjedhura (default) të organizimit të turmave në hapësirat publike. Nëse radha te një dyqan shërbente si metaforë e jetës së përditshme të qytetarit “socialist”, kishte forma të specializuara të teatrit publik, të tilla si paradat dhe parakalimet, që simbolizonin dhe kremtonin radhën, duke nxjerrë në pah uniformitetin, gjeometrinë e thjeshtuar dhe disiplinën (e sinkronizimit). Kur vdiq Enver Hoxha, e gjithë Tirana u vu në radhë për ta përcjellë.

Një lloj i veçantë radhësh krijohej ditët e votimit – kur qendrat në lagje hynin në garë me njëra-tjetrën, se cila do të lajmëronte e para përfundimin e zgjedhjeve në zonën përkatëse. Të rrethuar nga muzikë festive por gërvishtëse, banorët mbanin radhë, nën mbikëqyrjen atërore të kostumeve poliester të autoriteteve të lagjes, një kombinim djallëzor pensionistësh energjikë, veteranësh me stema dhe shall pionieri dhe parazitësh partiakë të mallëngjyer. Votimi fillonte dhe mbaronte si performativ, meqë askush nuk besonte seriozisht se po “zgjidhte” kandidatin unik; tek e fundit, vota jote nuk ishte më tepër se votëbesim për regjimin. Sot që dua t’i kujtoj ato momente, gjithnjë më vijnë pamjet me aromë folklorike, si prej dasme mistike. Për faj të muzikës, dukej sikur radhëtarët befas do të shndërroheshin në valltarë, dhe radha do të evoluonte në valle.

Edhe gjatë një eventi aq solemn sa votimi, renditja e pritësve në radhë mbetej arbitrare – duke ndjekur rendin e mbërritjes në vendin e caktuar. Për regjimin, edhe ky ritual do të shërbente si rast i volitshëm për riprodhimin e parimit të barazisë publike: jemi të gjithë njëlloj. I njëjti parim vepronte edhe në rrethana radhësh të tjera, si ajo ushtarake. Regjimi në fakt i detyronte pak a shumë të gjithë qytetarët në moshë madhore që të merrnin pjesë në veprimtari dhe stërvitje të ndryshme ushtarake – të njohura ndryshe me emrin zbor. Kush e ka përjetuar zborin, do ta mbajë mend se atje kremtohej kombinimi i të ndenjurit kot në këmbë, me të ndenjurit kot shtrirë përdhé; një kombinim sporadikisht i pikësuar nga zhvendosje po aq të kota në grup, nga pika A në pikën B. Si bir bastard i shërbimit ushtarak, zbori i kish trashëguar disa elemente bazë të këtij të fundit, duke filluar nga veshja me uniformë dhe duke vazhduar me koreografitë e thjeshta por të rrepta të shërbimit rreshtor. Autoritetet – përfshi këtu edhe disa prej mësuesve dhe pedagogëve tanë me pretendime intelektuale dhe morale – zakonisht nuk e humbnin rastin për të na poshtëruar duke na u hakërryer; me sa duket, ishte vetë formacioni i të ndenjurit në rresht (në radhë) që e impononte këtë lloj abuzimi aq shvejkian. Mbaj mend autorë librash të trashë, plot dije, brumë dhe citate, që na ulërinin me sa kishin në kokë, kur na gjenin me komçën e jakës të zbërthyer ose pa bustinën në kokë.

Dua të them: vër një numër të madh njerëzish që të rrinë kot, pastaj caktoju dikë që t’i disiplinojë duke u imponuar forma dhe formacione gjeometrike – ky i fundit do ta humbë personalitetin më shpejt se ç’do të humbin radhëtarët identitetin, meqë perversitetin e sjell me vete mirëmbajtja e hierarkisë. Nganjëherë më dukej se qëllimi final i të gjitha këtyre aktiviteteve brutale, ku masa njerëzish të shëndetshëm detyroheshin të vrisnin kohën duke parë zverqet e rreshkura të njëri-tjetrit, ishte depersonalizimi i “njeriut të ri”, ose – çfarë mund të jetë e njëjta gjë – kushtëzimi me idenë se të ndenjurit kot është edhe ai një lloj shërbimi sublim ndaj shtetit, Partisë dhe atdheut.

Sa për radhët e tjera, ato të rëndomtat – e qumështit, e vajgurit, e patateve – jo të gjithë mund t’ia lejonin vetes të kalonin atje ditën (ose natën): disave duhej edhe të punonin ndërkohë. Parimisht, të ndenjurit në radhë duhej konsumuar gjatë kohës së lirë, pas pune ose pasdite; idealisht, gjithë ditën e Perëndisë, për pensionistin. Gjithsesi, duhej të ishe (momentalisht) pa punë, që të mund të rrije në radhë; edhe pse, nga pikëpamja e ekonomisë familjare, radha ishte punë, e cila zakonisht paguhej virtualisht, si ulje e çmimit (aq nominal) të shitjes. Qarkullojnë anekdota dhe histori, ku një kalimtar çfarëdo sheh njerëz që presin radhën diku rrëzë një dyqani dhe futet edhe ai në radhë, pa e ditur se çfarë po shitet pikërisht. Ideja është e dyfishtë: së pari, çfarëdo që të ishte malli për të cilin të tjerët po mbanin radhë, do t’ia vlente të prisje për ta blerë (p.sh. fitila për furnelën me vajguri); së dyti, radha është kondicioni default i jetës publike. Nëse dikur të ngeshmit dilnin “në pazar” për të shkëmbyer fjalë dhe cigare, për të pirë një kafe, për të parë çfarë shitej, për t’u dukur, e kështu me radhë, gjatë viteve të totalitarizmit pazarin (markato i thoshte im gjysh), si formë komunikimi dhe konsumi të kohës së lirë, në funksion edhe të blerjes së mallrave me interes, e kish zëvendësuar radha. Njerëzit tani dilnin në pazar, me shpresë se do të gjenin ndonjë radhë gjëkundi.

Imazhi në kopertinë: Photo by Zichao Zhang on Unsplash