Shprehjen stereotipike “shkëlqimi dhe rënia”, si dy pjesët e kundërta të flurudhës së një jete ku suksesin e pason dështimi, do ta ketë popullarizuar në shqipe romani Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo i Dritëro Agollit, në sinergji me romanin e Balzakut, Shkëlqimi dhe rënia e kurtizaneve të Parisit, të botuar shqip pak a shumë në të njëjtën periudhë. Ky i dyti, në origjinal, titullohet Splendeurs et misères des courtisanes, të cilin në anglisht e kanë dhënë si The Splendors and Miseries of Courtesans e ndonjëherë edhe si A Harlot High and Low, në një kohë që shkëlqimi dhe rënia, si klishe, zakonisht merret si shqipërim i anglishtes rise and fall, që në italishte do të ishte l’ascesa e la caduta. Me gjasë, ky metaforizim i një klisheje narrative i ka rrënjët te libri i Isaia-s në Bibël (14:12 “Vallë, si ke rënë nga qielli, o Lucifer, bir i agimit? Vallë si të hodhën për tokë ty që i hidhje poshtë kombet?”), e cila bashkon edhe “ngritjen” (rise, ascesa) edhe “shkëlqimin” (splendor); duke pasur si model astronomik yllin që këputet, ose meteorin në qiell. Rrëfimtarët dhe mitografët janë tërhequr pastaj gjithnjë nga pjesa e dytë e flurudhës, “rënia”, ngaqë është më dramatike, në mos edhe e frikshme, didaktike dhe e meritueshme për t’u risjellë në vëmendje; vepra emblematike nga kjo pikëpamje do të ishte The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, e Gibbon-it, por le të mbajmë parasysh se edhe metafora e decline and fall i ka rrënjët në narrativën dhe fantazmagorinë biblike. Pa çka se kur përdoret në ato kontekste kur the fall është i menjëhershëm, dramatik, katastrofik, metafora është më shumë ajo e një peme që bie a rrëzohet përdhé, meqë rënia e Perandorisë Romake nuk është e njëjta gjë me rënien e Shkodrës ose të Konstandinopojës, ose të paktën nuk është e njëjta gjë, për nga mënyra si e perceptojmë ne rrjedhjen e kohës dhe vjetrimin; sidoqë në lashtësi dhe në mesjetë rënia e një qyteti në duart e “armikut” shoqërohej edhe me “rrëzimin” e mureve dhe shkatërrimin e gjithçkaje që qytetërimi, tashmë i mposhtur, kish “ndërtuar”, në përpjekje për të sfiduar gravitetin dhe për t’u ngjitur drejt qiellit (metafora tjetër biblike, e Kullës së Babelit, vjen këtu në vështrim). Duke iu afruar bashkëkohësisë, do të themi se Rënia e Berlinit (titulli i një filmi të njohur) i referohet rrëzimit të Reich-ut të tretë dhe pushtimit të kryeqytetit gjerman nga trupat sovjetike (të vërehet edhe shprehja “ra në duart e sovjetikëve”), ndërsa rënia e komunizmit është më shumë një proces historik, i artikuluar në disa ngjarje kyçe, por jo i menjëhershëm, si rënia e një peme ose e një ndërtese (“shembja”). Edhe për Murin e Berlinit flitet rëndom për “rënie” (The Fall of the Berlin Wall, la caduta del muro, la chute du mur), edhe pse muri nuk “ra” vetë, por e shkatërruan; Guy Sorman, te Mon dictionnaire du Bullshit (Bernard Grasset, Paris, 2021), e konsideron këtë shprehje, “rënia e murit”, si të gjuhës së bullshitit (langue bullshitique); ndryshe nga rënia, që ndodh vetvetiu, ose si pasojë procesesh entropike (plakja, vjetrimi, degradimi), shkatërrimi është akt i vullnetshëm dhe i qëllimshëm; çfarë i përgjigjet edhe më mirë realitetit. Megjithatë, rënien e murit të Berlinit e kanë parë edhe si metaforë thelbësore të rënies së Perandorisë Sovjetike, ose të vetë komunizmit, që pati aspektet e saj të vullnetshme e të qëllimshme, por që më shumë “ndodhi”, si pasojë e një logjike të historisë, çfarë nuk ka lidhje me faktin që ishin miliona ata që e dëshironin. Tek e fundit, edhe një mur mund të rrëzohet, i shtyrë nga era ose thjesht ngaqë nuk mund të mbahet më drejt, sepse i ka lëvizur tabani; ose ngaqë e kanë goditur me dash, me gjyle topi si në rrethimet e kështjellave në Mesjetë, ose edhe me Skodë, si murin e ambasadës gjermane në Tiranë, në fillim të korrikut 1990. Veç kësaj, muri i Berlinit, me gjeometrinë e vet vertikale, kish simbolizuar edhe famëkeqen perde të hekurt (iron curtain, cortina di ferro) që e ndante Europën në mes, gjatë viteve të Luftës së Ftohtë; edhe perdja – e hekurt ose prej pëlhure – është një objekt që “bie” (bie perdja), por rënia e perdes është tjetër gjë nga rënia e murit, pa çka se në të dy herët fajtor është graviteti; për t’u shënuar se edhe kjo metaforë, perde e hekurt, thuhet se e ka origjinën te Talmudi i Babilonisë (“edhe një perde hekuri nuk mund ta ndajë popullin e Izraelit nga ati i tij qiellor”)[1], edhe pse u popullarizua sidomos në Rusinë bolshevike dhe pastaj edhe në Gjermaninë Naziste (e pat përdorur edhe Goebbels-i vetë, duke shkruar në të një të përjavshme të kohës se, po ta humbnin luftën nazistët, sovjetikët do ta ndanin Europën më dysh nga një “perde e hekurt”). Dy vjet më vonë, shprehjen do ta përjetësonte Churchill-i. Dhe, në këtë kontekst metaforash, muri i Berlinit do të materializonte perden e hekurt, duke u dematerializuar vetë – në kuptimin që nuk do të mund të shkatërrohej, pa u “shkatërruar” perdja. Përndryshe, ai mur pushoi së qeni barrierë popull-ndarëse në 9 nëntor të vitit 1989, kur qeveria e Republikës Demokratike Gjermane lajmëroi se do t’i lejonte qytetarët e vet të vizitonin lirisht Gjermaninë Perëndimore dhe Berlinin Perëndimor; kjo ishte edhe data e “rënies” së tij, në një kohë që shkatërrimi kërkoi katër vjet. Tani që pluhuri i demolimit të murit është davaritur, mbase është koha për të parë më nga afër historinë e ndërtimit të tij, ose të rise-s që i parapriu fall-it. Si membranë qytetërimesh, muri i Berlinit ishte në pjesë të madhe i padukshëm – në kuptimin që ndante në mes edhe një kontinent të tërë, por madje botëkuptime deri edhe vetëdije individuale. Mishërimin më të mirë të këtij abominacioni në letërsi e kam gjetur te romani The City and The City, nga China Mieiville.
© Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat e rezervuara.
[1] Ka edhe një hipotezë tjetër, sipas së cilës perdja e hekurt i referohet teknologjisë së qepenit të dyqanit, i cili përdoret për të mbrojtur hapësirën brenda nga mysafirët e paftuar, kur dyqani është i mbyllur.
