TRE IZOLIMET

Ishte dhjetor i vitit 1981, kur historianin italian Michele Brondino e emëruan këshilltar kulturor pranë ambasadës italiane në Tiranë, një mision që e kreu për dy vjet. Eksperiencën e tij dhe të familjes së tij në Tiranë e rrëfen libri Stranieri nell’Albania rossa, botuar tani së fundi nga Besa Editrice, i shkruar nga Brondino dhe e shoqja, Yvonne Fracassetti. Më shumë se një libër kujtimesh, ky vjen si ese antropologjike, me nota të forta personale, rreth vështirësive të një familjeje italiane për të komunikuar me vendësit në kryeqytetin e Shqipërisë të atyre viteve.

Libri u diskutua mbrëmjen e datës 3 qershor 2021, në një takim online të organizuar nga shoqata kulturore Occhio Blu dhe të moderuar nga ambasadori Mario Bova, që u përcoll live edhe në Facebook.

Për mua, përjetimi i një italiani që vjen të jetojë në Shqipëri në fillim të viteve 1980 përkon, në më shumë se një aspekt, me përjetimin prej meje qytetarit të Shqipërisë së asaj kohe, të Perëndimit dhe veçanërisht të Italisë, për të cilin kam shkruar në librin Sende që nxirrte deti (botuar tashmë edhe italisht si Cose portate dal mare, po nga Besa Muci). Siç ma konfirmuan edhe autorët e librit, Brondino & Fracassetti, dy eksperiencat janë pasqyrore (spekulare). Në një kohë që unë e përjetoja Italinë pa mundur të shkoja atje fizikisht, dy autorët më lart ishin të pranishëm fizikisht në Shqipëri, por nuk arrinin dot ta përjetonin Shqipërinë reale, të mirëfilltë, njerëzore.

Në libër flitet shumë për izolimin, dhe tek izolimi u ndala edhe unë në ndërhyrjen time, me një arsyetim që tani po dua ta ndaj me ju. Izolimi i Shqipërisë nga bota, praktikisht absolut pas prishjes me Kinën e post-Maos në fund të viteve 1970, njihet botërisht – jo më kot udhëtarët e kohës e trajtojnë këtë vend si një nga më të izoluarit e planetit, ku vizitorët e kanë jashtëzakonisht të vështirë të hyjnë dhe vendësit po aq të vështirë që të dalin; pa folur për mpirjen dhe narkotizimin e shkëmbimeve kulturore, artistike dhe thjesht njerëzore me botën përtej kufijve.

Në libër flitet edhe për izolimin që i imponohej të huajit në Shqipërinë totalitare, sa kohë që ky e kish të pamundur të komunikonte lirisht me vendësit, meqë këta u shmangeshin kontakteve spontane dhe u qëndronin larg të huajve, nga frika – e përligjur – se mos i hapnin punë vetes me Sigurimin. Lexuesi i sotëm, sidomos shqiptar, do të habitet kur të mësojë, në libër, se kontaktet e vetme njerëzore, përtej atyre protokollare me zyrtarët e shtetit, çifti Brondino & Fracassetti do t’i kishin me një punëtore që u ndihmonte në shtëpi, Shpresën, e cila ishte mikja e tyre e vetme, burimi i tyre i vetme i eksperiencave njerëzore shqiptare gjenuine, por edhe raportuese e rregullt e gjithçkaje që ndodhte në familje. Kjo ndërfaqe (interface) kaq groteske, e një familjeje diplomatësh perëndimorë me Shqipërinë e viteve 1980, meriton filmin e vet.

Çfarë mungon në kontaktet e familjes italiane është ai qytetar i Tiranës i cili edhe do të kish përfituar më shumë nga ato kontakte: një profesor universiteti, një intelektual, një shkrimtar, një artist, një gazetar, një student. Nuk kish asnjë shans, që atasheu kulturor italian në Tiranë të krijonte lidhje – të themi – me dikë si unë, që në ato vite po përfundoja studimet në Universitet, në Fakultetin Histori-Filologji, vetëm dy hapa larg Ambasadës Italiane.

Dhe kjo, për shkak se unë nuk do ta merrja në sy t’i flisja një diplomati italian në rrugë, ngaqë do të rrezikoja kot; dhe për shkak se shteti shqiptar nuk do të lejonte kontakte të tilla, jashtë protokollit zyrtar; dhe sidomos, sepse të gjithë ata qytetarë si unë, në atë kohë, kishin mësuar të izoloheshin nga jeta publike, të mbështilleshin në një krisalidë të posaçme, për të jetuar në botën e tyre imagjinare dhe për të ruajtur ashtu mendtë e kresë, përballë terrorit totalitar dhe rrezikut shumë real për jetërsim.

Dhe ky ishte izolimi i tretë, për të cilin është folur më pak; ose tërheqja në privat e të gjithë atyre që nuk e gjenin (më) veten te regjimi i Hoxhës; dhe që mbroheshin duke u trullosur me opiumin e RAI-t italian, në radio dhe në TV; një izolim privat, një tërheqje nga skena, një lloj intoksikimi terapeutik, me molekula (meme) të një kulture tjetër, e cila ishte e vetmja që na jepte shpresë, dhe garanci për ruajtjen e shëndetit mendor, dhe premtimin për të na mbrojtur integritetin intelektual. Paradoksalisht, producentët e RAI-t as që ishin të vetëdijshëm për këtë efekt kaq vendimtar të programeve të tyre, ndaj një pjese jo të vogël të qytetarëve në Shqipëri, dhe sidomos ndaj elitave kulturore në Tiranë. Për t’u shënuar, prandaj, se ky konsum i realitetit të përcjellë nga RAI nuk bëhej për tjetrin, por për vete; edhe pse pastaj shërbente si një lloj rituali iniciatik, që mjaftonte për të krijuar solidaritet dhe madje bashkëfajësi (komplicitet). Ishte një izolim, yni, që nuk bëhej aq për hir të fshehtësisë, sa për hir të shmangies; duke qenë kultura që konsumonim – sado vikare, sado sipërfaqësore, sado derivative, sado larg vlerave kulturore me të cilat identifikoheshin italianët si ne, antidoti universal ndaj helmit që na hidhte në tru, përditë, totalitarizmi.

Ne e kishim të vështirë të bënim bashkë, atëherë, Italinë që na vinte përmes valëve të radios dhe të televizionit, dhe italianëve – atyre pak italianëve – që vizitonin Shqipërinë. E para ishte jona në një mënyrë që të dytët nuk mund të ishin; sepse të parën nuk na e prekte dot kush.