TELEVIZORËT E HERSHËM

Televizorët e parë filluan të hyjnë në Shqipëri në vitet 1960; ne patëm blerë në dyqanin me valutë një aparat sovjetik, të markës Rekord, me kasë druri të mobiluar – të cilin unë do ta mbaj mend sidomos për Botërorin e futbollit 1970 (atë që desh e fitoi Italia). Dikur nga fundi i viteve 1960 televizorët filluan të shiten edhe në tregun e lirë, më parë – nëse nuk gabohem – të një marke jugosllave, dhe pastaj të Uzinës në Durrës.

Vetëm pak familje – të privilegjuara politikisht ose me mundësi financiare – mund ta përballonin një televizor. Dhe meqë në vitet 1960 familjet në mjedise urbane ende hynin e dilnin shumë te njëra-tjetra, edhe në mëhallat tradicionale edhe në pallatet e banimit, televizori erdhi dhe u kthye në një akselerator të jetës në komunitet. Miqtë, të afërmit, fqinjët e bënë zakon të mblidheshin – ndonjëherë edhe çdo mbrëmje – te shtëpitë “me televizor”, për të kaluar darkën.

Mbaj mend mizërinë e burrave që vinin për të parë ndeshjet e botërorit 1970 në shtëpinë time: aq sa na u desh ta hapim një derë xhami që ndante dy dhomat në katin e parë, për të krijuar një si tip “salle”, të mbushur me karrige ndonjëherë të sjella edhe nga lagjja. Sidomos për ndeshjen e famshme Itali-Gjermani, ku hapësira nuk i nxinte të gjithë. Në krye të dhomës, jo më larg se një metër nga televizori, kishim sistemuar dy karrige të mëdha kashte të marra nga veranda, për mysafirët kryesorë: xhaxhain tim të madh, Selamiun, dhe dr. Ilir Gjylbegun, mik i tim eti. Mua, meqë isha i vogël, më kishin lënë në tokë, mu poshtë ekranit, bashkë me ca kalamaj të tjerë nga lagjja.

E kujtoj me shumë mall atë periudhë. Kur televizori ende i shërbente kontaktit mes njerëzve, jo izolimit. Eksperienca të ngjashme me atë të futbollit të tjerë i kanë përjetuar me boksin: me ca përleshje titanike të Cassius Clay-t kundër Joe Frazier-it, që ndodhnin orët e vona të natës. Dhe kur, gjithsesi, ende nuk ishim mësuar me idenë e të parit televizion vetëm. Unë ashtu e mësova edhe italishten – nga të tjerët që shihnin RAI-n me mua (seriali im i preferuar kur isha fëmijë: Rin-Tin-Tin. Por nuk e kuptoja atëherë pse mbanin burrat shall pionieri në qafë…). Çfarë është edhe më e rëndësishme: televizioni ende shihej si transmetues ngjarjesh me peshë – një ndeshje, një film, zbritja e amerikanëve në Hënë; jo si shoqërues i vijueshëm i jetës familjare, jo si “na i vër të shohim çfarë ka”.

Nga mesi i viteve 1970, kur ripetitori i RAI-t në Dajt u mbyll me vendim të regjimit dhe kur kanalin VHF të televizionit jugosllav e mbuluan me një zhurmues, vetëm disa pak shtëpi në Tiranë mund të kapnin akoma sinjale televizive të huaja – ngaqë kishin pozicion të mbrojtur ndaj valëve të zhurmuesve, ose ngaqë ishin në zona ku ende mbërrinte sinjali i drejtpërdrejtë i RAI-t. Kësisoj, njerëzit sërish do të mblidheshin bashkë për të parë ndonjë film të huaj ose ndonjë ndeshje: këtë herë nga halli.

Një nga këto shtëpi “të privilegjuara” ishte e shokut tim Artan Minarolli – në katin e pestë të një pallati në rrugën e Durrësit. Tani më ka treguar si mblidheshin aty çdo natë gjithfarë miqsh e komshinjsh, duke përfituar edhe nga dashamirësia e mikpritësve.

Por kishte një problem. Të ndiqje televizionin e huaj në ato vite, në Tiranë, shihej shtrembër nga autoritetet: aktivistë të Frontit shëtisnin lagjeve për inspektime teknologjike; dhe qortonin banorët për antenat politikisht jo-korrekte. Aq më tepër, tek Tani e kishin mizën nën kësulë: daja i tij, regjisori Kujtim Spahivogli, ish dënuar si liberal në 1973-shin, hequr nga puna dhe dërguar të punonte në një fermë.

Më ka thënë Tani: njëri prej komshinjve dihej që u vinte për të spiunuar. Prandaj edhe ne, vazhdonte Tani, sa herë që vinte ky, e mbanim televizorin te Tirana. Shihnim lajmet, kronikat nga prodhimi, dokumentarët, koncertet me këngë labe dhe me rapsodë, pastaj prapë lajmet… duke pritur që ky tipi të mërzitej dhe të ikte. Mirëpo ai nuk tundej nga vendi, vetëm ankohej herë pas here: “po nuk ka ndonjë gjë tjetër që të shohim xhanëm?”. Dhe të zotët e shtëpisë i thoshin: jo, vetëm Tiranën na kap. Pa çka se dhoma ishte e mbushur me “komplotistë” në pritje dhe antena ilegale në tarracë fërgëllonte, si MIG gati për fluturim…

Nga kjo histori mua po më intrigon edhe ajo “dihej” – spiuni si pjesëtar i pranuar i komunitetit; me siguri, po t’i pyesje të tjerët, do të thoshin se “e bën nga halli”, ose edhe “është palo burrë”; por si personazh do të tolerohej, ndoshta njëlloj siç tolerohej vetë regjimi. Njëfarësoj, komuniteti i bënte vend edhe spiunit, duke u formësuar rreth tij, për të kufizuar dëmet.

Televizorët e hershëm ishin gëzim, edhe ngaqë i dhanë kuptim të ri jetës në komunitet dhe kontakteve mes atyre që kishin më shumë dhe atyre që kishin më pak, the have’s and the have not’s. Në lagjen time, shumë prej familjeve nuk do ta blenin dot një televizor, edhe sikur ky të shitej lirisht në dyqan: nuk u dilte hesapi. E megjithatë, asnjë prej fqinjëve nuk mbeti pa i parë ndeshjet e Botërorit 1970 (dhe pa u bërë tifoz me Brazilin). Deri në atë kohë, shumica e shqiptarëve e kishin parë Brazilin dhe Pelé-në vetëm nëpërmjet filmit “Gol!”, që rrëfente, për ekranin e madh, botërorin e vitit 1966 në Angli dhe që ishte shfaqur me sukses të jashtëzakonshëm në kinematë e Shqipërisë. Tek ai film kam parë për herë të parë efektin R (replay), për golin aq të diskutuar të Hurst-it në shtesën e finales, që u dha vendësve fitoren dhe Kupën: m’u duk sikur po shihja diçka të ndaluar nga ligjet e natyrës!

Ishte koha kur vetë eksperienca e të parit televizor në grup i shërbente shoqërizimit, riprodhimit të kontakteve dhe të miqësive, meqë njëlloj si në kinema, njerëzit përjetonin së bashku, argëtoheshin së bashku. Madje edhe më të lirë se në kinema: mund të bisedonin, të pinin një gotë, ta ndiznin për shtatë palë qejfe, të merrnin sportistët ose aktorët nëpër gojë. Por vetëm më pas, në vitet 1970, këto grupe do t’i prekte dhe do t’i përçudnonte flama e luftës së klasave – teksa regjimi do t’i jepte televizionit të huaj përfundimisht munxët. Historia që më ka rrëfyer Tani, për informatorin e Sigurimit dhe grupin që detyrohej të ndiqte programet e mërzitshme të RTSH-së, flet edhe për efektin e kësaj lufte klasash: mjaftonte dyshimi se dikush do të informonte, për t’i detyruar grupet të luanin teatër. Në kuptimin që jetën komunitare do ta zëvendësonte teatri i jetës komunitare.

Megjithatë, edhe pas atyre viteve, televizioni vijoi të shërbente si organizator i komuniteteve – meqë njerëzit shihnin të njëjtat programe darkave dhe pastaj i diskutonin bashkë të nesërmen. Kjo ndodhte edhe me disa seriale TV që transmetonte Tirana: që nga Kapiteni Klos, serial polak me temë nga Lufta II Botërore; te Skllavja Izaura, një telenovelë braziliane dhe pastaj La Freccia Nera dhe La Piovra që ishin të RAI-t.

Edhe një program antropologjik, i quajtur “Vende dhe popuj” ndiqej shumë: me pak kujdes, aty mund të shquaje tek-tuk ndonjë cicë të varur gruaje, nga ato të “fiseve të egra.” Programin sot mbase nuk e mban mend kush, por emri i tij ka hyrë në gjuhë, si klishe, për të shënjuar skena varfërie të skajshme dhe degradimi.

Në vitet 1980, sukses të madh në themelimin e kontakteve sociale kishin bisedat rreth serialit “Thorn Birds” dhe soap-it “Dynasty”, të cilët i transmetonte kanali 2 i televizionit jugosllav. Njerëzit i ndiqnin me afsh këto seriale edhe ngaqë do të bisedonin për to të nesërmen.

Tani që i shkruaj këto, më shkon në mend se në ato vite askush nuk bisedonte për politikën, dhe aq më pak për politikën në TV. Të flisje për Enver Hoxhën ishte jo vetëm me zarar, por edhe “bad manners” – mund të të konsideronin si gore ose fuks ose budallë ose thjesht si provokator. Një regjim që e vinte politikën në plan të parë, kish arritur rezultatin paradoksal që ta dëbonte politikën nga jeta e përditshme e shtetasve.