Një dialog i gjatë, në romanin Pavijoni i kancerit (1966) të Solzhenjicinit, do të ndihmojë përpjekjet tona për të krahasuar njëfarësoj dallimin midis jetës në burg dhe jetës jashtë burgut, në një vend totalitar.
Për ata që nuk e dinë, romani rrëfen historitë e një grupi të vogël pacientësh të Pavijonit 13, në një spital sovjetik në Azinë Qendrore, në 1955, dy vjet pas vdekjes së Stalinit.
Dialogu, që e kam përmbledhur më poshtë, zhvillohet mes Oleg Kostoglotovit, personazhi kryesor në roman, që vuan nga kanceri në stomak; dhe Aleksei Shulubinit, një bibliotekar me kancer në rektum.
Kur njihet me llojin e sëmundjes së Shulubinit, Kostoglotovi e pranon se e ka të vështirë të marrë me mend se cili prej atyre të dyve e ka pasur më pisk. Njeriut gjithnjë i duken më të mëdha hallet e veta, thotë ai. E megjithatë, jeta jote mund të ketë qenë edhe më keq. Po si mund ta gjykoj unë nga jashtë?
Mos e gjyko hiç, i përgjigjet Shulubini. Ata që mbyten në det ose që gërmojnë në rërë për të gjetur ujë në shkretëtirë, nuk është se po hanë dynjanë. Jetën më të vështirë e ka ai që del nga shtëpia çdo ditë dhe përplas kokën te parvazi i derës, sepse ky është tepër i ulët…
Dhe kur Kostoglotovi, që ka luftuar në Luftën II, pastaj ka kaluar vite në gulag dhe më pas në internim, i tregon se nuk e ka mbaruar dot shkollën dhe se i ka shkuar jeta në kampet staliniste të punës, Shulubini e ndërpret: Më lër të të them diçka, i thotë. Ti nuk ke qenë i detyruar të gënjesh shumë… Të paktën nuk ke qenë i detyruar ta ulësh veten aq poshtë. Ju ju arrestuan, por ne na mblodhën në gjithfarë mbledhjesh, për t’ju ‘ekspozuar’ ju. Njerëz si ju i ekzekutuan, por ne na bënë të ngrihemi në këmbë dhe të duartrokisnim vendimet e gjyqeve, siç vinin palë palë. Dhe jo vetëm: na detyruan që të kërkojmë për ju skuadrën e pushkatimit, ta kërkojmë! E mban mend se si shpreheshin gazetat atëherë? Si një trup i vetëm, i tërë populli sovjetik u ngrit të shprehte indinjatën për krimet e urrejtshme, të paprecedent të… ‘ A e di vallë se çfarë kuptimi kish për ne kjo ‘si një trup i vetëm’? Ne ishim njerëz, individë, por papritmas, ja ku dolëm ‘si një trup i vetëm’! Dhe kur duartrokisnim, duhej t’i mbanim duart tona të mëdha e të forta të ngritura në ajër, që ata përreth nesh dhe të tjerët në presidium ta vinin re. Ty, Kostoglotov, të doli kush krah? Kundërshtoi njeri për çfarë po të bënin? Ku janë ata tani? Unë mbaj mend njërin, Dima Olicki quhej, që abstenoi. Nuk u ngrit kundër, jo! Abstenoi kur votuam nëse duhej të pushkatoheshin anëtarët e Partisë Industriale. ‘Shpjegohu!’ i bërtitën. ‘Shpjegohu!’ Dhe ai u ngrit në këmbë të fliste, me fytin që e kish të thatë, si eshtër. ‘Unë besoj,’ tha, ‘se në vitin e 12-të të revolucionit duhet të jemi në gjendje të gjejmë mënyra alternative të luftës së klasave…’ Aaah, çfarë maskarai! Bashkëfajtor! Agjent i armikut! Të nesërmen në mëngjes, ja ku i vjen urdhri të paraqitet në G.P.U. [Sigurimi i shtetit në Bashkimin Sovjetik] dhe që andej nuk u kthye pastaj më.”
Duke u përpjekur të mos ndihet i vetëkënaqur nga fjalët e Shulubinit, Kostoglotovi i përgjigjet: “Gjithçka varet nga numri që ke tërhequr, Aleksei Filipoviç. Sikur pozitat tona të përmbyseshin, ju do të kishit qenë martirët dhe ne xhelatët. Por ja edhe një gjë tjetër: njerëz si ti, që e kuptuan se çfarë po ndodhte, që e kuptuan herët, e vuajtën rëndshëm. Por ata që besonin, ata ishin në rregull. I kishin duart me gjak, por megjithatë gjakun nuk e vinin re, sepse nuk e kuptonin gjendjen.”
Pyetjes së Shulubinit, “Po kush ishin këta njerëz, xhanëm, ata që besonin?” Kostoglotovi i përgjigjet se edhe ai besonte te sistemi, deri sa s’kish filluar lufta me Finlandën [lufta në vitin 1939-1940, që i parapriu Luftës II dhe që tregoi sa e papërgatitur ishte Ushtria e Kuqe]. Dhe Shulubini vazhdon: “Po sa kanë qenë vallë ata që besonin, ata që nuk kuptonin? E kam të qartë se nuk mund të presësh shumë nga një djalë i ri, por unë thjesht s’e pranoj dot se gjithë populli te ne befas i humbi mendtë e kresë. Nuk e besoj dot, nuk do ta besoj! Dikur çifligari dilte në verandën e vilës së vet dhe fliste mbarë e mbrapsht, por fshatarët vetëm sa nënqeshnin heshturazi, poshtë mjekrave… Dhe kur vinte koha që të bënin temena, e bënin të gjithë, ‘si një trup i vetëm.’ Por mos do të thotë kjo se fshatarët i besonin çifligarit? Çfarë lloj njeriu duhet të jesh, që të besosh? […] Për çfarë lloj njeriu e kemi vallë fjalën? Të gjithë profesorët dhe inxhinierët na dalin befas sabotatorë, dhe ky e beson! Komandantët më të mirë të divizioneve gjatë Luftës Civile dalin se paskan qenë spiunë të Gjermanisë dhe të Japonisë, dhe ky e beson! Krejt garda e vjetër e Leninit akuzohen si renegatë të fëlliqur, dhe ai e beson! Miqtë dhe të njohurit e tij demaskohen si armiq të popullit, dhe ai e beson! Miliona ushtarë rusë thuhet se kanë tradhtuar atdheun e tyre, dhe ai e beson! Kombe të tëra, me pleq e të mitur, korren si me drapër, dhe ai e beson! Çfarë lloj njeriu është ky? Ja ta them unë: është i marrë. Por a mund të ketë një popull të tërë të marrësh? Jo, nuk mund të ketë. Se njerëzit janë të mençur dhe thjesht kanë dashur të jetojnë; të durojnë, për të mbijetuar. Kur gjithsekush nga ne vdes dhe Historia i qëndron sipër varrit dhe pyet ‘Çfarë ishte ky?’, mund të jepet vetëm një përgjigje, ajo e Pushkinit:
Në kohët tona të poshtra,
… Njeriu ishte o tiran,
O tradhtar, o i burgosur!”
Poetit nuk i mbetej vend në varg për të shtuar të marrin, edhe pse e dinte që ka të marrë në këtë botë. Dhe jo, fakt është që ka vetëm tre mundësi, dhe meqë unë e di që nuk kam qenë kurrë në burg dhe njëlloj e di me siguri se nuk kam qenë kurrë tiran, kjo do të thotë…
Dhe Shulubini këtu e pyet Kostoglotovin: “A mendon se ajo farë jete ishte më e lehtë se jotja? Unë gjithë jetën time kam jetuar në frikë, por tani do të ndërroja vend me ty.”
I thotë Kostoglotovi: “Jo, Aleksei Filipoviç, e ke gabim, dënimi që jep ti tani është tejet përfshirës, tejet i ashpër. Siç e shoh unë, tradhtarë ishin ata që shkruan denoncime ose u paraqitën si dëshmitarë. Ka miliona të tillë. Mund të llogaritim një informator për, të themi, dy ose tre të burgosur, drejt? Kjo do të thotë që ka miliona të tillë. Por t’i dënosh të gjithë këta si tradhtarë është pak e nxituar. Edhe Pushkini nxitohet tek ato vargje. Stuhia i shemb pemët përdhé, por barin veç sa e përkul. Mos do të thotë kjo se bari i ka tradhtuar pemët? Gjithkush ka jetën e vet. Siç e thua edhe ti, ligji i një populli është të mbijetojë.”
Dhe Shulubini, pas një copë here: “Mira, pra, le ta quajmë një formë më të rafinuar të instinktit të turmës, frikën se mos mbetesh vetëm, jashtë komunitetit. S’ka asgjë të re këtu. Francis Bacon-i e parashtroi doktrinën e vet të idhujve që në shekullin e 16-të. Tha se njerëzit nuk jetojnë dot vetëm të bazuar në eksperiencën, dhe se e kanë më të lehtë ta ndotin eksperiencën me paragjykime. Këto paragjykime i quan idhuj. Idhujt e tribusë, idhujt e shpellës dhe idhujt e teatrit… Këta të fundit, janë opinionet autoritare të së tjerëve, të cilat na pëlqen t’i pranojmë si udhëzime, kur na duhet të interpretojmë diçka që nuk e kemi përjetuar vetë… Një tjetër idhull teatri është dëshira jonë e papërmbajtur që të pranojmë argumentet e shkencës. Le ta quajmë pranimi i vullnetshëm i gabimeve të së tjerëve. Më në fund, janë idhujt e tregut, ose gabimet që rrjedhin nga komunikimi dhe shoqërimi i njerëzve me njëri-tjetrin. Janë gabime që dikush i bën ngaqë e ka bërë zakon të përdorë disa fraza dhe formula që e dhunojnë arsyen. Për shembull: ‘Armik i popullit!’, ‘Jo yni!’, ‘Tradhtar’ Quaje dikë kështu, dhe të gjithë do t’i kthejnë shpinën […] Dhe mbi të gjithë idhujt, ka një qiell prej frike, ku rëndojnë re të zeza. E ke parasysh si ndonjëherë në mbrëmje mblidhen re të errëta, të zeza, edhe pse nuk ka ndonjë stuhi që po afrohet? Terri dhe zymtësia bien para se t’u ketë ardhur koha. Mbarë bota të bën të ndihesh sikletshëm dhe ti veç dëshiron të ikësh dhe të fshihesh diku, nën një çati, në një shtëpi me tulla, ku të strukesh te vatra me familjen tënde. Unë kam jetuar njëzet e pesë vjet nën atë qiell. E shpëtova lëkurën, vetëm sepse nuk rashë në sy dhe qëndrova në heshtje. Qëndrova në heshtje për njëzet e pesë vjet: më parë për hir të gruas, pastaj për hir të fëmijëve, dhe pastaj për hir të vetes sime…
Por unë edhe tani kam frikë, vazhdon Shulubini. Edhe tani nuk do t’i thoja këto gjëra me ty, sikur të ishte edhe një i tretë i pranishëm. Jo, kurrë! Dhe ky është muri ndaj të cilit më kanë vënë me kurriz… Unë u diplomova në akademinë bujqësore, pastaj ndoqa kurse të avancuara në materializmin dialektik dhe historik. Kam dhënë mësim në universitet në disa lëndë, madje në Moskë. Mirëpo pastaj lisat filluan të bien përdhe. Profesorët po i arrestonin me dyzina. Prej nesh pritej që të pranonim ‘gabimet’. Dhe unë i pranova. Pritej që të distancoheshim prej tyre. Dhe unë u distancova. Disa prej nesh ia dolën të mbijetojnë, apo jo? Dhe unë isha nga ata që mbijetuan.[…] Filluan të masakrojnë tekstet universitare hartuar nga dijetarë të shquar, ndryshuan programet. Shumë mirë. Unë e pranova edhe këtë: do të përdornim tekste të reja për lëndët tona! Na sugjeruan që ta riformulojmë anatominë, mikrobiologjinë dhe neuropatologjinë, që t’ua përshtatnim doktrinave të një agronomi injorant dhe një eksperti të kopshtarisë [Trofim Lisenko dhe Ivan Miçurin]… Bravo! Unë isha dakord! Unë votova në favor! Dhe kështu, hap pas hapi, derisa përfundova si bibliotekar, në fund të dynjasë. […] Erdhi pastaj dita kur edhe bibliotekarët morën udhëzime sekrete nga autoritetet: për të asgjësuar librat e këtij apo atij autori. Pa problem. A nuk kisha deklaruar unë vetë, një çerek shekulli më parë, nga katedra e materializmit dialektik, se teoria e relativitetit ishte obskurantizëm kundërrevolucionar? Prandaj hartova një dokument, që e nënshkroi sekretari i organizatës bazë dhe një përfaqësues i degës speciale, dhe ja ku i çuam librat t’i djegim në stufë […] Pse të ndezësh zjarre në mes të rrugës? Teatralitet i kotë! Le t’i djegim në një qoshe, le t’i djegim në stufë, stufa madje do të na mbajë ngrohtë.”
E pranoj, i thotë Kostoglotovi. Jeta jote nuk ka qenë më e lehtë se imja.
Shënim: Sa më lart është përkthyer prej meje nga anglishtja, me disa shkurtime.
Fragmenti i ndarë më sipër më bëri të dua ta lexoj të gjithë librin. Mos vallë gjendet i përkthyer te ne? Nëse jo, do ta merrje përsipër sjelljen e tij në shqip Ardian? Kostoglotovi dhe Shulubini tingëllojnë kaq ftues në dialogun e tyre me të tillë rrjedhshmëri dhe qartësi të shqipes.
Romani është i përsosur – në llojin e vet. Solzhenjicini është shkrimtar rus, tradicionalist, por sapo ta pranojë lexuesi këtë, i hapet përpara një botë e jashtëzakonshme. Nuk di nëse është përkthyer në shqip. Por Solzhenjicini duhet përkthyer nga rusishtja.
Eshte perkthyer me titullin: Pavioni i kancerozeve. Ka vite madje.
Faleminderit! Dini gjë se kush e ka përkthyer?
Edhe Nikolla Sudar.
http://www.shtepiaelibrit.com/store/sq/nobelistet/3551-pavioni-i-kancerozeve-aleksander-sollzhenjicin.html
Perkthyer nga Lili Bare, 1994, Jorgji Doksani ca vite me vone Gresa 😉
Të dy këta janë përkthyes shumë të mirë.
Ndonese vrava mendjen, nuk arrita te kuptoj qellimin e ketij shkrimi. Nese per te theksuar ate qe thote Kostoglotovi, duhet pasur parasysh ndryshimi i Pavijonit te Kancerozeve, Rusi, 1955 me Pavjonin e te Marreve, Shqiperi, 2018. Teksa ne Pavijonin e pare totalitarizmi eshte still going, tek Pavijoni i dyte teknikisht eshte mbyllur me kohe. Çfare do te thote se “te shikosh punen tende” ne Shqiperine pas diktatoriale, se “ashtu ishte koha” kur njerezit syrgjynoseshin e burgoseshin, kur nuk pushkatoheshin, eshte pak je m’en fous dhe luks i papare. Sikur, ne vend te drejtesise (reale a sociale), Kostoglotovi a te ngjashmit, t’i kerkonin falje Shulubinit e shokeve te tjere, se u bene sebep qe te sikletoseshin duke duartrokitur gjyqeve, do te kishte qene grotesk i papare. Kam idene se, kush nuk kuptoi ç’bente kur ulte koken dhe nuk shihte gjakun ne duart e veta, kurre s’ka per te kuptuar, as ka per te deshiruar te kuptoje. Prandaj dukuria vazhdon, me skenografi te ndryshuar, por fabul te njejte.
Qëllimin tim që e solla këtu, apo të Solzhenjicinit?
Gjithsesi, këtë shkrim e solla në vijim të disa diskutimeve që kemi bërë në shkrime të mëparshme, për burgun, psikiatrinë dhe jetën brenda mureve të Shqipërisë totalitare.
Kostoglotovi identifikohet lehtë si i persekutuar nga regjimi stalinist – ka qenë edhe në burg, edhe në kamp pune dhe tani është i internuar. Shulubini përfaqëson një lloj tjetër qytetari sovjetik – nuk është persekutuar drejtpërdrejt, është konformuar e megjithatë del se edhe ai ka vuajtur si qen. Në një kuptim, Kostoglotovi ka vuajtur fizikisht, por ka qenë mendërisht më i lirë se tjetri.
Këtu duhet vërejtur se Shulubini, edhe pse i ka shërbyer regjimit duke u konformuar, e ka ruajtur një grimë ndërgjegje morale. Struktura e këtij personazhi lidhet edhe me versionin tolstojan të krishterimit dhe të imazhit që kish Tolstoi për të mirën te njeriu dhe moralin njerëzor. Kam përshtypjen se Solzhenjicini na tregon se çfarë u bënte regjimi sovjetik këtyre njerëzve që kërkonin të shpëtonin integritetin, në mes të maskarallëkut dhe marrëzisë shtetërore.
Siç e kemi parë mirë në Shqipëri, ata që dolën të fituar nga totalitarizmi ishin maskarenjtë perfektë, ose njerëzit që e kishin braktisur humanitetin e tyre me kohë, së bashku me çdo lloj preokupimi për shpirtin – dhe këtë nuk e them në kuptimin thjesht fetar.
Dilema se kush eshte me i veshtire burgu apo psikiatria, polli ne tjeter dileme, ne dukje absurde nga pikpamja e buonsesit, se kush eshte me veshtire burgu apo jashtburgu (duke lene te nenkuptuar qe jasht burgut eshte nje çmendine, pra qe ne thelb diskutimi nuk ka levizur vendit). Kjo eshte tregues qe dialektika e diskutimit shkon çaparaz nese nuk disiplinohet nga premisa, qe ne kete rast, siç edhe e kam theksuar, premisa e moskonsideruar ne pergjithsi, edhe nga vete Solzhenicini, eshte arsyeja perse kane hyre burg personazhet (edhe vete Solzhenicini). Shqipja eshte iluminuese ne kete rast me shprehjen “ra ne burg”, sikur gollubovi, solzenitovi, kallaçnikovi, xhafa, xhemoli, po ecnin me nje shishe votke ne dore, dhe rane ne burg sikur rane rastesisht ne nje grope. Nese eshte keshtu, dmth ekziston vetem ky realitet, pra realiteti rezulton absurd, atehere fiton legjimitet çdo lloj komportamenti, jo vetem i Josef K. dhe Shvejkut (dy tema te tjera ne dukje pa lidhje, po ja qe u lidhen), por edhe i dy personazheve policore qe i hengren mengjezin Josef K., oficerave idjote hasburgas, ose autoriteteve qe i derguan batanije studenteve te fakultetit letersise qe i kishte zene kolera ne aksion, etj çdo lloj komportamenti tjeter kasap i atehershem, i sotem dhe i ardhem. Vuajtja eshte e garantuar sidoqofte, e nuk ka siguri qe xhelati nuk vuan me teper se viktima.
Me fjale te tjera, nese nuk ekziston qellimi, nuk ekziston as kuptimi, as ligji, as drejtesia, as faji, as shelbimi, as grazia, as gje prej gjeje. Kete kerkon te thote Kafka, ose per kete ka vlere nese e thote, e ne fund te fundit kete thote edhe realiteti i sotem mbush me ankesa kafkiane per mos zbatim te drejtesise.
Por arti pa dashje, edhe pa dashjen e autorit, eshte iluminues per situaten. Çfar dua te them eshte sugjeruar ne tekst te romanit me siper:
“Ata që mbyten në det ose që gërmojnë në rërë për të gjetur ujë në shkretëtirë, nuk është se po hanë dynjanë. Jetën më të vështirë e ka ai që del nga shtëpia çdo ditë dhe përplas kokën te parvazi i derës, sepse ky është tepër i ulët …”
Romanet e ruseve të mëdhenj( Tolstoi, Dostojevski, Solzhenjicini, Shohollovi, Pastërnaku) kanë me bollëk diskurse moralizuese dhe intelektuale të autorit tê gjithëdijshëm dhe, si të tilla, sot pas njëqindjvjetësh, tingëllojnë më shumë si publiçistikë sesa si letërsi.
Letërsia me temën e totalitarizmit i qaset të kaluarës përmes personazheve të burgosur, përndjekur , internuar, pra duke treguar ferrin e kuq. Në fakt ai sistem vërtet bazohej tek lufta e klasave, dhuna dhe represioni por të gjitha këto ishin të veshura me retorikë, propagandë, utopi, art, kulturë, transformime sociale, shpresa, pritshmêri. Pra ferri vinte i maskuar me lulet e parajsës.Kjo është rrugë më e vështirë dhe kërkon kirurgji të hollë.
Sikur të kishte ajo kohë ca Sokola që nuk ulnin kokën, komunizma nuk do shkonte më shumë se një dekadë. Eh si rrëzohen e rrënxohen diktaturat me tastierë, si tigra prej letre rrëzohen.
Pika.s, meqe ti mundohesh ta shikosh me gjere problemin (nje pretekst per tu drejtuar ty, se ne fakt e kam me te gjithe edhe pertej blogut), pse nuk e shikon akoma me gjere qe komunizmi ne fillimet e tij ishte kerkese per drejtesi dhe per te bere publike gjithçka, dmth per te eliminuar nje gjendje qe teksti i perkthyer i romanit e ilustron shkelqyeshem:
“Dikur çifligari dilte në verandën e vilës së vet dhe fliste mbarë e mbrapsht, por fshatarët vetëm sa nënqeshnin heshturazi, poshtë mjekrave… Dhe kur vinte koha që të bënin temena, e bënin të gjithë, ‘si një trup i vetëm.’ Por mos do të thotë kjo se fshatarët i besonin çifligarit? Çfarë lloj njeriu duhet të jesh, që të besosh?”
Çfare sot ka ndryshuar ne thelb? Qe ne vend te çifligarit kemi padronin e ndermarrjes? Qe fshataret njohin kush eshte Zhizheku? Apo qe i bien tastjeres, sipas tekstit “… nënqeshnin heshturazi, poshtë mjekrave …”, kush nuk i ka haberin, ose s’do t’i kete haberin, qe padronit te ndermarrjes vazhdohet t’i “behet temena si nje trup i vetem”?
Po qe per te ndertuar monumentin e kujteses me frazen standard “te kujtojme qe te mos perseritet kurre me”, t’i kujtojme te gjitha ç’eshte per te kujtuar, e atehere ndoshta kuptojme qe ne thelb nuk ka ndodhur asgje, vuajtjet kane shkuar per dhjame qeni. Ku ishim, ku jemi.
“Psikopat ” ( e vura në thonjza sepse pa ato, po m dukej sikur po të etiketoja) problemi është kaq i thjeshtë dhe kaq i ndërlikuar : sot marrin një thes me eshtra a një kafkë ( Një kafkë unë hedh në këmbêt tuaja -tha poeti burgjeve . Po se tek këmbët dhe jo ” mbi kokat tuaja ” – a nuk do ishte më poetike?) dhe të thonë, na thonë: ja , kjo ishte diktatura komuniste! Por kafkat dikur kishin tru , nerva, flokë , pasione, lëkurë , lakmi e ksi gjërash të tjera që i bënin të ishin qënie humane të gjalla.
Sa për pyetjen e fundit, nuk ka një përgjigje fundore. Gjithmonë do ketë sjellje mbretêrish dhe koka të përulura-thoshte ai i marri i Elsës. Gijotina është zëvëndësuar me pagën.
E di që neoliberalët tanë të dashur do na hidhen për koke , por unë do tu hedh një të papunë në këmbët e tyre.
Asgjë e re në këtë botë. Çdo kohë ka “shpellën” e vet të Platonit. Zhizheku i di mirë këto punë.
Meqe paralel po diskutohet gjenia e dyshimte e shahistit Fisherit qe ka dhene shenja te qarta çmendurie, mos e ki problem te me quash direkt ne nick pa thonjza, sepse me ben nder. Kur e zgjodha nickun per here te pare, e ne fakt tema ishte rreth çmendurise, e kisha parasysh kete problem qe nuk eshte me problem ne kohen tone.
hëm, hëm, nuk ma ha mendja qe Zhizheku i di mire keto pune, sepse me mire se Stalini nuk i di.
Nje histori e vertete qe nuk eshte letersi me tastjere nga ana tjeter e botes:
Në 1846 Shtetet e Bashkuara i shpallën luftë Meksikës, për të bërë fakt të kryer aneksimin e Teksasit dhe Kalifornisë. Thoreau refuzoi të paguante taksa për të financuar këtë akt të pajustifikuar agresioni, i vetëdijshëm se mund të zbatohej vetëm me pëlqimin dhe kontributin e qytetarëve. Si përgjigje ai u burgos, por kur shoku i tij Emerson e pyeti: “O zot, David, çfarë po bën aty brenda?”. Ai u përgjigj: “Më thuaj ti më mirë Waldo i dashur: çfarë po bën aty jashtë?”
Ardian,
Intuita të çoi të krahasosh përjetimin e dy realiteteteve burg – jashtë burgut në rregjimin totalitar, nëpërmjet veprës së Solzhenjicin “Pavijoni i kancerozëve”.
E pra, e njejta intuitë më ka çuar edhe mua para një kohe, në kuadrin e një debati mes Lubonjës dhe Kadaresë lidhur me çmimin Princi i Asturias, të krahasoj të njejtat realitete, të përjetuar nga dy debatuesit – nëpërmjet të njejtit tekst të Solzhenjicinit.
http://www.albanie-albanais.com/2009/12/pesha-e-kryqit.html