Jo rrallë, kam dëgjuar një linjë arsyetimi si vijon: meqë në Bashkimin Sovjetik në vitet 1950-1980 disidentët persekutoheshin edhe duke u mbyllur në klinika psikiatrike; dhe meqë edhe në Shqipëri gjatë po asaj kohe ka pasur raste kur të dënuar politikë kanë përfunduar nën trajtim psikiatrik të detyruar, atëherë edhe në Shqipëri, sikurse në Bashkimin Sovjetik, psikiatria është përdorur si mjet terrori politik.
Nëse është përdorur apo jo psikiatria si mjet terrori politik në Shqipëri, unë këtë (ende) nuk e kam të qartë; por jam i bindur se arsyetimi i mësipërm nuk qëndron.
Dhe jo vetëm ngaqë në Shqipëri pas viteve 1950 disidencë politike të mirëfilltë praktikisht nuk kishte më dhe ishte shteti policor, me aparatin e vet represiv, që i “krijonte” armiqtë dhe i dënonte penalisht (me vdekje, me burg ose me internim); por edhe se në Shqipëri, deri në fund të viteve 1980, qytetarët arrestoheshin dhe dënoheshin rëndom për “agjitacion e propagandë”, çfarë do të thotë se kundërshtarët e regjimit ndiqeshin haptazi penalisht dhe ekzistenca e të burgosurve politikë nuk mohohej gjëkundi.
Fakt është që Shqipëria totalitare nuk e përjetoi kurrë atë periudhë liberalizimi dhe pastaj involucioni, që njohu Bashkimi Sovjetik më parë me “shkrirjen e akullit” që solli Hrushovi pas vdekjes së Stalinit dhe pastaj me burokratizimin total të sistemit që ndodhi gjatë sundimit brezhnjevian e më tej.
Nëse do t’i krahasojmë metodat represive në të dy vendet, Shqipëria pat ngecur në vitin 1953, në një kohë që në Bashkimin Sovjetik numri i arrestimeve dhe i dënimeve për arsye mirëfilli politike u ul shumë, që në vitet 1950, me ardhjen e Hrushovit në fuqi. Sistemi u liberalizua, pati rritje të shkëmbimeve me Perëndimin dhe një farë lirie mendimi dhe shprehjeje u lejua edhe në art, edhe në kulturë, edhe në dije.
Si pasojë e këtij liberalizmi, në jetën publike sovjetike u shfaqën disidentët: zakonisht intelektualë, shkrimtarë, artistë dhe figura publike që flisnin dhe vepronin haptazi kundër regjimit në fuqi, duke bashkëpunuar edhe me kolegët e tyre në Perëndim dhe mediat e huaja dhe duke u organizuar në mënyrë të pavarur.[1]
Regjimit në Moskë iu desh të gjente një rrugë për ta neutralizuar këtë lloj kundërshtimi, pa u kthyer në metodat e terrorit stalinist dhe duke shmangur përndjekjen mirëfilli policore të kundërshtarëve; dhe pikërisht këtu hyri në punë opsioni psikiatrik. Besohet që vetë Hrushovi të ketë thënë, në fillim të viteve 1960, se vetëm një “i çmendur” do të mund të ngrihej kundër sistemit socialist; dhe që këtej, aparati shtypës i regjimit filloi bashkëpunimin me psikiatrinë, për t’i identifikuar dhe trajtuar këta “të çmendur” në radhët e disidencës.
Dhe këtu duhet pasur parasysh se disidenca ishte e hapur dhe publike; duke ardhur nga figura të njohura që gëzonin respektin e Perëndimit; dhe se kundër këtyre individëve, përveç psikiatrisë, thirreshin në ndihmë, edhe pse në masë shumë më të kufizuar, edhe ndëshkimet tradicionale, si internimi, dënimi për “anti-sovjetizëm” dhe për tradhti të lartë ndaj atdheut, por edhe dënimi për krime minore, si “parazitizmi social”, të cilat zakonisht shlyheshin me punë të detyruar. Megjithatë, psikiatria ofronte zgjidhjen më komode.
Dhe ja pse. Një disident që arrestohej për anti-sovjetizëm (p.sh. ngaqë u kish dhënë gazetarëve të huaj informacion për papunësinë ose për delinkuencën në moshat e reja), shpesh përfundonte para një komisioni të përbërë nga mjekë psikiatër, të cilët zyrtarisht “vlerësonin” shëndetin e tij mendor. Kjo bëhej kundër dëshirës së të arrestuarit, i cili këtu zakonisht deklaronte jo vetëm pafajësinë e tij, por edhe që ishte mendërisht në rregull, ose i shëndetshëm. Si rregull, mjekët psikiatër do ta shpallnin disidentin të sëmurë mendor dhe do t’i vinin diagnozën përkatëse (shpesh, “skizofreni të plogët”, por edhe “psikopati” ose “paranojë”); dhe në rrethana të tilla, diagnostikimi ishte i barasvlershëm me një vendim gjyqi. Një “verdikt” i tillë e shndërronte disidentin në “të sëmurë psikik” dhe bënte që ky të caktohej me mjekim të detyruar në klinika të posaçme. Sipas ligjeve në fuqi në Republikat e ndryshme të Bashkimit Sovjetik, të sëmurët mendorë nuk mbanin përgjegjësi për “krimet” e kryera; çfarë do të thotë se diagnoza psikiatrike nga njëra anë i çlironte këta nga përgjegjësia penale, por nga ana tjetër edhe i zhvishte nga të drejtat qytetare, përfshi këtu edhe të drejtën për të marrë pjesë në gjyq (meqë kjo do “t’ua rëndonte sëmundjen”) dhe për ta apeluar vendimin/diagnozën.[2] Ashtu edhe autoriteteve u lehtësohej pastaj barra e izolimit të “së sëmurëve” dhe trajtimit të tyre në klinikat psikiatrike të njohura edhe si psikhushka (rusisht: психу́шка).[3]
Në këto klinika të posaçme, shpesh ndodhte që disidentët politikë të përziheshin me kriminelë ordinerë[4] – vjedhës, vrasës, etj. – të cilët ishin shpallur të papërgjegjshëm për krimet e tyre, ngaqë ishin diagnostikuar si të sëmurë psikikë; mes këtyre ordinerëve kishte edhe nga ata që e kishin simuluar sëmundjen, për t’i shpëtuar ndëshkimit penal. Nën të njëjtën çati, përballë të njëjtëve mjekë dhe infermierë, gjeje edhe nga ata që refuzonin me forcë diagnozën (disidentët politikë), edhe nga ata të tjerët që e dëshironin këtë diagnozë me po aq forcë (të burgosurit ordinerë). Këtë realitet absurd e përshkruan disidenti Viktor Nekipelov, në librin e tij Institute of Fools.[5]
Mes disidentëve politikë që përfundonin të izoluar në psikhushkat nuk ishin vetëm ata që e kundërshtonin haptazi regjimin dhe kërkonin respekt për të drejtat e njeriut; por edhe nacionalistë nga republikat dhe krahinat autonome jo-ruse, ata që kërkonin të lejoheshin të emigronin në Perëndim, klerikë, aktivistë dhe besimtarë fetarë dhe të tjerë të padëshirueshëm nga autoritetet. Klinikat shërbenin për t’i mbajtur të gjithë këta të izoluar nga bota dhe për t’ua thyer vullnetin anti-autoritar, edhe nëpërmjet mjekimit të detyruar me sedativë, me insulinë, me elektroshok dhe punksion lumbar.[6] Në rrethana të tilla, nuk ishte për t’u çuditur që një pjesë e pacientëve të fillonin të manifestonin vërtet simptoma çrregullimesh mendore, të tilla si depresioni, ankthi ose paranoja. Kësisoj, shpesh psikhushkat ndihmonin për t’i sëmurur pacientët e tyre me ato patologji, për të cilat pretendonin se po i kuronin.
Ka të dhëna se deri 20,000 qytetarë të Bashkimit Sovjetik janë trajtuar me detyrim në klinika të tilla, gjithë duke qenë mendërisht të shëndetshëm; pa llogaritur numrin e të gjithë atyre që kanë kryer krime duke qenë vërtet mendërisht të papërgjegjshëm. Në fakt, marrëdhëniet e psikiatrisë me të drejtën penale shtrihen përtej kontekstit të represionit politik të disidencës; aq më tepër që ekziston një disiplinë më vete, psikiatria ligjore, e cila i trajton këto marrëdhënie në mënyrë legjitime; gjithë duke pasur parasysh se jo rrallë patologjitë mendore shpien në sjellje kriminale. Madje për Michel Foucault-në, abuzimi psikiatrik në Bashkimin Sovjetik është zgjatim logjik i pushtimit të sistemit ligjor nga psikiatria dhe realizimi i idesë së skajshme se aparatit gjyqësor duhet t’ia zënë vendin komisionet e psikiatërve dhe mjekëve.[7] Gjithnjë sipas Foucault-së, kjo lidhet edhe me nevojën për ta mbrojtur shoqërinë prej të sëmurëve psikikë, duke i izoluar këta të fundit fizikisht dhe farmakologjikisht.
Nga sa më lart, ndihmon për të kuptuar se terrori psikiatrik në Bashkimin Sovjetik ka qenë i lidhur ngushtë me de-stalinizimin dhe liberalizimin e shoqërisë sovjetike dhe me nevojën e shtetit totalitar të atjeshëm për ta neutralizuar disidencën pa i ndëshkuar penalisht disidentët (pa i nxjerrë në gjyqe publike), sidomos ata më të njohurit. Përkundrazi, regjimi totalitar në Shqipëri asnjëherë nuk u liberalizua aq sa të lejonte praktikën e disidencës politike, prandaj nuk u përball ndonjëherë seriozisht me nevojën për t’i gjetur një zgjidhje jo-konvencionale rebelimit të elitave kulturore. Pas fushatës së terrorit jashtëzakonisht të ashpër në vitet 1945-1948 dhe likuidimit edhe fizik të “klasave të përmbysura”, aparati shtypës i Enver Hoxhës zakonisht u mjaftua që t’i krijonte vetë armiqtë që i duheshin, siç e tregojnë edhe spastrimet masive të viteve 1973-1982. Roli i psikiatrisë në këto mekanizma represivë duhet të ketë qenë margjinal.
© 2018, Peizazhe të fjalës. Ndalohet rreptësisht riprodhimi pa lejen e një administratori të faqes.
[1] Për veprimtari të tilla, në Shqipërinë e atyre viteve do të kishin përfunduar para togës së pushkatimit.
[2] Një person i diagnostikuar si skizofren humbte, mes të tjerash, të drejtën për të udhëtuar jashtë Bashkimit Sovjetik. Një diagnozë që jepej, ishte pastaj praktikisht e pamundur për t’u anuluar. Njihen raste për të rinj sovjetikë që kanë simuluar skizofreninë për t’u përjashtuar nga shërbimi ushtarak, por pastaj u është dashur t’i vuajnë për shumë vjet kufizimet në të drejta që i shoqëroheshin asaj diagnoze (u refuzohej deri e drejta e patentës).
[3] Për informacionin më lart, jam mbështetur mes të tjerash edhe në librin Psychiatric Terror, nga Sidney Bloch dhe Peter Reddaway, Basic Books, 1977.
[4] Më parë kjo ndodhte në gulag-ët, siç e ka përshkruar me hollësi Solzhenjicini. Bashkëjetesa e detyruar mes të burgosurve politikë dhe atyre ordinerë ishte edhe ajo pjesë e terrorit totalitar.
[5] Nekipelov, Viktor, Institute of Fools: Notes from the Serbsky, Farrar, Straus, Giroux, 1980.
[6] Paradoksalisht, psiko-kirurgjia, e shprehur në forma të tilla si lobotomia, ka qenë e ndaluar në Bashkimin Sovjetik.
[7] Foucault, Michel; Laplanche, Jean; Badinter, Robert. “The anxiety of judging”. In: Lotringer, Sylvere (ed.). Foucault Live: Collected Interviews, 1961–1984. Semiotext(e); 1989. p. 157–178.
Domethene se mungesa e kesaj praktike famekeqe totalitare ne repertorin e pasur te shtypjes te komunizmit shqiptar nuk duhet pare aspak si shenje e ndonje skrupulli njerezor nga ana e regjimit hoxhist, cka do te ishte krejt atipike per te, apo e ndonje refuzimi nga ana e mjekesise sone per t’u instrumentalizuar ne menyre kriminale prej pushtetit, por, perkundrazi, si nje e dhene tjeter qe tregon per karakterin mirefilli primitiv e barbar te diktatures shqiptare, e cila, jo vetem qe nuk ndruhej t’i perndiqte haptazi armiqte e klases, por i shpikte keta te fundit si me magji, edhe nga radhet e veta, kur i duheshin per efekt propagande.
Po, edhe unë kështu besoj.
Per keto pohime duhet pritur c’do te thone dokumentat, qe ne Lindje kane pasur gjithmone nje kopje te centralizuar , deri me hollesi te tilla,si emrat e egzekutoreve dhe “pacienteve”
Lluka, po të sjell një shembull krejt spekulativ. Një i arrestuar politik merret në pyetje në hetuesi – në mënyrë çnjerëzore, pa pushim, me fyerje dhe kërcënime, kushedi edhe me tortura. Vjen një moment që ky thyhet shpirtërisht, humb kontrollin, bëhet jashtëzakonisht agresiv dhe i hidhet hetuesit që ta mbytë. Ndërhyjnë rojet, e bllokojnë, e rrahin, e lidhin, dhe teksa ky vazhdon të ulërijë dhe të përpëlitet, thërrasin mjekun e burgut që të ndërhyjë. Mjeku vjen dhe tek e sheh viktimën në atë gjendje, i bën një injeksion me një sedativ standard për kohën (barbiturik). Pyetja ime do të ishte: mjeku që ndërhyri në fund dhe e vuri viktimën në gjumë, a duhet konsideruar si pjesë e grupit që ushtronte terror? Objektivisht, ai ka ndihmuar si viktimën, si hetuesit dhe rojet, duke i nxjerrë nga një situatë problematike. Mirëpo viktima në fjalë, kur ta rrëfejë më vonë këtë incident, mund ta përmendë edhe mjekun si pjesë e grupit që e ka keqtrajtuar dhe torturuar. Me sa të drejtë? Nuk kam një përgjigje për këtë, por kam një shembull të ngjashëm: Një i arrestuar politik merret në pyetje në hetuesi – në mënyrë çnjerëzore, pa pushim, me fyerje dhe kërcënime, kushedi edhe me tortura. E megjithatë, nuk gjunjëzohet dhe refuzon të nënshkruajë deklaratën që i kërkojnë, ose të akuzojë të tjerë. Këtu grupi i hetuesve thërret mjekun e burgut dhe i kërkon që t’i japë viktimës diçka, një injeksion, që ta zbutë, t’ia thyejë gjunjët. Sovjetikët kanë pasë përdorur, në raste të tilla, një kombinim të një barbituriku dhe të kafeinës: i pari sedativ, e dyta tonizuese. Thuhej se ata që i nënshtroheshin këtij trajtimi, bëheshin shumë llafazanë, kërkonin me çdo kusht komunikim. Të dyja barnat janë të ligjshme në vetvete, por përdorimi i tyre nga një mjek, për të ndihmuar hetuesinë, shkel të paktën betimin e Hipokratit. Pavarësisht nëse është gjunjëzuar në hetuesi apo jo, viktima në fjalë, kur ta rrëfejë më vonë këtë incident, mund ta përmendë edhe mjekun si pjesë e grupit që e ka keqtrajtuar dhe torturuar. Këtu unë e kam të lehtë të gjykoj se mjeku vërtet ka qenë aksesor në torturë, madje mund të ketë vepruar edhe në kundërshtim me ligjin në fuqi asaj kohe. Por ky shembull i dytë ndihmon për ta lexuar ndryshe edhe shembullin e parë, besoj. Dhe sa kohë që nuk i kërkojmë dot mjekut të rebelohet kundër sistemit, atëherë kushedi duhet ta mirëkuptojmë – mbase edhe ta shfajësojmë – ndërhyrjen e tij.
I dashur Ardian, te falenderoj per komunikimin.Natyrisht qe jam dakord me sa ve ne dukje me siper.Ne te gjitha “detyrat” dhe kohet ka pasur e do te kete njerez qe kane shpetuar njerez te tjere e qe qendrojne lart moralisht, dhe te tille qe jane thyer, madje ne shume raste tek ne edhe te tille qe “e tepronin zellin”.Me kujtohet psh nje incident qe me ka treguar babai.Kur ishte ne burg, ne nje moment depresioni, i bertet oficerit te policise “A dilet nga ky ferr?” Dhe oficeri i jep nje shpulle te forte, per te gjetur rastin ti afrohet e ti peshperise:shpejt do te dalesh
Sipas gjasave mjeku do te perzgjidhej o nga njerezit e njohur si te zellshem ose nga njerezit e shantazhueshem prej sistemit.
Gjithe sistemet totalitare do te perqendrojne tek organet e represionit njerez te zellshem ose te shantazhueshem, po njesoj do te kerkojne ndihme tek eksperte te jashtem te zellshem ose te shantazhueshem. Arsyeja kryesore eshte sepse duan qe puna te behet dhe te behet mire, pa pengesa, pa vonesa, pa pasoja morale.
Rastet e nje brejtje ndergjegjeje nga punonjesit e organeve te respresionit jane te rralla dhe keta individe nuhateshin e nuk lejoheshin te ngriheshin ne karriere, sepse vleresoheshin si te dobet.
Mjekut te mesiperm nuk i kerkon dot te rebelohet kunder sistemit, sepse ai eshte perzgjedhur nga radhet e besnikeve te sistemit ose te shantazhueshmeve te sistemit, perndryshe nuk do te ishte aty.
Nga ana tjeter , cfare ndodhi pas 1990 ne mjekesi, ben kedo te dyshoje fuqimisht mbi karakterin humanist te mjekut, te pakten atij shqiptar. Ashtu si gjithe kategorite e tjera edhe mes mjekeve ka qe mbartin vlera humaniste, ka qe nuk i mbartin. Duket se kultura e vendit ndikon me menyre vendimtare edhe ne vlerat apo virtytet profesionale.
Besoj se askujt nuk mund t’ia mirekuptojme dhe aq me pak shfajesojme nderhyrjet dhe zgjedhjet e veta. Njerezit e mire ne sistemet e mbrapshta, nuk i therret kush te beje pune te mbrapshta, i gjen duke punuar kokulur ne profesionet e tyre, duke dale sa me pak ne skene, duke bere nje jete publike te terhequr.
Po ja, merr shembullin e dikujt që ka punuar si mjek në burg. Profesioni i mjekut ka qenë i lakmuar në Shqipëri, por emërimi si mjek në burg jo. E megjithatë, ka qenë një punë si çdo punë tjetër. Unë di rastin e një mjeku që punonte në burg dhe që refuzoi të bashkëpunonte me Sigurimin, për ç’arsye edhe ia gjetën anën dhe e futën brenda (nuk e përmend dot me emër, sepse nuk dua t’ia shkel privatësinë). Ky me siguri i kish kaluar filtrat e duhur – sepse vetëm një njeri i besuar do të çohet të punojë si mjek në burg; e megjithatë, pati guximin të thotë JO, nuk bashkëpunoj, unë jam mjek jo hafije. Mbase nuk e priste që këtë refuzim do ta paguante edhe ai vetë me burg. Ky mjek, vetëm ngaqë punonte në burg, nuk mund të akuzohet si vegël e organeve të represionit: tek e fundit, nuk është se “aplikoi” për atë vend pune. Ashtu i ra lapsi. Një mjek tjetër, me njohjet dhe kontaktet e duhura, do ta kish shmangur emërimin. Ky s’e shmangu dot, por vendosi t’u shërbejë, me mënyrën e vet, të burgosurve të sëmurë. Në burg punonin edhe mjekë të tjerë, që jo doemos ishin bashkëpunëtorë të Sigurimit – por që nuk bënin keq. Një shembull tjetër do të ishte ai i mjekut të burgut që i duhet të gjykojë nëse pacienti që ka përpara është apo jo simulant. Mes të burgosurve, edhe në paraburgim dhe gjatë vuajtjes së dënimit, gjithnjë ka pasur një numër të madh që simulonin – këtë ma kanë konfirmuar privatisht të paktën dy nga ish të dënuarit politikë të kohës. Tani, mjeku e di që kush simulon, e bën për t’i shpëtuar mundimit; p.sh. birucës, ose minierës; fundja edhe për të siguruar një natë gjumë normal. Dhe instinktivisht mbase edhe do të donte t’i ndihmonte simulantët, duke mbyllur një sy. Mirëpo një mjek që u jep rregullisht raport simulantëve ose i shpall si të sëmurë (edhe mendorë) nuk e ka të gjatë në atë post – do ta shkarkojnë me ceremoni (mes simulantëve mund të ketë edhe agjentë provokatorë). Shto këtu edhe që mes atyre që shkojnë te mjeku i burgut për raport, ka edhe që janë vërtet të sëmurë; nuk simulojnë. Mjeku e ka për detyrë të ndihmojë këta të fundit më parë, dhe vetëm më pas të tjerët. Logjikisht, për t’i ndihmuar këta të fundit, duhet t’i kthejë mbrapsht shumicën e simulantëve, në mos të gjithë; jo duke i akuzuar si simluantë, por duke gjykuar që janë të shëndoshë. Dilemë e keqe, por unë nuk shoh zgjidhje tjetër. Edhe sikur të dorëhiqej nga posti, do të vinte menjëherë një mjek tjetër, që do të përballej me të njëjtën dilemë. Në Bashkimin Sovjetik një mjek kish edhe opsionin të fliste me gazetarët e huaj ose me ndonjë grup disidentësh të organizuar – në Shqipëri jo. Edhe po të donte TË FLISTE, nuk kishte KUJT t’i fliste.
Mjeku ne fjale u mor me qafe nga nje vleresim i gabuar i Sigurimit ose e kane ditur qe pergjigja do te kishte qene jo dhe dikush e ka marre qellimisht me qafe. Ne rastin e pare, dikush te Sigurimi ka marre ndeshkim, meqenese puna e tyre konsistonte edhe tek vleresimi i individeve te rekrutueshem (mandej edhe efiçente se dikush mund te jete i rekrutueshem po i jepte gojes shume apo ishte qejfli i rakise dhe me shume prishte pune sesa ndreqte).
Nuk dua te paragjykoje gjithe mjeket e burgjeve dhe gjithe punen e tyre, por duke qene se pranohet qe kush mundte e evitonte punesimin atje, atehere pranohet se pak a shume dihej qe kush perfundonte atje, do te kish nje thes me telashe e nuk mund te zhvillonte dot profesionin e vet brenda normave le te themi njerezore, meqenese burgjet dihej qe ishin vende ku njerezit edhe zhdukeshin here pas here.
Dilema ka qene e keqe, sistemi ishte i vetedijshem per dilemen, prandaj edhe besoj se vete sistemi ka qene shume i vemendshem qe kushdo qe caktohej atje te ishte i zellshem ose i shantazhueshem.
Pastaj qe ka pasur edhe individe qe kane perfunduar atje per nevoja le te themi urgjente, kjo ka qene mese e mundur, meqenese nqs me te besueshmit arrinin ta evitonin, dikush do punonte.
Ajo qe mua me duket me njefare rendesie eshte t’i japim peshen e duhur edhe racionalitetit te perzgjedhjes se individeve ne organet e represionit. Nuk besoj se korrespondon me te verteten qe sistemet totalitare vendosin ne to thjesht ate qe i bie lapsi sepse ka radhen. Nuk ishte kohe lufte ku do vesh ushtar se te ka rene lapsi e do luftosh per Hitlerin, Stalinin apo Enverin.
Besoj se si kudo e ne çdo kohe ka pasur njerez qe kane dashur karrieren, nje jete me te rehatshme, kane mbeshtetur edhe krimin kur eshte dashur. Ka pasur nga keta qe s’kane dashur te bejne vete krimin, pavaresisht se e kane mbeshtetur krimin per leverdine etj.
Organet e represionit jane jetike per nje shtet totalitar, nuk ishte pune per ”njerezit e mire”, sepse keta nuk do ta benin dot mire punen. Behet e veshtire te gjesh te njomin mes te thateve.
Gjithsesi, besoj se normaliteti i punes dhe jetes se mjekut te burgut, nuk ka qene me dilema dhe dyshime ekzistenciale, pas ca kohe kushdo eshte mesuar me ate qe bente, eshte perpjekur ta beje mire dhe te rritej ne karriere ose te ikte qe aty drejt nje pune me te rehatshme. As dhuna nuk ka qene ne rend te dites, qe mjekut te burgut t’i duhej te mjekonte brinje apo nofulla te thyera cdo dite, se burgu nuk ka pasur nivelin e dhunes te hetuesise.
Gjykimi i së kaluarës është i vështirë, aq më tepër në një vend si i yni ku fshehja e saj i ngjan një lëngimi të stërzgjatur që hera-herës malcohet për të hyrë më pas në një fazë latente, kushtëzuar nga problemet e së tashmes.
Marrëdhënia mjek-pacient është asimetrike dhe ndoshta pikërisht për ta lehtësuar njëfarësoj këtë asimetri, ku pozicioni i mjekut është dominues, ekziston Betimi i Hipokratit i mbartur në kohë deri në ditët tona.
Thuhet aty ndër të tjera: “Trajtimi që do të aplikoj sipas aftësisë dhe gjykimit tim do të jetë në përfitim të pacientëve të mi dhe jo për t’i dëmtuar ose për t’u bërë keq atyre…”
Nuk e di nëse mjekët në regjimin e kaluar e bënin këtë betim apo jo, duke patur parasysh faktin që të betoheshe në emër të Apollos, Asklepiusit, Higjeas e Panaceas ndoshta ka qenë herezi përkundër betimit “Për ideal t’Partisë!”. Sidoqoftë, meqë betimet i bëjnë njerëzit dhe këta të fundit vështirë të bëhen më njerëzorë për shkak të betimit, është interesante të dihet se si kanë evoluar në kohë kriteret e përzgjedhjes së njerëzve që më pas bëheshin mjekë në Shqipëri.
Dikur, në Shqipërinë e Veriut e cila është shquar për mjekësinë popullore, kanë qenë shumë të dëgjuar mjekët e Karmës (fshat që ndodhet në jug të Shllakut, në bregun e majtë të Drinit). Mjekimet e tyre njiheshin nga një ose dy pjestarë të familjes, mbaheshin sekret dhe në rast se gjykohej e arsyeshme u jepeshin trashëgim vetëm djemve të mjekut. Dhe kjo jo pa një provim. Madje me një provim mjaft të vështirë: djali duhej t’i tregonte të atit nëse ishte në gjendje t’i hapte gjelit kafkën, sa t’i shiheshin trutë e t’ia vinte prapë në vend dhe gjeli të jetonte (ref.: Kërkime të At Gjon Karma – Folklori II. “Ndër malet tona”, Shkodër, 1940). Një model përzgjedhës racional (sa kohë që nuk bëhej fjalë për përfshirjen e yshtjeve dhe formulave magjike) brenda kornizës së patriarkalizmit të kohës.
Në vitet e diktaturës përzgjedhja bëhej në parim mbi bazën e mesatares së lartë dhe në realitet, mesatare +/- koeficientin e njohjes së personave të duhur, hierarkisë sociale, kontributit të familjes ndaj pushtetit popullor, etj. Ndoshta pikërisht këtu e ka zanafillën thyerja, besnikëria ndaj Partisë si shpërblim që të bënte mjek/e edhe kur s’e meritoje, apo kur në thelb nuk ishe empatik sa lypset të jesh për këtë profesion delikat, por e zgjidhje megjithatë si profesion për të kënaqur egon dhe për të patur një karrierë të sigurt.
Një shembull për ta ilustruar mungesën e empatisë: Në prill të vitit 1985, vdekja e udhëheqësit shkaktoi valë të mëdha dëshpërimi tek një pjesë e madhe e popullit të indoktrinuar për vite me rradhë. Në atë kohë, edhe pse fëmijë, kujtoj bisedën nën zë të një mjekeje, mike e familjes tonë, që tregonte e dëshpëruar sesi mjeku psikiatër në klinikën ku punonte ajo, i kaloi në elektroshok të gjitha vajzat e reja, kryesisht nga vitet e fundit të shkollave të mesme që vinin duke qarë, të tronditura psiqikisht. Me siguri që ishte një episod histerie kolektive – thoshte ajo – po pse u desh përdorur elektroshoku dhe jo një injeksion sedativ?!
Ç’të thuash për atë mjek? Mos vallë e detyroi Partia, apo ishte “kripto-disident” dhe u hakmor me nxënëset e shkollave të mesme? Mos ndoshta pozita dominuese ndaj personave më të dobët e bëri të shijojë një moment kënaqësie të ligë?
Po kaq i rëndë më duket fakti i pohuar nga ish-studentë të mjekësisë që bënin praktikën në spitalin psikiatrik në Tiranë, pas viteve ’90-të, të cilët tregojnë se në atë kohë atje ndiqej ende protokolli i komës insulinike të pasuar nga trajtimi me elektroshok. Si është e mundur të bëhej ky trajtim që kishte mbi 20 vjet që nuk praktikohej në Europë dhe Amerikë, pasi konsiderohej si torturë dhe me pasoja të dëmshme mbetëse (organike) për trurin e pacientit? A thua kaq të padalë e të paditur ishin ata mjekë atëherë? Kur pacientë të zakonshëm trajtoheshin në mënyrë të tillë, pse duhet të mendojmë se mund t’u dridhej dora dhe kishin vrasje ndërgjegjeje për ata të tjerët, të urryerit, armiqtë e popullit e të Partisë?
Është e lehtë të imagjinohet besimi i plotë në mirësinë e mjekut kur shikon pikturën e polakut Henryk Siemiradzki që paraqet Aleksandrin e Madh të dergjur nga ethet në shtrat, tek pi pa më të voglin hezitim përzierjen e përgatitur nga mjeku i tij Filip, edhe pse një nga gjeneralët e tij i kishte dorëzuar pak çaste më parë një letër ku shkruhej se mjeku do të tentonte ta helëmonte pasi ishte paguar për këtë qëllim nga armiku i tij, mbreti Darius. Letra i është dorëzuar në dorë Filipit që e lexon i çmeritur, kurse Aleksandri ndërkohë e ka rrufitur pa një pa dy, pijen shëruese duke i besuar atij mbi gjithçka e mbi gjithkënd dhe sipas vazhdimit të rrëfenjës, duke u shëruar e ndjerë shumë shpejt për mrekulli.
Ka pasur dhe ka ende me qindra mjekë që e bëjnë punën e tyre me pasion. Janë ata që bëjnë të pamundurën, për dashuri të jetës dhe që nuk ka shpërblim që mund t’i shpërblejë. Një humanizëm dhe përkushtim i të njëjtës natyrë kërkohet sot nga gjithkush që arrin jo thjesht të kuptojë se nga se lëngon shoqëria jonë (për t’iu bashkuar më pas korit depresiv që vetëm konstaton probleme dhe qahet për to), por hedh edhe një hap më tutje. Duke gjykuar me gjakftohtësi të kaluarën, gatit një “melhelm” në shërbim të së ardhmes.
Edhe pse nuk mund ta vë dorën në zjarr, sërish nuk e besoj që në vitet 1990, në Tiranë, të jetë përdorur koma insulinike – një procedurë që ka qenë “state of the art” në vitet 1940-1950 jo vetëm në Shqipëri, por që pastaj është zëvendësuar me procedura të tjera me më pak rrezik për pacientin.
Sa për elektroshokun, ne sot mund të na duket terapi çnjerëzore, por edhe ai ka qenë protokoll standard terapie për çrregullime të caktuara – dhe kjo nuk ka pasur lidhje as me sistemin, as me politikën. Përdorimi standard i elektroshokut nuk duhet ngatërruar me përdorimin e elektroshokut për të ndëshkuar pacientët “e vështirë” – i dyti ka qenë diskrecion e administratës së klinikës, por i pari ka qenë protokoll (potencialisht, çdo procedurë terapeutike mund të përdoret për ndëshkim, poshtërim ose torturë – edhe lavazhi i stomakut, edhe klizma: kjo varet nga sistemi politik).
Ndoshta pas 20-30 vjetësh, edhe kimioterapia mund të duket metodë çnjerëzore për mjekimin e kancerit, po të kemi parasysh vuajtjet që u shkaktojnë pacientëve efektet anësore. Ndonjë ditë edhe mbushjet me amalgam zhive do të gjykohen si forma të helmimit të pacientëve. Kushedi edhe heqja e bajameve ose e apendiksit. Por mjekët nuk mbajnë përgjegjësi për protokollet, sikurse nuk mbajnë përgjegjësi për standardet terapeutike. Aq më tepër që elektroshoku përdoret sot e kësaj dite në shumë vende të botës (sa për një ide: https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/electroconvulsive-therapy/about/pac-20393894). Ka psikiatër që e konsiderojnë si qasjen më e efektshme, për çrregullime të caktuara. Nuk besoj se na lejohet të gjykojmë për të nga jashtë, ose nga çfarë kemi parë në filma. Në Shqipëri, dhe kudo gjetiu në botë, ka pasur të sëmurë që elektroshoku u ka shpëtuar jetën – sepse aso kohe nuk ka pasur antidepresivë dhe as barna të tjera si këto të sotmet (ende nuk ishin shpikur). Dhe mua gjithsesi më duket e pabesueshme që një mjek “të kalojë në elektroshok të gjitha vajzat e reja kryesisht nga vitet e fundit të shkollave të mesme që vinin duke qarë…” Madje folklor. Nuk di që elektroshoku të jetë përdorur ndonjëherë në kushte ambulatore. Prandaj edhe nuk përjashtoj që ndaj vajzave për të cilat flitet të jetë përdorur ndonjë “mock therapy” për t’i qetësuar.
Mjekët në Shqipërinë e para 1990-ës kanë qenë po aq zelltarë e mizorë sa ne të tjerët, ose pasqyrë e një shoqërie jo aq të pamëshirshme sa të nënshtruar, të frikësuar dhe konformiste. Çdo mjek do të konfirmojë – besoj – se kur zbaton një protokoll terapeutik të miratuar dhe të konfirmuar me literaturë, nuk e shkel betimin e Hipokratit. Ata mjekë që distancohen nga protokollet pse këto u duken çnjerëzore janë shumë të paktë edhe në Perëndim, pa çka se kontributi i tyre mund të jetë i paçmuar, në progresin e terapisë në përgjithësi.
Respektoj gjithçka që ju mund të dini në lidhje me protokollet e ndjekura nga mjekët e asaj periudhe, por informacioni që lidhet me përdorimin e komës insulinike në të paktën një rast (gjatë kohës që studentët që kam përmendur më sipër bënin praktikën) është lehtësisht i verifikueshëm. Praktikantët e atëhershëm, sot janë mjekë që ushtrojnë profesionin e tyre dhe nuk besoj se kanë ndonjë kompleks për t’u përgjigjur nëse pyeten. Gjithashtu, nëse regjistrat e atëhershëm janë ruajtur deri më sot, besoj se është edhe më e lehtë për ta gjetur të vërtetën.
Shkruani: “Sa për elektroshokun, ne sot mund të na duket terapi çnjerëzore, por edhe ai ka qenë protokoll standard terapie për çrregullime të caktuara – dhe kjo nuk ka pasur lidhje as me sistemin, as me politikën.”
E kundërta është e vërtetë. Terapia e Elektroshokut (TEK), ndryshe nga mjekimi i dhëmballëve me amalgamë zhive, apo heqja e bajameve dhe e zorrës qorre, ka një të kaluar të errët që në fillesat e saj. TEK është shpikur në vitin 1938, në Italinë e Musolinit, nga psikiatri Ugo Cerletti pasi pa në një therrtore sesi derrat dhe kafshët e tjera “varnin kokën” dhe s’bëzanin më pasi goditeshin me rrymë elektrike, para se t’i therrnin.
Përpos përdorimit si terapi (efektshmëria e të cilës mbetet e dyshimtë), ka një mal me të dhëna që konfirmojnë se TEK është përdorur në gulagët dhe burgjet e rregjimeve shtypëse dhe diktatoriale.
Në vitin 1940, në dhomat e shfarosjes të ngritura nga Nazistët me qindra persona u vranë nëpërmjet elektroshokut.
Gjatë viteve 1954-1962, ai u përdor për të torturuar të burgosurit e Francës, nga lufta me Algjerinë.
Çfarë pasojash ka?
Në vitin 1956, katërmbëdhjetëvjeçari Lou Reed i nënshtrohet kundër vullnetit të tij TEK. Më vonë ai reflekton mbi këtë përvojë në këngën “Kill Your Sons”. “Sa herë që përpiqesh të lexosh një libër, nuk arrin dot deri tek faqja 17, sepse harron ku je. Nuk je më në gjendje as të lexosh.” – thotë ai.
Në vitin 1957, psikiatri Ewen Cameron shpjegon në Kongresin e Dytë Botëror të Psikiatrisë se çfarë u ndodh atyre që i nënshtrohen TEK: “Pësojnë një amnezi të plotë për gjith’ ç’u ka ndodhur në jetën e tyre.”
Gjatë viteve 1960-1961, Ernest Hemingway iu bë TEK në Mayo Clinic (të cilës i referoheni për shpjegimin në komentin tuaj) nën mbikqyrjen e psikiatrit Howard Rome. Më 2 korrik, 1961, pak kohë pasi kthehet nga klinika në shtëpi, ai vetvritet pasi lë një letër ku shkroi: “What is the sense of ruining my head and erasing my memory, which is my capital, and putting me out of business? It was a brilliant cure but we lost the patient.”
Në një shkrim të vitit 2010, Profesorët John Read dhe Richard Bentall pas shqyrtimit të mbi 100 studimeve dhe raporteve mbi TEK arrijnë në përfundimin se përdorimi i saj nuk mund të justifikohet shkencërisht, duke qenë se analiza kosto-përfitim është në disfavor të terapisë.
Nuk dëshiroj të vazhdoj më gjatë me të dhëna të tilla të trishta, të cilave iu shtohet më pas edhe ndalimi me ligj i TEK dhe ndëshkimi me burg dhe gjobitje në rast shkeljeje të ligjit në disa vende (Berkley, në Kaliforni është vetëm njëri prej tyre).
TEK ka qenë një mjet torture që është përdorur nga disa shërbime intelegjente, madje dihet se ka patur psikiatër në Algjeri që gjatë viteve të luftës e kanë përdorur tek të burgosurit. Ata marreshin në pyetje pas TEK, gjatë fazës së zgjimit, i cili karakterizohet nga një lloj konfuzioni, ulje e rezistencës dhe zhdukje e aftësisë për t’u mbrojtur.
Ajo që besoj ju ka habitur juve, ashtu si mua dhe çdokënd tjetër, është arsyeja pse një mjek psikiatër në poliklinikën e një qyteti në jug të Shqipërisë, duhej të përdorte këtë lloj trajtimi tek gjimnazistet, në 11 prill 1985. Natyrisht që nuk do ta nxjerr nga anonimiteti personin në fjalë, i cili ka të ngjarë të ketë ndërruar jetë pas kaq shumë vitesh. Mjekja që rrëfente këtë histori e që tani nuk jeton më, e kishte dhomën e vizitave ngjitur me të tijën dhe nuk besoj se ishte aq e paditur sa të mos e kuptonte kur bëhej fjalë për një “mock therapy”, siç aludoni ju, edhe pse nuk më rezulton se mund të ekzistojë një e tillë për TEK. Gjithsesi, nuk është kjo arsyeja e këtij diskutimi.
E vetmja dobi që mund të nxirret nga e gjitha është të kuptuarit e asaj që ka ndodhur në të vërtetë për të mos e lejuar të përsëritet më kurrë.
Sot e kësaj dite, anembanë botës, elektroshoku (ose terapia elektrokonvulsive) përdoret për trajtimin e patologjive psikiatrike të veçanta. Ky është fakt, jo opinion (100 000 trajtime të tilla në vit në SHBA). Është jashtë çdo diskutimi.
Unë nuk jam në gjendje të gjykoj nëse kjo lloj mënyre mjekimi është apo jo “e drejtë” moralisht, dhe aq më pak nëse është apo jo “e efektshme” nga pikëpamja terapeutike. Janë gjëra që i vendosin ekspertët e fushës – jo se këta janë të pagabueshëm, por se janë të vetmit të cilëve u lejohet të gabohen.
Por, është sërish fakt, që shumë mjekë psikiatër kudo në botë e përdorin sot e kësaj dite elektroshokun të bindur se ashtu do ta ndihmojnë pacientin ose për të bërë mirë; sikurse ka mjekë të tjerë që preferojnë metoda alternative.
Që elektroshoku është përdorur dhe përdoret si mënyrë ndëshkimi ose për tortura, edhe kjo nuk diskutohet, por është krejt irrelevante për diskutimin tonë. Sepse çdo terapi mund të përdoret për torturë, por kjo nuk do të thotë asgjë për terapinë: deri edhe me klizma ose lavazh stomaku mund ta vrasësh dikë. Një person mund ta torturosh edhe me pirun, por kjo nuk mund të bëjë që të fillojmë ta hamë peshkun me lugë.
Sa për komën insulinike, do të informohem më tej dhe do të kthehem për të dhënë përgjigje, nëse do të arrij të marr vesh diçka. Dhe pikërisht: do të hulumtoj me aq sa mundem nëse studentëve të mjekësisë të viteve 1970-1980 u mësohej akoma si ta vinin një të sëmurë psikik në komë insulinike. Ma merr mendja që procedura është delikate dhe kërkon një farë trajnimi.
Ka edhe një gjë: mjekët e moshuar ndonjëherë nuk i ndryshojnë metodat terapeutike edhe kur ka në dispozicion metoda të reja më të mira. Një mjek psikiatër që është mësuar t’i trajtojë disa lloje simptomash me elektroshok, do të priret të besojë se kjo metodë është më e efektshme se ndonjë tjetër më e re. Kjo vlen jo vetëm për psikiatrinë.
Vlera e nje personi nuk varet nga sistemi ku jeton, ndryshe vihet ne dyshim vete koncepti i lirise, me pasoje logjike qe bota rezulton nje çmendine e ameshueshme.
Më kujtove një dilemë morale të Innokenti Volodinit, personazh në romanin Në rrethin e parë të Solzhenjicin-it, të ambientuar në Bashkimin Sovjetik të kohës së Stalinit, fill pas luftës II Botërore. Ky personazh pyet veten: “Nëse jetojmë në një gjendje frike konstante, a mund të mbetemi njerëz?” (If we live in a state of constant fear, can we remain human?). Paradoksalisht, në Shqipërinë enveriste, të vetmit që jetonin të çliruar nga frika ishin të burgosurit në njërin skaj, fëmijët e nomenklaturës në skajin tjetër. Të parët, ngaqë e kishin mbledhur mendjen, të dytët ngaqë rriteshin në serrë. Për të tjerët, besoj se frika i privonte nga një pjesë e humanitetit, çfarë ishte edhe synimi i regjimit. Ti mund t’i bësh ballë indoktrinimit dhe të mbetesh rebel në shpirt deri në fund, por njëlloj si ai i sëmuri me ethe, lufta me këtë flamë nuk të lejon të jesh qind për qind njeri.
Shprehja qe kam thene duket si teorike, ne kuptimin qe nuk ndiqet nga njeri, e kam fjalen nuk ndiqet nga njerzit ne pergjithsi, por ne fakt kush ka nje mision ne jeten e tij, nuk llogarit, dhe nuk duhet te llogarise kushtet rrethuese, por vetem zerin e ndergjegjes se tij. Kjo e dallon nga te tjeret, megjithse ne kushte te njejta me ta. Nuk e di mire nese Solzenicin mund te futet ne keta, ne kuptimin qe Solzenicin eshte gjendur ne situaten e veshtire dhe pastaj ndegjoi zerin e ndergjegjes, apo e ka kerkuar vete me ndergjegje situaten veshtire. Kjo nuk kuptohet ne rrefimet e tij autobiografike, por ka njerez qe i kerkojne vete veshtirsite, jane me rehat se ne mes te dhjamit. Keta te fundit ekzistojne dhe nuk jane te paket sa duken, sepse nuk duken, ose kur duken, nuk ju duket ky tipar, dritat e skenes nuk e ndriçojne. Per te mos fol per Trebeshinen, nje lloj Solzenicini shqiptar, por edhe Kadare, kunderfigure e tij e nomenklatures si veshka ne mes te dhjamit, ka pas nje kurajo te çmendur ne situata qe te tjere te forte ne dukje, do e kishin humbur toruan. Kjo kurajo e ka shpetuar ne shume situata. Dhe kjo sepse mbante letersine si mision, e kishte vendos mbi jeten, ai vete apo daimon i tij, mbetet per tu pare.
Vene ne kontest kjo e thene ne kundeshtim me komentin tend qe peshkruan shtresa sociale, dmth numra, jo njerez te gjalle: nje nga bijte e nomenklatures se larte fare, kur vinte koha e kongresit çdo 5 vjet zverdhej ne fytyre, dhe kur pyetej nga te njohur çfare i ka ndodh, thoshte se “fytyra i ka marre ngjyra kongres” (sqarim per çapaçulet qe kane lind mbas vitit 90-te: çdo kongres beheshin spastrime).
Per delikatese, shembullin tjeter do ta marr nga letersia. Nuk e mbaj mend mire tregimin se i kujt eshte: personazhi kryesor, qe per nje kohe te gjate ishte gjendur ne kushte urie vdekjeprurese dhe, i shpetuar nga kjo situate, zbulohet se poshte krevatit grumbullonte buke qe e vidhte ne mence.
Per te kuptu me mire idene e mesiperme: Kadare ishte shkrimtar i madh persa nuk kishte frike. Filloi “te kishte frike” (mund te thuhet edhe pa thonjza, edhe pa humour) mbas vitit 90-te, kur (dhe sepse) e humbi misionin e tij, prandaj dhe ideja, e diskutuar gjeresisht, e dallimit cilesor letrar midis Kadarese te Pare dhe Kadarese te Dyte.
Shkrimi duket sikur thote indirekt: meqe ne Shqiperi nuk pati etapa liberalizmi, por vetem dhune, disidente nuk pati. Mirpo keto etapa ishin edhe ne Shqiperi, 1945-46 u formua partia social-demokrate e nje tjeter, ne mos gaboj, ne 1955-56, pas kongresit te 20 te partise kom. te BS, konferenca e Tiranes, 1962-1966 tentativa e disa intelektualve (P. Arbnori etj.) per te formuar -ne baze te nje ligji (qe e kam lexuar edhe vete) qe lejonte formimin e grupimeve te ndryshme me mbi 10 veta- nje lloj grupimi (apo lidhje) me tendenca demokratike, ne vitet 71-73 ndjekja e modes se huaj nga te rinjte, liria me e madhe e fjales, festivali 11, relata me te hapura me boten, etj., vitet pas vrasjes se M. Shehut, e sidomos pas ardhjes se R. Alise, nje liri fjale neper qytetet e medha, qe ne fshatra dhe qyteza as qe mund te imagjinohej. Tani i quajme keto akte disidence apo jo, kjo me duket se ka te bej me teper me ate qe ne boten e jashtme Shq. ishte e izoluar dhe e injoruar. Nese bota do te fliste mbi Shq. sikurse edhe per Solzhenjiskin, atehere ne sot do te pohonim, oh posi, edhe tek ne kishte disidence! Ky problem qe i ka kapur shqiptaret me duket me teper se ka te beje me komplekse te tyre, se sa me vete problemin dhe gjendjen ne fjale; kjo nga fakti sepse ben pa dashur krahasimin me boten e huaj (te Lindjes dhe te Perendimit).