Fjalën mall Fjalori i Gjuhës Shqipe 2006 e përkufizon si “dashuri e dhembje shpirtërore; trishtim për dikë a diçka që është larg, dëshirë e fortë për ta parë sërish; nostalgji.” Thelbi i këtij përkufizimi është ajo e që bashkon dashurinë me dhembjen shpirtërore, duke krijuar një binom të pazakontë. Në fakt, malli ashtu është, edhe dëshirë edhe vuajtje.
Në shqipe e gjen zakonisht në togjet më merr (më ka marrë) malli, kam mall dhe ndiej mall për dikë a diçka; më merr malli është e ndërkëmbyeshme me më zë malli dhe më kap malli – çfarë do të thotë se, në këtë kuptim, malli është një gjendje që na përfshin dhe na bën t’i përkasim.
Malli është gjithnjë transitiv, për dikë ose për diçka; kërkon gjithnjë një objekt, zakonisht të shprehur, ndonjëherë të nënkuptuar. Kur them më ka marrë malli për Tiranën, nënkuptoj se nuk gjendem në Tiranë, ose që gjendem larg Tiranës; sikurse nënkuptoj që dikur kam jetuar atje. Kur them më ka marrë malli për motrën, nënkuptoj se motrën nuk e kam pranë dhe se ia ndiej mungesën; por edhe që dikur kemi qenë shumë të afërt. Malli është dashuri që e vuan ndarjen – të përjetuar si distancë në kohë ose në hapësirë.
Historikisht, fjalën mall e nxjerrin nga latinishtja mālum, “e keqe, vuajtje, sëmundje”; kuptimi që ka marrë në shqip është i krahasueshëm me atë të italishtes male në togfjalësha si mal di patria – malli për atdhé. E megjithatë, ka ndodhur një zhvillim kuptimor jo i papërfillshëm, sa kohë që për ne të sotmit malli është më tepër një ndjesi e mirë, se e keqe; sepse e pranon humbjen, por pa e përjashtuar shpresën.
E përkthejmë në gjuhë të tjera si nostalgji –kjo e fundit term libror që, sipas artikullit përkatës në Dictionary of Untranslatables[1], është krijuar në vitin 1678 nga një mjek zviceran, për të përkthyer gjermanishten Heimweh, “malli për vendlindjen” (ang. homesickness) që ndienin zviceranët kur ishin larg vendit të tyre, veçanërisht mercenarët. Këtu nostos është greqisht për “kthim” dhe algos është greqisht për “vuajtje, dhimbje.” Mirëpo mall dhe nostalgji nuk bashkëpërkojnë; për njerëzit e afërt ndiejmë rëndom mall, jo nostalgji.
Më komplekse është marrëdhënia e mall me gjermanishten Sehnsucht; për këtë të fundit, vëren DoU, leksikografët gjermanë pretendojnë se nuk mund të përkthehet saktë në gjuhë të tjera europiane. Fjala gjermanishte shënjon vuajtjen e dikujt që konsumohet nga dëshira. Sehnen dhe Sehnsucht fokusohen në subjektin dëshirues dhe në dhimbjen që ai ndjen, jo në objektin e dëshirës së tij, që mbetet relativisht i papërcaktuar. Togfjalësha të rëndomtë në gjermanishte, si Sehnsucht nach Ruhe dhe Sehnsucht nach Geborgenheit (pak a shumë, “dëshira për paqe” dhe “dëshira për siguri”) tregojnë se krahasimi me mall çalon.
Edhe Sehnsucht e kanë përkthyer si nostalgia, edhe pse, siç vërejnë autorët e DoU, nostalgjia është, në kuptimin e mirëfilltë, dëshira për kthim, vuajtje që ka të bëjë me dëshirën për t’u kthyer në një realitet që ke njohur më parë; ndërsa Sehnsucht nuk lidhet aq me kthimin, sa me nisjen, largimin. Për këtë arsye, nostalgjia ka gjithnjë natyrë elegjiake dhe është e orientuar ndaj së kaluarës, ngjashëm me mallin e shqipes, ndërsa das Sehnen është, me fjalët e Fichte-s, “ndjesia e një nevoje që nuk e kuptojmë. Na mungon diçka, por nuk e dimë çfarë” ndërsa Schlegel-i për Sehnsucht: “ein unbestimmtes Gefühl des tiefsten Verlanges” (ndjesi e pacaktuar e dëshirës më të thellë).
Në poezinë romantike-didaktike shqip të Rilindjes Kombëtare, malli që mbizotëronte ishte ai për atdheun – ngaqë edhe shumë prej autorëve jetonin në mërgim, larg Shqipërisë. Bagëti e bujqësia e Naimit është e tillë – monument i mallit të poetit: “Shqipëri o mëma ime, ndonëse jam i mërguar…” Në një kuptim, distanca – gjeografike ose kohore – është kusht për krijimin poetik, sepse i jep këtij ushqimin e nevojshëm. Malli që ndien dikush kur gjendet larg vendit të vet shihet si subjekt i përshtatshëm frymëzimi edhe nga poetët modernë: tipike është poema “Malli i Shqipërisë” e I. Kadaresë. Motivi i shqiptarit në mërgim a në udhëtim që i këndon tokës së vet nuk vjetrohet kurrë.
Në raste të tilla, dëshira për kthim nuk është kurrë e parealizueshme; për të njëjtën arsye, të thuash “më ka marrë malli për nënën” do të thotë se nënën e ke akoma gjallë. Përndryshe, do të duhej të thoje: “e kujtoj nënën me mall.” Ka një diferencë gati metafizike, mes këtyre dy shprehjeve.
Një tjetër fjalë me të cilën e kanë krahasuar mallin e shqipes është portugalishtja saudade, term kyç i kulturës portugeze, me gjasë tipar themelor i “shpirtit portugez”. Siç vëren DoU, një përkufizim të thukët të saudade e ka dhënë Duarte Nunes de Leão, në traktatin Origem da língua portuguesa (1606): “Kujtim i diçkaje [i ndërthurur] me dëshirën për po atë gjë”, ose kujtimi i një të shkuare të lumturi që nuk është më, dhe dëshira për këtë lumturi që tani mungon. Një tjetër autor (Melo) e përkufizon kështu: “një vuajtje që e dashurojmë, një e mirë që na bën të vuajmë.”
Në kulturën portugeze saudade mund edhe të shkaktojë vdekjen, veçanërisht në momentin kur subjekti ribashkohet me objektin e dëshirës së vet.
Koncepti ka zënë vend në rrënjët e kulturës portugeze; duke iu referuar asaj çfarë ndiejnë lundërtarët portugezë të detrave dhe të oqeaneve anembanë, por edhe gratë dhe familjet e tyre. E kanë lidhur me eksperiencat e Kryqëzatave, peripecitë e tempullarëve në kërkim të Shën Graalit, zbulimet e mëdha gjeografike dhe mërgimet e mëdha. Vëren DoU se, sipas një miti, vetë Lisbonën e ka themeluar Uliksi (Olisipolis – qyteti i Uliksit); ky hero i shënjuar tradicionalisht nga nostalgjia dhe nga vuajtjet e rrugës së kthimit.
Duket sikur, në krahasim me mallin e shqipes, saudade e ruan një marrëdhënie të ngushtë me vetminë (edhe etimologjike, ngaqë e ka prejardhjen nga latinishtja solitates) dhe i mëshon më tepër humbjes, si kondicion fatal të ekzistencës; pa përmendur pastaj përpjekjet serioze, nga disa filozofë luzitanë, për t’i dhënë konceptit një peshë filozofike: saudade është përmasa në të cilën subjekti realizon vetveten, duke u futur në marrëdhënie intencionale me objektin e dëshiruar, por mungues; dhe duke u shpalosur kështu në kohë (Joaquim de Carvalho, cituar sipas DoU).
Edhe malli edhe saudade janë të kthyera me fytyrë nga e shkuara; por saudade e ruan më fort referimin ndaj së ardhmes, sa kohë që objekti i dëshirës atje shihet si i dyzuar në ekzistencën e vet si i tillë: edhe dje, edhe nesër. Në të njëjtën kohë, vuajtja te subjekti i saudade nuk shkaktohet aq nga mungesa e objektit të dëshiruar, sa nga caqet e vetë kondicionit të subjektit.
Ngjashmëri të spikatur ka shqipja mall edhe me rumanishten dor. DoU e afron dor para së gjithash me gjermanishten Sehnsucht, gjithë duke vërejtur se dor nënkupton “pamundësinë për ta arritur objektin e dëshirës.”
Fjalori shpjegues i rumanishtes Dexonline e përkufizon dor si “Dorință puternică de a vedea sau de a revedea pe cineva sau ceva drag, de a reveni la o îndeletnicire preferată; nostalgie” (dëshirë e fortë për të parë a për të riparë dikë a diçka të dashur, për t’u kthyer në një aktivitet të preferuar; nostalgji).
Ndonjë shprehje e romanishtes, si dor de ducă (“dëshira për të ikur”) e lidhin kuptimisht fjalën e rumanishtes me spleen të anglishtes, që shënjon atë gjendje shpirtërore aq karakteristike të poetit romantik; e megjithatë, dor e përkthejnë rëndom si “nostalgji”.
Filozofi rumun Constantin Noica beson se dor duhet të shërbejë si fjalëkyçe për kërkimin filozofik në rumanishte, meqë termi përfaqëson, sipas tij, prototipin e një shkrirjeje organike të kundërtash – ku dhimbja takohet me kënaqësinë dhe kënaqësia lindet pa e përjetuar dhimbjen. Sipas këtij filozofi – lexoj te DoU – çdo fjalë që themi merr pjesë në këtë dhimbje, meqë sa herë që shprehim diçka, ka diçka të pashprehshme që mbetet përtej dhe na shkakton dhimbje.
Në rumanishte, dor vjen nga latinishtja vernakulare dolus, që i referohet dhimbjes, vuajtjes dhe zisë dhe që lidhet, nga ana e vet, me latinishten klasike doleo, dolēre (khs. deuil në frëngjishte dhe me duele në spanjishte); brenda rumanishtes, e njëjta rrënjë ka dhënë edhe a durea, me kuptimin “të jesh në dhimbje, të ndiesh dhimbje fizike.” Të vërehet këtu paralelizmi semantik-strukturor me latinishten mālum që ka dhënë mall në shqipen.
E njëjta rrënjë e latinishtes, si dolēre, ndeshet – sipas Çabejt – në shqipen përdëllej “kam mëshirë, mëshiroj”; fjalë të cilën ky autor e nxjerr nga një folje hipotetike *dëllej, e cila është ruajtur te Buzuku, si një emër prejfoljor: “ju qi ani bukënë e dullyesë” (qui manducatis panem doloris); por që përndryshe sot ka humbur.
Tani, duke parë që fjalë si saudade për portugalishten ose dor për rumanishten dhe më parë edhe Sehnen e Sehnsucht për gjermanishten kanë shërbyer si pikënisje të frytshme për argumente dhe shtjellime filozofike, ndonjëherë edhe të lidhura ngushtë me frymën “kombëtare” të kulturës të mishëruar në gjuhë, mbetet për t’u parë mundësia që diçka e ngjashme të kërkohet edhe te shqipja mall, në raport me karakteristikat e kulturës shqip, tradicionale dhe reflekse.
Si pikënisje mund të shërbente edhe krahasimi i mall, fjalë relativisht e vjetër, me dashuri – që është neologjizëm; por edhe me fjalë të afërta, si të dua etj. Na vjen më e lehtë t’i themi dikujt më ka marrë malli se t’i themi të dua (siç thotë italishtja “ti voglio bene”); e kemi më të lehtë dhe të natyrshme të tërhiqemi ndaj tjetrit kur na mungon ose kur nuk e kemi afër, se kur e kemi të pranishëm. Kur takohemi me një njeri të dashur, i themi “sa më kishte marrë malli”; duke e shprehur gëzimin që ndiejmë nëpërmjet përshkrimit a përmendjes së vuajtjes sado të ëmbël që patëm ndierë kur ishim larg. Për arsye të ngjashme, “malli për atdheun” na tingëllon më mirë se “dashuria për atdheun”; meqë të parin e ndiejmë kur jemi larg, ndërsa të dytën na e mësojnë me ideologji.
Edhe me introspeksion, do të bindemi se hapësirat më intime të qenies sonë na sundohen nga malli – ose ndjesia për gjithçka të bukur a të shtrenjtë a të dashur që e kemi pasur e që, si rregull, e përjetojmë vetëm ngaqë nuk e kemi më. E ndërtojmë jetën duke u larguar hap pas hapi nga gjithçka që kemi të çmuar, dhe pastaj e vuajmë ëmbëlsisht distancën që shkakton largimi. Por një kulturë e sunduar nga malli është edhe kulturë e sunduar nga subjekti i mallit, që jetën më shumë e ka jetuar, sesa po e jeton; ose të paktën që vlerëson më shumë ç’ka jetuar, se ç’po jeton.
Shqiptari i sotëm shfaqet në publik si rregullisht i kapur nga malli: për prindët që i jetojnë larg, për vendet ku ka kaluar fëmijërinë, për librat e kahershëm, për Beatles-at, për filmat bardhezi, për shokët që ka pasur dikur – ngaqë jeta i ka detyruar shpesh brezat të zhvendosen, por edhe ngaqë e kanë gjetur të gatshme në gjuhë fjalën e duhur, për t’ia vënë emrin përjetimit. Edhe atyre që vetë nuk largohen, u largohen të tjerët – yni është një univers fatalisht në zgjerim e sipër.
Njëkohësisht ky mall na mban edhe të mbërthyer pas së shkuarës; duke na e ngadalësuar progresin dhe duke na bërë të ëndërrojmë përsëritjen, kthimin, ri-përjetimin – karakteristikë përndryshe e një kulture që ia kanë prishur rehatin dhe harmoninë e qenies. Me ne, shqiptarët, historia nuk ka qenë zemërgjerë, por kjo nuk do të thotë se e kemi pasur fatin të shkruar në gjuhë, përkundrazi: gjuhës vetëm sa i kemi kërkuar ndihmë, për të gjetur fjalën që na duhej, ose për t’i vënë emrin kondicionit tonë.
E njëjta karakteristikë, në përpjesëtime të ndryshuara, shfaqet edhe në marrëdhëniet ndërpersonale – poetëve shqip sikur u vjen më e lehtë të shprehen për dashuri të shkuara, se për ato që do të vijnë; hiri u vjen më poetik se zjarri; kujtimi më poetik se vizioni për të ardhmen. Edhe pse malli është edhe ai një lloj dëshire, zakonisht nuk të bën të hidhesh në veprim: te poezia “Mall” e I. Kadaresë (1976), uni lirik që thotë “për ty unë befas ndjeva mall” kur dëgjon a sheh pikat e shiut mbi qelq, nuk është se ky përjetim e nxit që të dalë dhe ta kërkojë objektin e dëshirës së vet; dhe kjo jo ngaqë nuk e gjen dot më, sepse i ka humbur sysh ose ka vdekur, por më shumë ngaqë parapëlqen të mos veprojë, ose të shijojë dhimbjen e ëmbël. Asgjë nuk garanton që realizimi i kësaj dëshire, ose takimi hipotetik, do të jetë po aq i bukur sa malli vetë.
Pamundësia nuk vjen, në këtë rast, nga rrethanat ose nga rezistenca e reales; por është pjesë e dëshirës, ose kusht që subjekti vetë kujdeset ta respektojë, për ta shijuar – sado në mënyrë mazohiste – ndjesinë magjike të mallit; e cila funksionon, njëfarësoj, si endorfinë, ose drogë që na ndihmon ta absorbojmë dhimbjen, duke e shijuar.
Po a do të mjaftonte kaq, për ta përfshirë mallin në kodin gjenetik të kulturës shqipe?
[1] Këtu dhe më poshtë, të dhënat për fjalët nga gjuhë të tjera europiane i kam marrë nga Dictionary of Untranslatables: A Philosophical Lexicon, nga Barbara Cassin (editor), Emily Apter (Editor), Jacques Lezra (editor), Michael Wood (editor), Princeton University Press, February 9, 2014 (i shkurtuar në tekst si DoU). Në uebsajtin e Princeton University Press gjenden disa zëra të këtij fjalori; kam referuar më poshtë fjalën saudade.
Më lejo Ardian, pavarësisht se është një detaj që nuk ngre shumë peshë në këtë shkrim që më pëlqeu, të bëj një saktësim.
Shkruan: peripecitë e tempullarëve në kërkim të Shën Graalit (…)
Graal, Gral, ose thjesht: Kupa, nuk mund të jepet me Shën, që është një cilësim që përdoret rëndom për persona, për njerëz. Do e kisha dhënë: Kupa e Shenjtë ose Gral-i i Shenjtë, meqë bëhet fjalë për kupën nga e cila piu Krishti në Darkën e Mbrame.
Kam frikë se e kam parë diku të përkthyer ashtu dhe nuk e kam vrarë shumë mendjen. Dhe nuk më duket doemos gabim, sa kohë që edhe në gjuhë të tjera (frëngjisht, por edhe anglisht) ndesh në “St Graal”.
Në gjuhë të tjera bëhen të njëjtat gabime që mund të bëheshin edhe në tonën. Këto kohë që kam krahasuar disa përkthime për një punë që po kryej, kam vënë re se ndonëse shpeshtësia e gabimeve në gjuhë të huaja është më e vogël se në tonën, gjenden edhe në to shumë pasaktësi, varësisht nga përkthyesi dhe enti botues.
Eshtë jo korrekte, te thuash a shkruash “Shën Graal”. Ne shqipe fjala ,”Shën”, e vendosur para një emri, ka kuptim vetëm nëse emri eshte emër i nje personi, pra është korrekt të thuhet, a shkruhet Shën Antoni, apo Shën Pjetri, por kurrsesi “Shën Graal”, sepse fjala Graal i referohet kupës, pra nje sendi a objekti.
Ne anglisht, referimi korrekt ndaj objektit ne fjale eshte “Holy Grail”, që në shqip do t’I korrespondonte më mirë “Kupa e shenjtë“, ose “Graali I Shenjtë”, njëlloj siç “Holy Spirit”, ose “Holy Ghost” përkthehet “Shpirti I shenjtë“ dhe jo “Shën Shpirti”.
Kurse në frengjisht shkruhet, a thuhet “Le Saint Graal” që po kështu do të përkthehej korrekt si “Kupa e shenjtë“, sikurse “Le Saint-Esprit” ose “Esprit Saint” perkthehet “Shpirti I shenjtë“ dhe jo “Shën Shpirti”.
Nuk jam linguist, por këtë punë e di, sepse na I patën shpieguar hollësisht në kurset e katekizmit. Kështu që kujdes me “ad hominem” këtu. Just joking.
Gjithnjë prekem kur ndodh si tani që, për një shkrim që më ka kushtuar mund dhe punë si ky më lart, të përqendrohet diskutimi te një yçkël si kjo e Graal-it, që nuk ka lidhje me shkrimin. Ka ndodhur edhe herë të tjera, me sa duket më duhet të mësohem. Në shah këtij marifeti i thonë “deflection” (nuk po guxoj ta përkthej se do të më gjendet ndonjë gabim edhe aty): meqë këtu nuk luajmë shah dhe as kërkojmë fitoren, më duket pa vend që të bëhen të tilla deflections.
Tani, meqë u soll edhe linguistika në muhabet, po sqaroj (1) që gjuha NUK është e logjikshme, por ndjek logjikën e vet (ashtu do të shpjegohet, mes të tjerash, edhe mohimi i dyfishtë i shqipes: “nuk kam qenë asnjëherë në Berat”, i cili bie ndesh me logjikën); dhe (2) kur përkthejmë, shpesh i referohemi një tradite dhe nuk e nisim përkthimin nga e para, por e bëjmë siç e kanë bërë të tjerët. Kështu më ndodhi edhe mua me Holy Grail, të cilin e përktheva “Shën Graali” jo fjalë për fjalë, por ngaqë ashtu e kam parë të përkthehet.
E kuptoj që ky përkthim mund të ketë probleme logjike dhe jam dakord që “Graal-i i shenjtë” do të ishte përkthim më logjik; por nëse ka një traditë për ta përkthyer si “Shën Graal-i”, unë do të isha për ta ruajtur. Për fat të keq, nuk kam këtu asnjë referencë për të mbështetur këtë që them: do të isha kurioz të dija si e kanë përkthyer tek “Aivenhoi” këtë term. Tani shoh që edhe Moikom Zeqoja përdor “Shën Graal-i” (http://www.shkoder.net/fjala/2006/mzeqo1.htm), ngaqë besoj edhe ky është ndikuar nga e njëjta traditë që më ka ndikuar mua.
E di edhe unë që “holy” (ose “santo”) përkthehet në shqip “shën” kur u paraprin emrave të njerëzve (shenjtorëve) dhe si “i/e shenjtë” në kontekste të tjera; por si ta shpjegojmë pastaj “Shën Triadhën”? Ju që keni bërë katekizëm, më shpjegoni dot nëse kjo Triadha është gjë shenjtore? Apo të shkojmë ta korrigjojmë dhe ta bëjmë Triadha e Shenjtë, për t’i rikthyer gjuhës logjikën?
Zoti Vehbiu, qellimi im nuk ishte aspak te nenvlersoja punen dhe mundin tuaj, aq me pak te beja ndonje “deflection”. Thjesht me terhoqi vemendjen edhe komenti i dikujt tjeter ne lidhje me perdorimin e “Shën” dhe shtiva edhe une dy rreshta, per te ndrequr qofte edhe nje gabim te vogel. Me falni per bezdine qe ju shkaktova.
Punen e Shen Triadhes, qe perdoret ne terminologjine ortodokse, nuk mund t’ua shpiegoj tamam, por di nje gje, te pakten pjesa e dyte nuk eshte shqip, ne terminologjine katolike Shen Triadha quhet Trinia e Shenjte.
Fakti qe edhe Shen Moikomi na e paska perdorur Shen Graali nuk e ben perdorimin korrekt ne vetvehte, vecse tregon qe edhe Shen Moikomi gabon ndonjehere, e madje ndonje here tjeter ia fut kot fare. (Kemi thene qe nuk duhet te shkojme ad hominem, apo jo?)
Po them gjithashtu se te thuash Shen Graali ne shqip eshte si te thuash Shen Gota, ose Shen Kupa. Shqipja ka edhe raste te tjera kur per jofrymoret perdoret forma me mbiemrin i shenjte, psh themi Mali i Shenjte dhe jo Shen Mali, ose Udha e Shenjte dhe jo Shen Udha.
Argumenti i mesiperm nuk eshte logjik, qe te perdoret kunderagumenti se gjuha nuk eshte gjithmone logjike. Po te tejkaloni paksa gerricjen e sedres, besoj do ta kuptoni.
Edhe nje here, ndjese neqoftese ju bezdisa. Me respekt per mundin tuaj ne kete blog, vecse pak me shume dashamiresi ndaj njerezve qe perpiqen te korrigjojne ndonje gje te vogel nuk ben dem.
Flisni për “gërricjen e sedrës”, por le të mos kalojmë në etiketime psikologjike, sepse ashtu do të kisha dhe unë diçka për të thënë për “deflections” më lart dhe çfarë i shkakton.
Në fakt, më duhet t’ju kërkoj ndjesë, sepse ndërhyrjen pa vend nuk e bëtë ju, por Arb Elo; ju vazhduat një diskutim ku kisha hyrë ndërkohë edhe unë. Prandaj dua të largoj dyshimin se po ju përgjigjesha pikërisht juve: ishte gabimi im që shkrova formalisht “në përgjigje” të ndërhyrjes suaj.
Arb Elo e ka bërë këtë edhe herë të tjera, madje kemi folur në privat për këtë çështje dhe i kam kërkuar që t’i shmangë këto lloj ndërhyrjesh, nëse mundet. Madje i kam shpjeguar se ndonjë autor është larguar krejt nga Peizazhet, pasi i kanë bërë ndërhyrje të tilla; një gjë e papëlqyeshme të paktën për mua.
Megjithatë, nuk ka ndonjë rrezik që unë “të largohem” nga faqja, pse më është prekur sedra.
Tani, për t’u kthyer te argumenti i logjikës në gjuhë: po e them edhe një herë, se disa gjëra, sidomos emra artifaktesh kulturore, përkthehen pa u menduar shumë, ose thjesht duke përsëritur si e kanë përkthyer të tjerët para teje: është tradita që vendos, jo logjika.
Edhe përkthimi prej meje i Holy Grail nuk vjen si rezultat i një procesi analitik të tipit “Holy = Shën” + “Grail” = Graal; por vetëm sa del në formë të plotë nga kujtesa ose “enciklopedia” – për ata që e kanë këtë element në kujtesë.
Unë jam i sigurt se termin “Shën Graal” e kam parë gjetiu në tekste shqip; dhe ashtu e kam bërë timin, pa e marrë fare në pyetje. Nuk është logjik si përkthim, por gjuha është e pasur me gjëra jo logjike. Solla në këtë mes edhe shembullin e Shën Triadhës – emër relativisht i vjetër në shqipe, që dëshmon së paku që “shën” nuk ka qenë përdorur vetëm si prefiks për shenjtorët.
Analogjia vepron dendur në gjuhë, por nuk mund të pritet që të veprojë kudo rregulla e treshit. Në disa raste gabimin logjik e kompenson forca e zakonit; ose një analogji tjetër, më e vjetër; ose depërtimi i një nënshtrese përndryshe të padukshme të tekstit (dialogjizmi). Edhe lidhëza por, në shprehjen “Na vjen shumë keq, por dyqani është i mbyllur në këtë orë” nuk përligjet dot nga ana logjike – e megjithatë kjo nuk na bën përshtypje.
Edhe Moikomi mbase lajthit në tekstin e vet; por fakti që Moikomi e ka përdorur formën “Shën Graali” tregon JO se ky version është i saktë, por thjesht që ky version ekziston në shqipe përtej “gabimit” tim, dhe është përdorur nga njerëz që Graalin e njohin pa dyshim mirë, dhe e dinë se është kupë, jo shenjt.
Meqë jemi në lëmin e ligjërimit kishtar, le të pyesim: si e ka emrin nëna e Jesuit? Disa do të thonë: Maria, disa të tjerë Mëria – dhe po ajo shqipe që thotë “Maria” do të thotë edhe “Mëria” (te “Shën Mëria”). Këtë kontradiktë e mban në këmbë vetëm tradita dhe nuk besoj të jetë ngritur kush seriozisht dhe të kërkojë ta mënjanojë.
Përndryshe emra të sigurt, si “Shën Triadha,” mua më konfirmojnë një përdorim të caktuar, jo-logjik, të mbiemrit prefiksal “shën”; jo logjikën e këtij përdorimi. Prandaj nuk mund të kundërshtohet përdorimi im i “Shën Graalit” me argumentin se te “Shën Triadha” pjesa e dytë nuk është shqip (aq më tepër që është shqip).
Lini të kuptohet, në ndërhyrjen tuaj, se po e teproj dhe se po më mungon dashamirësia “ndaj njerëzve që përpiqen të korrigjojnë…” etj. Unë mendoj se dashamirësia ka vendin e vet, por krahas virtyteve të tjera, si bie fjala takti dhe respekti për mundin e tjetrit. Arb Eloja i kishte të gjitha mundësitë që ta sqaronte punën e “Shën Graalit” privatisht, siç e ka bërë për gjëra të ngjashme.
Nëse m’u drejtua publikisht për një hiçgjë, ishte zgjedhja e tij që ta bënte – po aq sa imja që ta bëj tani punën tërkuzë. Dhe nuk po flas me cilësinë e administratorit të blogut, por thjesht të autorit të shkrimit më lart.
Me falni perseri. Neqoftese edhe ju si gjuhetar, per hir te argumentit se ne gjuhe jo gjithecka eshte logjike, justifikoni perdorime bizarre te fjaleve, atehere me thoni vetem, a do ta pranonit ju si korrekte te thuhet “kush liber doli sot”, ne vend te “cili liber doli sot”?
Nese po, atehere I rest my case here and now, nese jo, po ju them se Shen dhe i shenjte ne shqip percjellin po ate ndryshim baze te shembulit te mesiperm, pavaresisht faktit se i shenjte mund te perdoret edhe per frymore, njelloj si “cili” mund te perdoret edhe per frymore.
Gjithsesi falemnderit dhe nuk po deshiroj te merrem me tutje me nje argument qe e shof se nuk ka per te cuar gjekundi.
Meqe ra fjala pavaresisht se c’thote tradita e perkthimit ne shqip, ne anglisht Holy dhe Saint nuk kane kuptime 100% te nderkembyeshme, pra nuk jane sinonime, madje edhe si kategori gramatikore jane te ndryshme. Ju me pergatitjen qe keni mund te shkruanit nje esse cilesore rreth ndryshimeve ne kuptimin e Holy, Saint dhe Sacred. (E di qe ju shkruani dhe punoni per ato gjera qe deshironi, por neqoftese do te fillonit ta shqyrtonit me nga afer kete problem, mbase do te gjeni kenaqesi intelektuale). Fatkeqesisht ne traditen e perkthimit shqip keto te treja behen lemsh. Shendet e te mira.
Kjo pyetje – se si do të reagoja ndaj dikujt që shkruan “kush libër doli sot?” – çon në një debat të madh, dhe pikërisht në atë se çfarë duhet të bëjë gjuhëtari para përdorimeve jo-standard: të ndërhyjë për të shpjeguar se duhen korrigjuar, apo të përpiqet të kuptojë se pse ndodhin (pa çka se këto nuk janë ndërsjellazi ekskluzive).
Disa flasin, në këtë kontekst, për një kundërvënie midis preskriptivizmit dhe deskriptivizmit.
Është një temë që më ka ngacmuar shumë; sidomos ngaqë e kam vënë re se disa prirje – sado të gabuara – për të shkuar kundër normës nuk luftohen dot, madje edhe sikur përdoruesit të gjobiteshin. Për shembull, shumë nga ne do të vazhdojnë të thonë “motrës tënde”, edhe pse norma kërkon formën “motrës sate”; ose të thonë “do vish” në vend të “do të vish” etj. Këtu qëndrimi më i arsyeshëm është që të përcaktohen ato nivele të ligjërimit ku forma si “motrës tënde” dhe “do vish” të konsiderohen si të papranueshme.
Mbaj mend që një herë prof. Mahir Domi na pat sjellë shembullin e shprehjes “nuk më premton koha”, si një përdorim që në fakt nuk kish fare lidhje me foljen “premtoj” – meqë koha nuk premton asgjë; por që ishte një kontaminim nga italishtja “nuk më permeton koha” (il tempo non mi permette). Mirëpo sot e kësaj dite “nuk më premton koha” konsiderohet si normative dhe lidhet me foljen premtoj.
Dikur pata shkruar për një fjalë si snajper, të cilën ne (brezi im) e kemi përdorur për t’iu referuar qitësit të specializuar (sharpshooter), por që tani po përdoret gjithnjë e më shpesh për armën përkatëse; dhe qitësi po quhet snajperist. Gabim?
Në të njëjtin shkrim, përmendja fjalën skafandër, e cila dikur ka qenë përdorur vetëm për kostumin special të zhytësit, por që tani po përdoret rëndom për të shënjuar kaskën e motoçiklistit dhe të automobilistit.
Është e lehtë, por e kotë që të ngrihesh dhe të thuash se ky përdorim i skafandër është i pasaktë; edhe pse mund të kesh të drejtë, askush nuk do të dëgjojë. Për arsye të ndryshme, fjala po përdoret, dhe gjuhëtarit ndonjëherë i duhet ta pranojë këtë “disfatë” dhe të përpiqet ta shpjegojë.
Kjo varet edhe nga ç’rol pret shoqëria dhe kultura që të luajnë specialistët e normës – jo në kuptimin folklorik, të tipit “pse nuk thua një fjalë”, por në kuptimin e masave institucionale, për të mbajtur me rroga ekspertët përkatës.
Unë gjithnjë mendoj se zhvillimet, sidomos ato në leksik, nuk kontrollohen dot nga lart; por mund të ndikohen nëpërmjet një edukimi gjuhësor të përshtatshëm. Vetëm norma e interiorizuar mund të gëzojë një farë imuniteti ndaj mutacioneve.
Shkrimin tim për këtë çështje mund ta gjeni këtu:
https://peizazhe.com/2012/09/11/pershkrime-dhe-parashkrime/
Per te arritur ne perfundimin se malli , si perjetim i asaj qe eshte jetuar , deshmon ngulitjen e shqiptarit ne te shkuar,me teper ne histori sesa ne perditshmeri, pra si qenie sociale e cila me shume perjeton sesa jeton, do te duhej nje studim krahasues, te pakten mes vendeve ballkanike . Ose nje studim i kultures se popujve ballkanike (po i quajme si popuj nomade, me levizshmeri me te madhe-emigracione, shperngulje, spastrime, deportime ) me popuj me pak nomade ( sic mund te jene popujt nordike) .
Por ne rrafshin teorik,per cdo njeri , pavaresish perkatesise etnike apo gjeografike, qofte ky spanjoll apo eksimez, ballkanas apo arab, koha rrjedh njelloj e pakthyeshme, gjerat qe kane dashur apo perjetuar dikur ( femijeria, prinderit, miqte) njelloj i humbasin dhe, per rrjedhoje , perjetojne nostalgjine si tipar i konstitucionit shpirteror. E njejta gje ndodh dhe me malli, si ndjenja e dashurise, vujtjes dhe deshirimit per njerez, vende apo situata prej te cilave jemi perkohesisht te privuar.
Nostalgjia shenjon ndjenjen e humbjes se parikuperueshme ( femijeria, vitet e shkolles, lagjia e dikurshme me qerpice e transformuar nga urbanizimi etj.) Kurse malli shenjon ndjenjen e vuajtjes dhe deshirimit per dicka qe na mungon perkohesisht dhe ku subjekti ka te gjitha gjasat per t’u ritakuar me ate cka i mungon.
A.Plasari ka nje analize te mallit me dorin , permes krahasimit te hipostazave dhe nuancimeve te shfaqjes se tyre ne letersine, popullore dhe te kultivuar , shqiptare dhe rumune, ne librin Don Kishoti zbret ne Shqiperi.
Ardian, më vjen vërtet shumë keq që ma përmend emrin vend e pa vend, sidomos kur bie fjala për sedrën tënde, duhet thënë – të paktën kështu më ngjan mua – shpesh të çuditshme, për të mos thënë të mbufatur. Unë nuk kam nevojë të të shkruaj në privat për të saktësuar diçka, thjesht sepse komentet kalojnë sidoqoftë më parë nën sytë e tu e fundja ishte diçka që kishte të bënte me shkrimin tënd. Mund të mos e kishe publikuar atë koment.
Më duket edhe më e pahijshme të nënkuptosh se unë po të tremb autorët ç’prej kätu, ndërkohë që vetë kam qenë një nga kontribuesit në këtë blog. Jo më, tani e tutje.
Për rastin që nënkupton të përzënies së autorëve: ti shkruan një libër, ia bën kritikën me partneren tënde ende pa dalë libri, publikon një kritikë pozitive për librin e sapodalë e do të marrësh pjesë dhe në diskutim e komente pastaj si “lexues i thjeshtë” – mbetet vetëm pastaj t’i bësh edhe lexuesin e mirëfilltë – e nëse dikush guxon të komentojë përkundër (që ma do mendja është edhe brenda sensit të të komentuarit si të tillë) ti ngrihesh dhe e akuzon këtë si të pahijshëm (nënkupto: rrugaç, harbut, etj.), apo sikur ta ka ai fajin për gafat e tua. E se të tremb autorët.
Më lejo të të ndërmend se ti ishe ai që shkroi një artikull për “vitin shtatëmbëdhjetë” të Majakovskit në përkthimin e I.K.-së, se ti ishe ai që la një koment për bullshit-in në një shkrim timin për një lajthitje të Kadaresë, se ti o mik bën të njëjtat gabime që kritikon e të cilat i bëj edhe vetë me shumicë.
Mirëpo, në vend të lije një pohim të thjeshtë e të mjaftoheshe me një korrigjim mëse normal të këtij “shën” Gral-it pa lidhje, ti je gati ta mësysh tjetrin e të sjellësh argumenta që nuk të nderojnë ty së pari, gjithnjë me justifikimin se qenkësh detaj ky, ndonëse këtë ta kam shkruar qysh në komentin e parë, që kjo nuk ngre fort peshë në shkrim dmth. e që ky, shkrimi pra, më pëlqeu
Për mendimin e shijen time kjo është jo vetëm e pahijshme, por edhe e shëmtuar, ndaj nuk do të marr më pjesë në këtë blog as si autor e as si komentues. Ndoshta kjo të ndih pastaj për të rritur numrin e autorëve e për t’u ndjerë edhe ti vetë ca më mirë. E gjitha kjo pa mllef e pa inat.
E mos m’u përgjigj për gjithë këtë të lutem.
Mirëmbeç(i)!
Flet për sedër timen të çuditshme “për të mos thënë të mbufatur”, në një kohë që komenti yt është shembull i një sedre të çuditshme dhe të mbufatur.
Ti ke shkruar relativisht shpesh te Peizazhet dhe e ke nderuar këtë faqe, por edhe je nderuar. Më vjen keq që largohesh, por edhe nuk është se do të më dalë gjumi natën për këtë.
Nuk të ndjek dot në ankimet dhe rekriminimet e tua më lart, dhe në fakt as që dua të humb kohë me to. Kam qenë gjithnjë kundër korrigjimeve gjuhësore në komentet, dhe ti e di këtë më mirë se shumë të tjerë. Si administrator i kësaj faqeje që jam, qëndrimet e mia vlejnë edhe si politika editoriale.
Rrugë të mbarë dhe ta dëgjofsha zanin e mirë.