Këto ditë del nga shtypi, botuar nga Shtëpia Botuese “Pika pa sipërfaqe”, vëllimi i tretë në prozë nga Arben Dedja. Libri përmban tregime dhe intervista. Por kemi të bëjmë me “Intervista të pamundura”.  Thotë autori, mes të tjerash, në “Hyrje”:

Këto “Intervista të pamundura” janë një homazh për radion, veçmas për radion italiane. Ndryshe nga ç’mund të mendohet, ishte radioja (dhe aspak televizioni) që, bashkë me librin, na mbajti mendërisht gjallë në ato kohëra të dikurshme e të përfolura. Prej një programi radioje, pra, paturpësisht (shpresoj të më falet) rrëmbeva ide dhe titull. Flas për programin radiofonik homonim, tashmë kult, të Rai-Radio 2-shit, transmetuar në vitet 1973-75 (por me replika të shumta edhe më vonë) gjatë të cilit njerëz të kulturës të Italisë së asaj kohe, kryesisht shkrimtarë, por jo vetëm të tillë, “intervistojnë” 82 personalitete epokash të kaluara, të pamundur, pra, të takohen vërtet.

I njoha qysh fëmijë këto intervista dhe me kohë mësova t’ua shijoj rrjedhshmërinë, ironinë, shijen absurde. Janë gati të gjitha të jashtëzakonshme. Të preferuarat e mia: Umberto Eco që interviston Muzio Scevola-n, por edhe Pietro Micca-n, Nelo Risi që interviston Maratin, Andrea Camilleri Stezikorin, Guido Ceronetti Pellegrino Artusi-n, Edoardo Sanguineti Vincenzo Monti-n, Italo Calvino Montezumën, Vittorio Sermonti Bismarkun, gati krejt intervistat e Giorgio Manganelli-t (shkroi 12).

Figura retorike është prozopopeja, që e kemi kur bëjmë të flasin si të ishin njerëz, sende të pa shpirt, ndonëse quhet prozopope edhe ligjërimi që bën një i vdekur.

Ja njëra nga intervistat, ajo me piktorin Edward Lear.

---

Edward Lear, ekscentrik

Edward Lear: Bujrum, i nderuar mik, në Vilën Tennyson, këtu në San Remo. Parva, sed apta mihi, sed nulli obnoxia…, siç shkruante Ariosto. Qëkur një dromoman si unë, një anglez që pjesën më të madhe të jetës e kaloi jashtë Anglisë, e kanë mbërthyer uhet e ahet e moshës, miqtë, shoqëria i janë e vetmja ëndje. Eh, nuk mund më të vemi brigjeve të arta ku vallëzonim dikur. O Tokë! O Jetë! O Kohë! E kotë të jetosh me të kaluarën, e kotë të vështrosh përpara.

I: Ju faleminderit, për mikpritjen. Ndjehem vërtet i nderuar.

Sa qejf të takosh Z. Lear!
Që ka shkruar vëllime me dokrra!
Cave u duket xanxar dhe i shtirë,
po e quajnë t’lezetshëm ca kokrra.

E ka mendjen konkrete, t’llastuar,
ka hundë të madhe në majë;
ka surrat pak a shumë t’përçudnuar,
e ka mjekrën që ngjan si floknajë.

EL: Nuk e kuptoj ç’thoni, por, ama, ju mora vesh mirë. Se tingullin e kësaj gjuhe e kam gjegjur për vite e vite të më tringëllonte ndër veshë. Oh, ju flisni si Giorgio! Gjuha e dytë e kësaj shtëpie, sidomos kur i ndjeri, good old Giorgio, mbeti i ve e u transferua këtu me gjithë djemtë, pas kthimit tonë nga India. Dhe, sigurisht, me pak intuitë i njoh vargjet: janë të miat. E kush i ka përkthyer?

I: Hmmm, unë (me përulje) zoti Lear…

EL: Ju lumtë, zotëri. Kësisoj e fituat të drejtën për të më intervistuar. Se, shikoni, intervistuesit sikur s’më pëlqejnë dhe aq. Të futësh hundët në jetën private të tjetrit në atë farë feje. I kam pasur gjithnjë të ndara punët. Në udhëtimet e mia të shumta nuk kam pranuar kurrë të fle në dhomë me të tjerë, qofshin bashkëbujtës, apo miq të zemrës. Vetëm Giorgio m’i dinte ca të fshehta: shkopi në mes të dhëmbëve, për shembull… Po kjo s’ka ç’ju duhet. Atëherë? Si ju duk vetëportreti im në vargje?

I: Mjaft i arrirë. Vetja juaj e parë gjithë vetëironi dhe një understatement tipik anglez. Me talentin si poet…

EL: Ok, Ok, i dashur mik! Poet, vërtet, do vargjesh të lehta, pastaj shkrimtar librash udhëtimi, edhe muzikant bile, por, ndoshta, do t’ju bëhet qejfi të keni një vetëportret tjetër timin, përsëri me laps e letër, por në një art që më përket më fort, ku shpreh talentin tim më të epër? E dini, patjetër, por po ua theksoj edhe më: është arti i pikturës. Mijëra akuarele. Qindra piktura në vaj. Dikur dhe ilustrator i njohur botanike e papagajsh, mësues pikture (vetë Mbretëresha Viktoria, atëbotë veç një princeshë nazike, ka marrë leksione nga unë). Ja, pra, një vetëportret i imi: në trajtë engjëllore, ndoshta përkundër me atë që në të vërtetë jam:

I: Ç’thoni kështu! Nga të gjithë artistët e autorët anglezë, ju më fort se të tjerë përhapni rreth vetes simpati, mirësi, butësi, zemërgjerësi…

EL: Ju falënderoj, por më ndodhi diçka që jo gjithkujt i ndodh në jetë: sublimimi i fëmijërisë. Linda më datë trembëdhjetë të një viti të varfër në haje, isha i trembëdhjeti i fëmijëve të familjes sime mbetur gjallë (se, foshnje, qemë gjithsej 21) dhe nëse dua t’i përmbledh ato kohëra të largëta, me pak fjalë do të qe: hidhërim dhe dhimbje. Prindërit thjesht s’kishin nge e nerva të merreshin me mua; vija shëndetlig, isha azmatik e me vështrim të dobët, isha depresiv e i pagjumë, kisha edhe nja dy sëmundje të tjera që as goja nuk m’i nxë (hmmm, për njërën, thonë që s’quhet më sëmundje!) dhe, kur të gjithë prisnin të merrja edhe unë udhën pa kthim si i trembëdhjeti i familjes sime, motrat e mia m’u bënë nëna, motrat e mia më shpëtuan. Një aureolë prej frymës së tyre natyrëmirë më mbështoll e më mbrojti kudo që shkova dhe veç kur ato e lanë një e nga një këtë jetë skena mbeti vërtet bosh. Përse, zotëri i dashur, keni një buzëqeshje të stampuar në fytyrë dhe sy të lagur ju vezullojnë nga pak?

I: Sepse në vendin ku kam lindur (e keni kuptuar, sigurisht)…

EL: Patjetër! Vazhdoni, ju lutem.

I: Në vendin tim, pra, i kanë kushtuar dashurisë së motrës për vëlla disa prej këngëve e baladave më të bukura të të gjitha kohrave dhe në gjuhën që iu recitova pak më parë fjala motër, vjen çuditërisht nga latinishtja mater – nënë.

EL: Le ta largojmë tash melankolinë, o kapedani im shqiptar. Si tani më kujtoheni me brucën hedhur supit. O hane të Shqipërisë! O hane të Tiranës!

I: Jo, ju lutem, mos filloni tani: ju siguroj që situata ka ndryshuar. Nuk gjen më hoteleve të Tiranës pleshta, morra, tartabiqe. Ok, “pastërtia nuk është virtyti më i ndritur kombëtar”, po hajdeni t’ju çoj njëherë te “Rogner”-i, te “Pesëmbëdhjetëkatëshi”…

EL: Ju besoj! Po qentë rreth këtyre hoteleve kanë ndryshuar ndopak? Se ishin tmerrësisht të egër në kohën time, qenë bërë një kërcënim i vërtetë. As sokëllimat e barinjve, që sokëllinin aq fort, nuk ua mblidhnin mendjen. Praktikisht pikturoja gjithnjë me një kafaz pranë, ca për të mbajtur larg kurreshtarët, ca për t’u mbrojtur nga qentë.

I: Jo, mjerisht, kjo puna e qenve nuk se ka ndryshuar, vetëm se vërtiten më shumë andej kah Parlamenti. Po të kthehemi pak, meqë ra fjala, tek ai udhëtimi juaj i parë në Vendin e Shqipeve. Në një letër drejtuar motrës suaj Annë, i keni shkruar: “Jam i prirur më tepër ndaj një udhëtimi në Shqipëri, e cila është përsosmërisht e qetë”. Të qenit “përsosmërisht e qetë” e Shqipërisë, më ngacmon, se na tingëllon, në rastin më të mirë, cazë e çuditshme neve shqiptarëve. Mistere të artit. Po a nuk e kemi mësuar në shkollë që pikërisht në atë periudhë, jemi në vitin 1848 më duket, zhvillohej e kushedi sata kryengritje, kësaj radhe kundër Tanzimatit?

EL: Ndoshta, por unë nuk pashë gjë. Më mbanin brenda një flluske ngjyrashumë, siç dinë të mbajnë shqiptarët brenda flluskës së mikpritjes të huajt. Ndër fshatrat e qytetet ku u ndala, tani që e mendoj, kish ca si tepër morte, me vajtimet me kuje që zgjasnin ditë të tëra, por kurrë s’vajta të marr pjesë në to. Pastaj vendit atë ndjenjë qetësie ia jepte peizazhi. Mjaft të shihje monarkun e madh – Tomorrin – i vrenjtur mes madhështisë së kuqërreme, apo i zymtë në fikatjen e dritës. Prisja me durim ta pikturoja derisa retë plasariteshin, i mbetur pa frymë nga maja e përbormë dhe gërxhet mahnitës.

I: Më bëhet qejfi! Sinqerisht, si shqiptarë na bëhet qejfi. Por, lermëni t’jua rrëfej, përpara se ndokush tjetër herët a vonë ta bëjë këtë, që juve sot, në këtë tjetër të nxitueshëm shekull, njiheni për poezitë, ato light verses të shpenguara e hokatare që ua lexojmë të vegjëlve tek mëkoten. Jeni në çdo antologji të poezisë angleze, pranë shumë të dashurve poetë tuaj Lord Byron e Lord Tennyson, juve, kurrë lord, lindur varfanjak; dhe plot anglezë sot ndoshta nuk i dinë mirë emrat e këtyre lordëve që sapo thashë, gjithsesi të bekuar, por emrin e Foss-it plak e dinë, ama. Ndaj po rrokanisem t’ju përkthej në gjuhën e shqiptarëve.

EL: Më keni habitur! Po më thoni që tërë ato mijëra piktura, në kohën tuaj aq të largët meje nuk e vlejnë asfare, sa ç’vlejnë ato vargje bërë për lojë, tek bridhja e argëtohesha me fëmijët e Lord Stanley-it apo me fëmijët e miqve, shokëve, dashamirëve (fëmijët e të tjerëve, pra, se kurrë të mi nuk pata) kur vinin të më vizitonin mua, vetmarakun plangprishës? Po më thoni që ato vargje, recituar shkujdesur, pa i menduar dy herë, ma kanë dhënë famën e pashlyeshme? E gjithë ata historianë, eksploratorë, ambasadorë që pata njohur në jetë e me të cilët kisha hyrje e dalje, qenkan tash veç emra bosh e fotografi të mykura në kantinat e nipërve e, nëse emri u del ndonjëherë në syprinën e ashpër dhe çmendarake të jetës, ndodh vetëm se përmenden në ditaret a letrat e mia? Këtë po më thoni? Dhe të mendoni që botimin e parë të atyre vjershave e bëra me pseudonim, të dytin në 100 kopje me para nga xhepi…

I: Me para nga xhepi? Po na ngushëllokeni kështu nga pak ne poetëve shqiptarë sot.

EL: Mos u tut, i dashur mik! Ki besim te talenti yt i rrallë dhe, sidomos, te financat e tua. Pra, ju po më përktheni? Po përktheni të papërkthyeshmen, me bindjen që, si unë përpara 150 vjetësh, do të lozni me gjuhën dhe lexuesin. Për shembull, kuriozitet ky, te “Vetëportret i laureatit të nonsensit” që më lexuat qëparë, aty ku them (vargu i fundit i strofës së pestë): He weareth a runcible hat, si e keni dhënë në shqip?

I: Hmmm! Epo, zoti Lear, të më falni domethënë… domethënë… unë nuk gjeja gjëkundi një fjalë të përshtatshme për runcible, kontrollova, më besoni, të gjithë fjalorët e mundshëm, fut aty edhe prestigjozin, gjithëpërfshirësin: “Fjalor gegnisht-gegnisht i fjalëve të internuara, të burgosura e të pushkatuara nga komunizmi” (Sh.B. Gjergj Fishta, Shkodër 2013) dhe, ngaqë nuk gjeja dot gjë për runcible, hmmm… thjesht e lashë pa përkthyer. Mund të shkëlqesh me prani, por ndoshta shkëlqen më fort me mungesë, siç shpresoj të jetë rasti për këtë fjalë “ekscentrike”.

EL: Ju kuptoj: një herë mund të ndodhë. Por mos kujtoni se do ta hiqni qafe kaq kollaj këtë fjalë. Do ta hasni shpesh. Kurse nëpër fjalorë: kurrë. Thjesht ngaqë e kam shpikur vetë. Për shembull, përveç runcible hat, do të hasni: runcible wall, runcible cat, runcible goose…

I: Oh, mos më dekurajoni tani! Ndonjë ndihmë të vogël, sugjerim?

EL: Ja pra: runcible goose, pavarësisht nga dukja, do të thotë… budallë. Të tjerat… nuk i di. Ka edhe autori të drejtën e vet të mos i dijë të gjitha fjalët që përdor. Por kam edhe togfjalëshin tjetër, më të famshmin ndoshta: runcible spoon. Këtë, a e gjeni dot?

I: Hmmm! Lugë… , lugë e…

EL: Më falni, i dashur mik, por keni marrë shtegun e gabuar. Diçka, gjithsesi po jua sugjeroj: runcible spoon është… një lloj i veçantë piruni. Kaq mund t’ju rrëfej hëpërhë.

I: E shoh shumë mirë që vështirësitë janë të mëdha po të kërkoj t’i rri besnik tekstit, por bëhen minimale kur marr fluturimin. Ndaj, them, të bëj ndonjëherë edhe unë si ju, të sillem si ju, të jem, dreqi ta marrë, pak ekscentrik. Desha t’ju pyes, nëse më lejohet, për këtë ekscentrizmin tuaj?

EL: Epo, në radhë të parë, ne anglezët kemi të gjithë një dozë bazale ekscentrizmi. Se “çdo anglez është një ishull”. Besoj do të jetë ai izolim prej ishullari që na e nxjerr aq në pah atë sens të çuditshëm e të papërmbajtshëm përhënieje. Por mos kujtoni, i dashur mik, se mund të bëheni edhe ju ekscentrik ashtu tak-fak. Ekscentrik njeriu lind, nuk bëhet. Ekscentrizmi është sjellje e shpirtit, tipar i një mënyre të pari gjërash çuar në ekstremin e vet, është aftësi intime për të nxjerrë në pah pjesën më mendjekrisur të vetes sonë, një formë beninje (nuk e di sa e shërueshme) e të qenit i lojtur. I ndjeni se i zotëroni edhe ju të gjitha këto?

I: Po.

EL: Shkencërisht më mirë se kaq s’e përcaktoj dot termin. Le të themi që ekscentrizmi është përkufizim alternativ për “energjinë”. Megjithatë, i dashur mik, si ai psikologu i mirë, unë e kam në mendje një pyetësor të shkurtër që, po t’jua drejtoj, mund ta kuptojmë sot e gjithë ditën a jeni edhe ju, si unë pak, le të themi, “i shkarë”.

I: Oh, ju lutem, jam gati t’i nënshtrohem çfarëdolloj pyetjesh. E kuptoj që, me këtë rast, rolet përmbysen dhe unë, nga intervistues, po dal i intervistuar, po a nuk është, mes nesh, krejtësisht normale e gjithë kjo?

EL: Dakord, le ta fillojmë lojën. Duhet të më përgjigjeni shkurt e çiltër dhe, në fund, unë do ta shpall gjykimin. Pyetja e parë është kjo: Ç’është për ju realizmi më cinik?

I: Është… është bonsens mediokër.

EL: Vazhdojmë. Ç’qëndrim keni ndaj luzmës njerëzore?

I: Përpiqem t’i rri sa më larg.

EL: Po vetja, a ju duket superior?

I: Hmmm, po!

EL: A ndjeni, vallë, një si tërheqje të papërmbajtshme drejt librave, drejt fantazive boshe?

I: E pranoj…

EL: Shihmëni pak në sy: kush është motori që e vë më fort në lëvizje jetën tuaj?

I: Pa dale! E di. E kam në majë të gjuhës. Është… është… mërzia.

EL: Dhe pyetja e fundit: Ç’është kompeticioni për ju?

I: Kompeticioni? Thjesht… humbje kohe.

EL: Epo, i dashur mik, nuk mund të mos vë re sa hijshëm e bartkeni edhe ju një dozë të mirë ekscentrizmi. Qëkur atëbotë përshkova trollin tuaj e ndjeva kokallash që izolimin nuk ta jep, siç paç kujtuar, vetëm uji, por edhe mali, i lartë dhe vetmarak, blu i errët, me thepësira, ullinj e shkazma. Izolimi shekullor i këtyre maleve: ekstravagancë aq e hollë, e ndërlikuar. Tani që iu përgjigjët paq pyetësorit, jam i qetë që mund të më përkthekeni. Po për të më botuar pastaj? Së paku, them, këtë intervistë kaq atipike.

I: Për intervistën njëherë e kemi shtëpinë botuese, i nderuar poet? Quhet “Pika pa sipërfaqe”.

EL: Si thatë? Epo emër! Ekscentrikë edhe këta. Eh, kjo intervistë, çne intervistë, më mirë të themi bashkëbisedim, e ndiej që mund të zgjasë pa fund. Kurse më duhet, i lodhur, të tërhiqem odave të mia. Por ju premtoj ta vazhdojmë një herë tjetër, ndoshta kur ta keni kryer krejt punën. Jeni kurdoherë i mirëpritur. E vetmja periudhë e vitit që nuk do t’jua sugjeroja të më bujtni është diku aty nga fillimi i shkurtit (mjerisht, datat nuk janë të përcaktuara fort saktë, ndonëse e di që shqiptarët bënin lobbying t’i kishin sa më afër muajit mars që të ish e mundur, se ashtu sinjali, thoshin, por s’e kuptoj mirë, është më i fortë) kur këtu në San Remo zhvillohet një festival i muzikës së lehtë, i rrëmujshëm e afon, dhe nuk gjen dot vend ku të hedhësh as mollën. Hajt, tani dulcis in fundo (të më falni për pseudo-latinishten time, që është si e juaja), pa më recitoni (në shqip, kuptohet) ndonjë limerick.

I: Patjetër. Ja, për shembull:

Na qe një Plak që derdhte lot
se derë e gardhit s’mbyllej dot;
pa do minj barkbaula
llupën pallto e kësula
tek kotej ky kreshnik i kotë.

EL: Ha-ha-ha! E ç’them këtu? S’e marr vesh as vetë. Një tjetër, a keni ç’të më recitoni tjetër?

I:

Na qe një Gërxho prej Vezuvi
q’studionte veprat e Vitruvit;
por kur llava i dogj
piu sa u bë karroq
ky Gërxho shëndetlig Vezuvi.

EL: Gërxho? Well done! Gërxho.