Nga Iris Sojli
Lexova me shumë kërshëri artikullin e Ardian Vehbiut “Fluturim i vështirë” mbi albumin e fundit të Elina Dunit “Dallëndyshe”. Më vjen gjithmonë mirë kur njerëz të kalibrit të z. Vehbiu ushqejnë dhe nxisin artin e kritikës për vepra shqiptare, ose nga shqiptarë.
Siç kuptohet dhe nga titulli, ky album, prodhim i ECM (një nga shtëpitë muzikore të Jazz-it më cilësore dhe të afirmuara në botë), nuk gëzon kritika shumë pozitive nga autori i artikullit. Megjithëse, siç ia nis dhe ai vetë, iu afrua albumit me kujtimin admirativ të një interpretimi virtuoz të Dunit, gjatë një koncerti në Tiranë, përshtypja që i la më pas ky dëgjim nuk ishte e njëjtë. Në kritikën e tij, të mbështetur në argumente sa muzikorë aq edhe empirikë, Vehbiu parashtron disa bemole të këtij albumi të 
katërt të kuartetit. Personalisht, mund t’i parashtroja kësaj kritike mjaft kundër-argumente për të mbështetur mendimin tim tejet pozitiv për punën e kuartetit në këtë album. Mund t’i quaja të ngutura (ose jashtë kompetencave të një kritike) propozimet për të përdorur njërin instrument apo tjetrin, si një zgjedhje e qartë dhe e lidhur ngushtë me produksionin dhe qëllimet e tij. Gjithashtu, mund të quaja mjaft zvogëlues cilësimin “cool” për një artist të afirmuar si Colin Vallon, ose të flisja për aspektin poetik dhe, pikërisht, “kontemplativ” që thyerjet mes harmonive dhe gjeometrisë së zërit dhe të pianos i shtojnë përvetësimit që kuarteti i ka bërë këtyre këngëve.
Por qëllimi i këtij shkrimi nuk është të hedhë poshtë argumentet e kësaj kritike, e cila, për nga struktura dhe analizimi i çdo argumenti, ka shumë për t’i ofruar përpjekjeve të përcipta kritike që i ofrohen konsumuesit shqiptar të artit. Qëllimi im parësor është të mundohem ta përdor këtë kritikë të Ardian Vehbiut për të përftuar një diskutim mbi subjektivitetin apo objektivitetin e disa aspekteve të kësaj kritike në veçanti, por edhe të artit të kritikës, në përgjithësi.
Siç mund të lexoni në artikull, ajo që e ka shqetësuar më shumë autorin e tij, është pyetja “[se] çfarë u sjell ri-interpretimi këtyre këngëve, të cilat në formatin e tyre burimor pothuajse kanë arritur një farë përsosmërie” dhe përfundimi se, megjithëse për publikun e huaj kjo është një punë cilësore, për publikun shqiptar që i njeh këto këngë (unë për vete nuk i njihja në shumicën e tyre dërrmuese) ri-interpretimi (megjithëse do të doja t’i referohesha më tepër si përvetësim) në formën e zgjedhur nga Elina dhe kuarteti i saj, dështon pasi « dëgjuesi që e përjeton këngën mbi sfondin e origjinalit, do të kërkojë gjithnjë arsyen e këtij ri-interpretimi ». Argument që e çon, më tej, në përfundimin (shumë reduktues, sipas meje) se ky album është një produkt “i ekzotifikuar”.
Argumenti i ekzotizmit haset shpesh, kur bëhet fjalë për të kritikuar punë ndërkombëtare por që i referohen ose kanë në thelbin e tyre kulturën ose traditat shqiptare, ose më saktë, siç i cilëson saktë Ardian Vehbiu “kultura minore ose të emargjinuara ose pak të përfaqësuara në skenën europiane dhe botërore ».
Dhe ja ku, më në fund, arrita tek çështja që dëshiroj të diskutoj në këtë shkrim: A mund të quhet objektive ose, më saktë, e kthjellët, (meqë nuk kemi të bëjmë me teoremën e Pitagorës) një kritikë e cila bazohet në elementë specifikë që i përkasin vetëm një publiku të ngushtë?
Para disa vitesh pasi rishihja Farmakon-in mbresëlënës të Joni Shanajt, bisedova me kritikun e mirënjohur, Mark Cousins, që ishte në jurinë e FFSH, dhe që doli nga salla plot lot e duke iu marrë fryma. Më bëri një analizë të përkryer për regjinë, referencat regjisoriale, muzikën, fotografinë dhe para se t’i thosha se për mua i vetmi bemol i filmit ishte interpretimi bosh i Klevis Begës, ai ma priti dhe më tha “Pastaj dhe interpretimi i Brankos, kryevepër”. Nisa t’i shpjegoj që për publikun shqiptar reagimet e tij tek fliste dhe artikulonte nuk dukeshin të vërteta, por shpejt kuptova që unë isha shumë subjektive dhe opinioni im si shqiptare ishte po aq subjektiv sa dhe opinioni im si Iris.
Prodhimet me në thelb kulturën apo thjeshtë vendin tonë, krijuar ose jo nga shqiptarë, hasin gjithmonë gjykime të ashpra nga populli ynë dhe kjo është më se normale, por, sipas mendimit tim, këto gjykime duhet të ruajnë cilësinë e gjykimit dhe të mos konsiderohen si kritika të mirëfillta.
Nëse do e zbresim në një mikrokozmos individual këtë që po mundohem të shpjegoj, do të merrja si shembull filmin “The Elephant Man” (për të mos qenë në valët e kohës), të cilin familja e të ndjerit John Merrick, njeriut që inspiroi Lynch-in me deformimin e tij, e ka përjetuar tërësisht ndryshe nga publiku i gjerë. E ndoshta me shumë gjëra nuk kanë qenë dakord, brenda të gjithë të drejtës së tyre gjykuese apo subjektive, pasi historinë e njeriut të tyre e njihnin first hand. Por filmi mbetet një nga biopikët më të mirë të historisë së kinemasë dhe ky është një fakt objektiv.
Filmi flet gjuhë kinematografike dhe ajo është e vetmja gjuhë për t’u vënë nën lenten e kritikut. E njëjta gjë ndodh dhe me çdo formë tjetër arti dhe krijimtarie, që gëzon gjuhën e saj specifike.
Dhe meqë mbërrita tek gjuhët specifike të formave të ndryshme të artit dhe për t’iu rikthyer “Fluturimit të vështirë” të Dallëndyshes, nëse dikotomia mes interpretimit të Dunit dhe pianos së Valon-it është vërtet e dështuar ose “dy-dimensionale”, atëherë është publiku i huaj, ai më i rrahuri me eksperimentime të tilla, që do ta vinte në pah i pari. Ndërkohë, për kritikën ndërkombëtare, e cila e ka quajtur këtë album si veprën më të arrirë të kuartetit, kjo dikotomi, e vënë në pah me termin “kontrast[1]”, konsiderohet, bashkë me “surprizën” që ky dëgjim krijon, si vlerë e shtuar e albumit “Dallëndyshe”, në të cilin kuarteti shfaq “një groove elastik, disi dehës, qarkullor, trans-ndjellës”[2].
Padyshim publiku (shumë i ngushtë, për mendimin tim) i cili i njeh mirë këngët e përzgjedhura tek “Dallëndyshja”, ka mundësinë të krahasojë impaktin që krijojnë respektivisht forma burimore dhe përvetësimi i Dunit. Por do të ishte keqardhëse nëse ky avantazh do të bëhej barrierë për të ndaluar kënaqësinë që ky album ka për t’i ofruar publikut.
Në 2006-ën, tek mbetesha në ajër në fund të filmit “Jeta e të tjerëve” të Florian Henckel von Donnersmarck-ut (e paskam kapur keq me filmat, në këtë shkrim), duartrokitjet që publiku francez i kinemasë i rezervoi, i mrekulluar, m’u dukën tejet hipokrite. Duartrokita me to, por isha e bindur se isha e vetmja që kishte të drejtë të duartrokiste. Si mund ta kishin kuptuar ata një film të tillë, kur kishin jetuar tërë jetën në liri? Jo! Ata nuk kishin të drejtë të duartrokisnin, as të kishin një mendim, sepse nuk i njihnin ato kohë, ato vuajtje, atë heqje lirie. Dhe tek u kaloja pranë duke ndjerë urrejtje për hipokrizinë e tyre, dëgjova superlativat e tyre mbi fotografinë, aktrimin, muzikën, dialogjet, dhe shtanga: ishin elementë të cilët unë as që i kisha perceptuar, sepse e zhytur në historinë e këtij filmi, kisha përjetuar vetëm historinë time. Isha unë ajo që nuk e kisha kuptuar atë film mbi të gjitha vlerat e tij artistike dhe gjuhën e tij kinematografike. Një përjetim, që normalisht duhej të më afronte më tepër asaj vepre, më ishte kthyer në një të metë, në një handikap. E që atëherë, çështja e këndvështrimit tek gjykojmë një vepër, më duket çelësi i vetëm për të hapur dyert drejt vlerave (ose jo) që ajo ka për t’i ofruar publikut.
Pa krahasuar Elina Dunin me asnjeri, dhe thjeshtë duke skicuar një paralel, pyes veten, po etiopianët çfarë mendojnë për ri-interpretimet që u ka bërë muzikës së tyre tradicionale Mulatu Astatke?
[1] Boris Senff, 24H
[2] Francisco Cruz, Jazz News
[Shënim: ky shkrim është version i zgjeruar i një komenti të autores në FB. E falënderojmë që e përgatiti në këtë formë për “Peizazhe të fjalës”. Titulli është yni; origjinali titullohej “Retë subjektive të qiellit ku “Dallëndyshja” fluturon me vështirësi”.]
Leksion i mrekullueshëm mbi kinematografinë, do t’i shkëpus ata paragrafë! Ça deshte me thonë autorja, po vras mendjen…
Nje debat i mirepritur dhe uroj qe te nxis dhe nderhyrje te tjera. Sa per kontekst, dhe qe te mos krijohet pershtypja se debati fillon e mbaron me Elinen, kjo dukuri eshte trajtuar dhe me pare ne blog ne disa fusha si letersia, filmi dhe muzika. Me poshte disa prej shkrimeve qe mund te sherbejne per te gjalleruar larmine e debatit.
LETËRSI, GAZETARI DHE FOLKLOR: https://peizazhe.com/2015/01/15/letersi-gazetari-dhe-folklor/
TË LEXOSH KADARENË SI I HUAJ: https://peizazhe.com/2015/11/04/te-lexosh-kadarene-si-i-huaj/
EKSKLUZIVITETIN E KA MUZIKA: https://peizazhe.com/2015/01/14/ekskluzivitetin-e-ka-muzika/
OPERETAT MULTIKULT: https://peizazhe.com/2008/09/30/operetat-multikult/
PAKETIMI I BALKAN FILMIT: https://peizazhe.com/2010/02/15/paketimi-i-balkan-filmit/
A mund të quhet objektive ose, më saktë, e kthjellët,.. një kritikë e cila bazohet në elementë specifikë që i përkasin vetëm një publiku të ngushtë? – shkruan autorja dhe ca më poshtë nënkupton se veprën në fjalë (të cilën nuk e kam dëgjuar e ndoshta edhe nuk do ta dëgjoj – pse njëherë?) mund ta gjykonte si ç’duhej vetëm një publik i huaj.
Së pari, për kritikun në këtë rast, për XhaXhain, nuk mund të thuhej se është vetëm vendas; ai është edhe vendas, edhe i huaj njëkohësisht, e kjo jo vetëm për nga koha e kaluar jashtë; sjell si të thuash premisat ideale për të folur për këtë çështje, aq më tepër që ngjan të jetë edhe njohës i mirë i muzikës jazz.
Nga ana tjetër, kritiku i drejtohet në këtë rast një publiku “vendas” (lexuesit e kritikës së tij janë medoemos shqiptarë) e afërmendsh që do të ishte shumë më mirë që këtij publiku t’i fliste dikush që ia njeh gjuhën e traditat.
Nga ana tjetër, nuk jam dakord me argumentin e sjellë nga XhaXhai, të cilin e konteston dhe Sojli, ndonëse të nxjerrë nga konteksti: … çfarë u sjell ri-interpretimi këtyre këngëve, të cilat në formatin e tyre burimor pothuajse kanë arritur një farë përsosmërie?
Këngët e Bob Dylan-it, sa për të marrë një shembull, janë riintepretuar pa fund nga grupe të njohura e të panjohura, e nuk mund të thuhet në asnjë mënyrë që nuk e paskëshin arritur në formatin e tyre burimor një farë përsosmërie; madje është e kundërta: pikërisht sepse kanë arritur një farë përsosmërie, prandaj edhe ri-interpretohen.
Nëse ri-interpretimi pastaj sjell nuanca të reja, e trajton objektin në një formë “të ndryshme”, kjo është tjetër gjë.
Ndërsa sa për subjektivitetin e kritikës, do të thoja: një kritikë DUHET të jetë subjektive, përndryshe nuk do të kish as edhe pse të bëhej, duke qenë se gjithkush ka veshë vetë të dëgjojë e sy të lexojë (të shohë); me një fjalë, për mendimin tim gjithnjë, subjektiviteti në kritikë mëton t’i tregojë dëgjuesit/shikuesit/lexuesit anë të tjera të veprës, të cilat ai nuk është në gjëndje, për arsye të ndryshme, t’i qëmtojë vetë.
Mund të sillej këtu si shembull një emision kritike letrare, thuajse kult në hapësirën gjermanofolëse për shkak të emrave të rëndë të Marcel Reich-Ranicki-t dhe Hellmuth Karasek-ut, dy nga legjendat e mendimit kritik të pasluftës; emisioni i rimarrë sërish kohët e fundit “Kuarteti letrar”, ku parimisht kritikëve nuk u lejohet të jenë në një mendje me njëri-tjetrin, dmth. diversiteti jo vetëm që nuk pengohet, porse është fort i dëshirueshëm.
Nëse unë do të kisha qenë z.Duni, do t’i gëzohesha më fort një kritike si asaj të XhaXhait, se një kritike lavdëruese, nga ato ditirambiket e zakonshme e veleritëse të anëve tona. Kjo për shkak se lexuesi i saj vetiu është intransigjent e do të përpiqej të gjente kundërtinë e saj në muzikë, duke e dëgjuar, e pëlqyer mbase pikërisht prandaj, këtë të fundit.
Ngjan si paradakosale, por ja që në këtë derexhe e kanë telendisur qokat artin shqiptar; në derexhenë që krijuesit seriozë duhej t’u gëzoheshin kritikave që i kritikojnë e jo atyre që ua ngrenë në qiell veprat.
“Ai që të rreh, të do”, ky farë proverbi ndonëse nuk bën sens në situata fizike, në këtë rast specifik merr kuptim e jo vetëm një të tillë sarkastik…
E nderuar, mendoj se je zgjatur shume per te treguar se kritika eshte… subjektive!
Natyrisht qe kritika nuk mund te jete pervecse subjektive, madje e thote mire Arb Elo, kritika duhet te jete subjektive. Problemi qendron diku tjeter mesa shoh, dhe pikerisht se ti nuk je dakort me kete kritike subjektive te Xhaxhait. Por nuk na jep nje version tendin, te cilin do e lexonim gjithashtu me shume kersheri. Deri sa kjo te ndodhe (nese), une ketu nuk shoh debat.
Ps : Astatken e kane share, refuzuar, ofenduar, bojkotuar, etj etj, sa te duash ne fillimet e veta. Por ndoshta, dhe vetem ndoshta, edhe kjo eshte nje shenje e ‘mire’ se ti mund te jesh ne rrugen e drejte 🙂
Nuk po i përgjigjem ende kritikës së Irisit më lart – dhe nuk është as shumë e rëndësishme që t’i përgjigjem pikërisht unë – por dua vetëm të vë në dukje një aspekt të artit të Elinës, që e bën edhe më relevante këndin nga i cili i qasemi.
Dhe pikërisht, që ajo ri-interpreton këngë popullore të mirënjohura, së paku nga një pjesë e mirë e publikut të saj shqiptar, por jo nga publiku i saj jo-shqiptar. Ky “inter-tekstualitet” i muzikës së Dunit vetvetiu e ndan publikun më dysh, përtej çdo ndarjeje tjetër që mund të bënim – p.sh. publik i mësuar apo jo me idiomën e xhazit, publik që e kupton apo jo shqipen, etj.
Këto ri-interpretime unë nuk do t’i quaja ekzaktësisht “covers” – siç mund të jenë “covers” të këngës së Bob Dylanit, All along the Watchtower, interpretimet që i janë bërë nga Jimi Hendrix, U2, Grateful Dead, Neil Young etj.; ose edhe “covers” të panumërta të “Yesterday”, të Beatles-ve.
Sepse në këto raste, mbetemi pak a shumë brenda muzikës pop, ndërsa në rastin e Dunit, kemi të bëjmë me një ndërrim zhanri.
Veç kësaj, duke qenë “origjinalet” – le t’i quaj kështu – pjesë e trashëgimisë së folkut shqiptar, atëherë publiku shqiptar zë një vend të privilegjiuar në raport me publikët e tjerë; po aq të privilegjiuar sa, të themi, publiku i krishterë në raport me publikun budist ose mysliman, për “Requiem-in” e Mozart-it.
Publiku shqiptar, pikërisht ngaqë i di këto këngë dhe, në masë të madhe, i përjeton si të vetat, është në gjendje të shijojë jo vetëm interpretimin që u bën atyre Elina, dhe elementet që u ka shtuar ose ka hequr ajo, por edhe këngën në vetvete, si objekt pak a shumë abstrakt.
Dhe kjo e bën publikun shqiptar të zërë një vend, siç thashë, të privilegjiuar mes publikëve të mundshëm të albumit; sepse ndryshe është dallimi, të themi, mes publikut shqiptar dhe atij francez; dhe ndryshe është dallimi mes publikut francez dhe atij belg. Në rastin e parë, dallimi është kategorik, në rastin e dytë jo.
[Kur them i privilegjuar, kam parasysh tipologjinë e informacionit muzikor – meqë publiku jo-shqiptar, me përkufizim, nuk do t’i perceptojë referencat intertekstuale të këngëve të Elinës me po aq siguri sa edhe publiku shqiptar. Fakti që ky i fundit mund të mos jetë dhe aq i familiarizuar me jazz-in nuk mjafton për ta kundërpeshuar privilegjin. Natyrisht, nga kjo analizë përjashtoj të gjithë ata që priren ta përjetojnë muzikën e Elinës si të ishte një version mes versioneve të këngëve – ose që thjesht i shijojnë këngët njëlloj sikurse do t’i shijonin po t’ua këndonte, të themi, Eli Fara ose Merita Halili. Kam përshtypjen se një pjesë jo e vogël e publikut të diasporës shqiptare që shkon të ndjekë dhe të brohorasë Elinën në koncertet në Perëndim nuk është në gjendje të kuptojë se këtu bëhet fjalë për një ri-imagjinim të folkut në kontekst jazz.]
Njëlloj sikurse, kur dëgjoj “Yesterday” të Beatles-ve, të interpretuar nga Ray Charles, unë jam në gjendje të shijoj edhe interpretimin që i bën Ray këngës, edhe këngën vetë – edhe pse pa e lidhur doemos me Beatles-at; pse në këtë rast kënga paraqitet si një objekt më abstrakt, si një shifër – së cilës Ray i jep diçka nga vetja, për ta personalizuar.
Në të njëjtën mënyrë, për publikun shqiptar, Elina konstituohet si artiste nëpërmjet diferencës midis interpretimeve të saj dhe versioneve algjebrike, ose abstrakte të këngëve folk që ajo këndon.
Aq më tepër, në rastin e këngëve folk, versione të tilla abstrakte janë gjithnjë të pranishme. Për shembull, nëse “Yesterday” unë gjithnjë do ta lidh njëfarësoj me Beatles-at, një këngë folk unë mund ta këndoj, dhe në fakt e këndoj, pa iu referuar ndonjë versioni të caktuar – thjesht e këndoj ashtu siç “e di”.
Prandaj, për publikun shqip (po e quaj kështu, në kuptimin e një publiku që i njeh këngët e ri-interpretuara nga Elina), diferencat që sjell Elina, me versionet e veta, dalin në plan të parë; ndërsa për publikun jo-shqip, këto diferenca janë praktikisht të parëndësishme: jo se nuk ekzistojnë, por sepse nuk perceptohen dot.
Cila nga dy qasjet duhet marrë në vështrim me përparësi nga kritika? Kjo varet, besoj unë, nga çfarë synon vepra vetë. Kur është fjala për një album, duhet të nisemi nga ata që do ta blejnë – dhe praktikisht amatorët e jazz-it europian, të llojit që prodhon ECM. Kur është fjala për një koncert, atëherë duhet të shohim se për ç’publik është përgatitur pikërisht.
Unë nuk jam shumë në gjendje të kuptoj se si mund ta presë publiku europian jazz folk-un e Elinës, përtej disa konsideratave të përgjithshme. Por mendoj se edhe një analizë kritike e mënyrës si e pret këtë produkt publik shqip është po aq legjitime – aq më tepër që Elina vetë i kushton vëmendje publikut shqiptar që shkon përtej prejardhjes së saj dhe lidhjeve sentimentale që mund të ketë me Tiranën.
[Në fakt, kritika ime fillestare mbulonte edhe aspektin e publikut, edhe aspektin e veprës vetë ose të parë si album xhazi – prandaj edhe mungesa e konstatuar prej meje, e chemistry midis Elinës dhe pianistit nuk ka lidhje me intertekstualitetin e këngëve; ndërsa fakti nëse në ri-imagjinimin e këngëve mund të përdorej ndonjë instrument muzikor me tingull të vijueshëm ka. Por këtë aspekt të dytë do ta trajtoj më vete.]
Xha Xha, ju thoni:
Ndoshta nuk e kam kuptuar mirë argumentin në kritikën “Fluturim i vështirë”, por kjo që thoni më sipër më duket se shkon krejt në të kudërt me thelbin e perceptuar të kritikës së mëparshme për një ri-interpretim të këngëve, të cilat në formatin e tyre burimor pothuajse kanë arritur një farë përsosmërie. Pra nëse një këngë folk mund të këndohet pa iu referuar një version të caktuar, a ka më vënd të flasim për përsosmëri? Për mendimin tim them se jo.
Por edhe më e rëndësishme për t’u theksuar është që të kënduarit ashtu siç “e di” është në thelbin e origjinës creole të jazz-it. Pikërisht për këtë e kam të vështirë ta imagjonoj ‘handicap-in” e dëgjuesit joshqiptar të Elinës. Elina ka kënduar edhe në bullagarish, apo greqisht pwr mendimin tim me sukses. A krahasohet ky sukses me tw kwnduarin e saj nw shqip? Nuk di ta them. Porse dyshoj nëse formati burimor, në rastin e Elinës, ka vërtet rëndësinë që i jepet në kritikën tuaj.Por, sigurisht që dëgjuesi joshqiptar i Elinës dëgjon atë të këndoj ashtu si “e di” Elina, dhe jo ashtu si “e dimë” ne. Ashtu si “e dimë’ ne është në fakt handicap-i ynë, jo i Elinës.
Quartet-i i Elinës në fakt nuk është veçse një grup muzikantësh që luajnë e këndojnë midis tyre pjesën ashtu siç “e di” secili në mënyrën e vet.
Gjithashtu Jazz-i i përafrohet më shumë një bisede, apo dialogu, sesa një monologu. Kjo sigurisht e bën atë më interesant, por edhe më të paparashikueshëm, sepse nuk ka një mënyrë të vetme për të dialoguar. (Ndaj e kam të vështirë ta ndjek pwr shembull argumentin e violinës). Megjithatw pres ta dwgjoj tw artikuluar.
Personalisht, me violinë ose jo, e gjej dialogun në quartet-in e Elinës të thjeshtë dhe të respektueshëm (por jo simple).
Megjithatë, për një gjë bie dakort me ju – ne diskutojmë këtu sepse Elina këndon (shumë mirë) shqip.
Faleminderit autores për ndërhyrjen dhe avenytë që zgjedh t’i qaset problematikës. Pyetja rreh tek pjesa që luan subjektiviteti në krijim e mendimit kritik, jo nëse kritika duhet apo s’duhet të jetë subjektive, sepse kritika gjithnjë niset nga subjekti, i cili pasi ka përvetësuar disa vegla e teknika formulon diçka që synon objektivitet relativ, diçka që s’mbetet në nivelin e mbresave, por e ka kaluar një farë filtri dhe organizimi të elementeve.
E ilustron bukur këtë rasti i “Pharmakon”-it. Dialogu mbi Brankon që sjell I. Sojli kërkon më shumë ndjekje nga të dy bashkëbiseduesit. Nuk mjafton për Mark Cousins ta lavdërojë interpretimin e Brankos, pa e lidhur këtë me analizën e mëparshme mbi aspektet e tjera të filmit, pra me pyetjen: si ky interpretim bashkëpunon mirë me vendimet e tjera regjisoriale. Shikuesi apo kritiku shqiptar nuk ka pse tkurret e largohet nga biseda, pikërisht sepse atij vetë i ngatërrohen nëpër këmbë origjina, Shqipëria, pritmëri, me siguri, ende të ngjyera sado pak edhe me bojërat e Kinestudios. Pa këtë vazhdueshmëri të bisedës, si kritiku frëng edhe ai shqiptar janë thellë në ujërat e subjektivitetit. Por nëse kritiku shqiptar e përdor, ta zëmë, një trashëgimi si e Kinestudios të forcojë argumentin që Branko është i dështuar, subjektiviteti jo se zhduket, por nuk noton më i lirë, e ka një farë litari që e mban në kontroll dhe i jep drejtim (siç e kontrollon plaku i Hemingway-it peshkun kolosal).
Për ta shtyrë krahasimin, prapë me këtë film, unë Brankon e gjej sa të drunjtë — deri diku kinostudial, një version i kthyer me kokë poshtë i Njeriut të Ri — dhe të realizuar, sepse Branko jo-autentik mund të përçojë jetërsimin e të ardhurve, jetërsimin mes brezave, hendeqet e historisë, hendekun që ndan edhe njerëz që duhen kur një histori kthimi e riatdhesimi futet mes tyre. Branko duhet të jetë hero, që synon qashtërsi, por edhe i drunjtë si subjekt i tëhuajtur, si rasti ekstrem i të qenit i huaj mes njerëzve të tu. Dualiteti në nivelin e personazhit bashkëpunon me atë të titullit “Pharmakon”, kurë/helm.
Sidoqoftë, edhe në këtë që them ka subjektivitet, sado i argumentuar, sepse unë zgjedh një lloj leximi cerebral, sepse kjo më ngjan shkencore, por edhe sepse kjo më jep më kënaqësi. S’kam dyshim se edhe Mark Cousins, sado thellë të rrëmihte në kutinë e teorisë, dikur do ngjitej në sipërfaqen e subjektivitetit. Ngaqë subjektive, sado e argumentuar, është edhe preferenca për një shkollë/teknikë/filozofi të leximit të filmit, librit, muzikës, etj.
Këtë e vë re në rastin e “Dallëndyshe”. Unë e preferoj albumin kështu siç është, me një thelb të ashpër, “gritty”, të fragmentuar mes instrumentit dhe zërit njerëzor, në përplasje, sidomos prej pianos, me origjinalët që mund të kenë arritur majat në zhanrin e tyre, por mbeten për t’u ri-mishëruar në zhanre të tjera (mishëruar, sepse mishi i njeriut prodhon si zërin si tingullin e instrumentit). Madje ka momente që interpretimin e Elinës do e pëlqeja më larg origjinalit, baladën më subversive, nostalgjinë më pak të lëmuar. Por edhe në këtë form, për shkak të mospërputhjes kokëforte, albumi përcjell shqetësim subtil, dhe për mua është i arrirë, pikërisht sepse e bën këtë. Por këtu ka doza të forta subjektiviteti, sepse pas zgjedhjes sime qëndron një aleancë me rryma estetike që vlerësojnë elementin erosiv, në kundërshtim me një kritikë që vlerëson harmoninë dhe unitetin e veprës. Të paktën deri këtu arrij t’i zhbiroj skutat e subjektives.
Do te ishte shume me mire sikur JU te jepnit opinionin tuaj kritik dhe sigurisht subjektiv mbi albumin ne fjale; gje qe do te zgjeronte dhe lartesonte debatin kritik ne kete fushe. Edhe une psh, nuk isha plotesisht dakort me disa nga konkluzionet e kritikes se Vehbiut, por per te qene korrekt ,do te me duhet te shkruaja dhe une kritiken apo vleresimet e mia subjektive per albumin ne fjale, por jo te beja kritiken e kritikes. Kjo gje as qe do te me shkonte ne mendje fare.
Duke degjuar disa kenge te albumit mendoj se Xhaxhai i ka rene kokes me kritiken e tij madje eshte treguar teper i bute. Kjo sepse ai si shumica e degjuesev shqiptare ka nje pritshmeri joreale ndaj Dunit.
Eshte e vertete qe interpretimet e Dunit dhe Vallonit krijojne nje skizem qe nuk te con asgjekundi. Por edhe keshtu, me sepaku Valloni ka meriten se eshte i vetmi qe po ben xhaz. Nderse interpretimi i Dunit i perafrohet me shume muzikes New Age. Eshte per te ardhur keq qe sa me shume perfeksionon zejin e kengetares aq me larg konceptit artistik eshte Duni. Flas per ate koncept qe ka parasysh Xhaxhai ne artikullin e tij por edhe shume degjues te artit bashkekohor. Perndryshe per ashiket e muzikes New Age, Duni shkelqen.
Edhe dy fjale per venien prane te dy artisteve (Duni dhe Shanaj) ne artikullin e Sojliut. Mua me duket se veshtire se qendrojne prane. Duni ka vite qe “vjel” folklorin shqiptar dhe e eksporton ate ne perendim. Shanaj me Farmakonin e tij sjell nje film me fryme godardiane me vonese kohe ne vitet 2000, pra duke kryer nje importim. E vetmja e perbashket eshte se keta jane artiste ne perpjekje. Dhe te them te drejten Shanaj ka me shume gjasa t’ia dale. Ndersa Duni as e ka pasur ndonjehere si qellim ate qe ia veshin dashamiresit.
Përshëndetje të gjithëve. Më vjen mirë që këto përqasje kanë provokuar një debat kaq interesant dhe të formuluar. Thjeshtë dhe në rast se qëllimi i këtij shkrimi është keqkuptuar, kam dëshirën të shpjegoj se, në asnjë mënyrë ky shkrim nuk përbën kritikë mbi kritikën e Z. Vehbiu. Këtë jam munduar ta sqaroj edhe brenda tij. Unë marr thjeshtë shkas nga disa prej argumenteve të autorit, për të vënë në pah një qasje e cila, sipas meje, cungon disi, si përqasjen ndaj veprës – cilado qoftë ajo – ashtu edhe kritikën mbi të. Por ky është thjeshtë një mendim i imi, të cilin jam munduar ta mbështes mbi argumentet që kam paraqitur. Në asnjë mënyrë nuk do të përjashtoja, apo t’i njihja më pak kompetenca publikut shqiptar – ose më qartë, publikut që i njeh këto këngë – përkundrazi. Kur them se “nëse dikotomia mes interpretimit të Dunit dhe pianos së Valon-it është vërtet e dështuar ose “dy-dimensionale”, atëherë është publiku i huaj, ai më i rrahuri me eksperimentime të tilla, që do ta vinte në pah i pari”, nuk i njoh atij asnjë “kompetencë” më shumë se rrahja me eksperimentime të tilla për një kohë më të gjatë dhe më të thelluar (vetëm në aspektin historik dhe gjeografik). Por kjo qëndron vetëm për sa i përket opinioneve kolektive dhe nuk ka, kurrsesi, për qëllim të ndëshkojë arsyen dhe gjykimin e individit, mbi bazën e prejardhjes apo të kolektivit apo shoqërisë së cilës ai i përket. Mendoj se njohja e këtyre këngëve duhet të jetë një mjet më shumë, për të kuptuar qëllimet artistike të përvetësimit të tyre. Gjatë koncertit në Paris të turneut të Dallëndyshes, me kënaqësi të madhe dëgjova shpjegimet e Elina Dunit të vargjeve të secilës këngë, si dhe historisë dhe prejardhjes së saj, si për t’i dhënë publikut të huaj atë armë që publiku shqiptar e ka të vetën. Dhe pikërisht sepse mendoj se t’i njohësh ato këngë është një avantazh më tepër në dëgjimin e albumit, e zgjerova debatin për të thënë mendimin tim mbi të gjitha ato vepra, perceptimi i të cilave cungohet nga një veçori, e cila në fakt duhet të ketë ndikim të kundërt.
Siç them dhe në shkrim, unë e di se kritika nuk i nënshtrohet rregullave të rreptë të perceptimit të përbashkët, që e bën një përfundim objektiv. Nuk është teoremë, por mbështetet mbi teori dhe tenton të trajtojë një objekt, duke anashkaluar gjykime personale vlerash. Nga momenti që ka gjykim, ka dhe subjektivizëm, por në kritikë ky subjektivizëm i nënshtrohet disa rregullave, që janë primare për ta quajtur atë të tillë dhe mbi të gjitha, vëzhgon gjuhën e formës artistike të përdorur në veprën përkatëse.
Dhe, për të përfunduar, megjithëse njohjet e mia të teorisë dhe përqasjeve të kritikës së artit janë të thelluara falë studimeve të mia për kritikë letrare, nuk pretendoj të kem kompetencat aq të thelluara të z. Vehbiu në zhanrin e Jazz-it, për të paraqitur një kritikë timen mbi këtë vepër. Unë e përshëndes përzemërsisht kritikën e bërë nga z. Vehbiu, pasi jo vetëm ushqen analizën por edhe sepse u bë shkas për të shprehur e biseduar këtë mendim timin, i cili nuk pretendon të ketë padiskutueshmërinë e një aksiome.
Çfarë kam thënë lidhet edhe me natyrën e këngës popullore – e cila ekziston si njësi duke u moduluar nga një interpretim në tjetrin. Këto modulime janë të lira, por gjithnjë brenda kufijve të imponuara nga konteksti dhe nga vetë mediumi. Për shembull, në shumë këngë qytetare të Shqipërisë së mesme, orkestrimet mund të shtegtojnë lirisht, ose si module të gatshme, nga njëra këngë në tjetrën – por kjo nuk ua cenon natyrën këngëve, as ua merr në pyetje, sa kohë që mbetemi brenda sferës së interpretimit folk. Diçka e ngjashme ndodh, për shembull, me “kadencat” në muzikën klasike “klasike” – p.sh. në pjesët për piano të Mozart-it (koncertet etj.); dhe natyrisht në jazz; por gjithnjë brenda ligjësive të llojit; në kuptimin që variacionet e sjella gjatë transpozimit të një kënge popullore nga folku tradicional në jazz folk nuk janë të njëjta me ato që ndodhin kur një këngë e interpretojnë këngëtarë dhe grupe të ndryshme folk. Një krahasim nga muzika: një sonatë e Beethoven-it për piano ka po aq interpretime të ndryshme sa edhe pianistë, por këto ndryshime nuk janë të krahasueshme me çfarë ndodh kur e njëjta sonatë transkriptohet për kuartet harqesh ose orkestër: ashtu, një pjesë jashtëzakonisht solide, si koha e parë e “sonatë së Hënës” mund të shndërrohet në kitsch, po të interpretohet nga një orkestër harqesh. Edhe e kundërta: në shekullin XIX, shumë pianistë koncertesh luanin për publikun transkriptime operash ose simfonish për piano solo (këto interpretime mund t’i ndeshësh ende: para pak muajsh, qëllova të dëgjoj në NYC një transkriptim të Liszt-it, për piano, të simfonisë së pestë të Beethoven-it.) Ose të marrim Bach-un: muzika e tij ka diçka algjebrike, që fton për interpretime nga më të ndryshmet – për shembull, sonatat e tij për violinë solo ose për violoncel solo i kanë ri-interpretuar me kitarë; ose të gjitha pjesët për klavicembalo tani i luajnë si rregull me piano; por kjo gjithsesi ndodh brenda kufijve të muzikës baroke – pavarësisht sa e diskutueshme. Përkundrazi, kur Jack Louissier i ri-interpreton këto pjesë të Bach-ut me një trio jazz-i, atëherë kemi të bëjmë me një lloj tjetër transkriptimi. Të gjitha këto, besoj, duhen mbajtur parasysh, kur vlerësohet ajo çfarë ka bërë Elina dhe grupi i saj, me muzikën popullore shqiptare – dhe këtu hyn edhe zgjedhja e instrumenteve: për shembull, që këto këngë tani shoqërohen me piano, me kontrabas dhe me bateri (ose me një jazz trio klasike), a është kjo rezultat i një zgjedhjeje artistike precize, apo ka ardhur prej kontingjencës? Dhe po ashtu – pyetje që e bëra edhe në shkrimin tjetër – çfarë i bashkon këto këngë, nga ana muzikore, që të përligjë praninë e tyre në të njëjtin album? E theksoj: album, sepse “Dallëndyshe” nuk është as koncert live, as compilation këngësh – por album që ka, që duhet të ketë, një unitet artistik të tillë që të shkojë më tej se interpretuesi(t) dhe shqipja e teksteve.
Ne fakt, “Jeta e të tjerëve” e Florian Henckel eshte film i keq dhe publiku qe e ka duartrokitur ka qene thjesht i paemancipuar sa kinematografikisht aq edhe politikisht (fundja sikurse nje pjese e mire e publikut te kinemave europiane). Pra duartrokitjet e tyre nuk kane patur te bejne as me lirine as me vlerat artistike (fakti qe filmi ne fjale eshte i keq, eshte prova me e mire per kete). Keshtu qe te thuash se kritika eshte subjektive ke thene nje tautologji.
Kritika ka vetem nje tipar : eshte e emancipuar ose nuk eshte.
Stalkerautori, edhe pse jemi jashte teme, me heq kuriozitetin se perse ai film eshte i keq? Ke ndonje review ne blogun tend qe mund ta lexoj? Pyes se edhe mua ai film me ka pelqyer ndaj 🙂
Ne fakt, problemi nuk eshte vetem nese “me ka pelqyer apo jo”. Ne nje fare menyre, per te qene i sinqerte deri ne fund, edhe “mund te me kish pelqyer” (ne fakt e mbaj mend mire kur e kam pare ne kinema, edhe pse ka qene para plot 10 vitesh). Diçka kam pas shkruar asokohe tek bogu im, por pak, shume shume pak; mund ti hedhesh nje sy po deshe : http://filmjournal.thedigitalfix.com/autori/2009/03/12/das-leben-der-anderen-jeta-e-te-tjereve-film-gjerman-nga-fh-von-donnersmarck/
Por, meqe ne jemi te ndjeshem ndaj nje teme te tille, filmi eshte evokuar jo rralle ne blogosferen shqiptare (edhe ketu tek xhaxhai, nese nuk gabohem) ; tek peshku po, me kujtohet, dhe çoç mund te kem thene ndonje mendim.
Gjithsesi, edhe pse per arsye ne dukje krejt te ndryshme, “Jeta e te tjereve” vuan fiks nga te njejtat simptoma (per mua filmat jane si njerezit, keshtu qe mund te flasim per simptomë te nje filmi) qe vuajne edhe disa filma te tjere si “La vita e bella” e Benigni-t, “Lista e Schindlerit” e Spielberg-ut apo “Forrest Gump” e Zemeckis (per te permendur disa fort te njohur). Te cilet, ne rastin me te mire, jane filma-naivë (fali zot ata qe s’dine se çbejne), ne rastin me te keq, filma-imoralë (çeshte imoraliteti ne kinema??)
Por ne nje fare menyre mund ta themi dhe keshtu : “Jeta e te tjereve” eshte e kunderta e “Lamerikes” se Gianni Amelios. Jam i bindur qe, jo pak nga ata spektatore shqiptare qe asokohe kane pelqyer te parin dhe kane kritikuar te dytin, po ti rishikojne te dy sot, ka fort gjasa te mendojne te kunderten
😉