Kemi parë, në ato pak vështrime kuptimore të orientalizmave të shqipes këtu në blog, si këto fjalë vërtet të huazuara janë trajtuar në mënyrë krijuese nga shqipja bisedore, duke zhvilluar atje kuptime të reja; madje deri në atë shkallë, sa t’i kenë humbur kuptimet e vjetra ose të origjinës, duke u ruajtur në përdorim me të rejat.
Këtë dukuri, që më duket me interes për të kuptuar ngjizjen e regjistrit bisedor të shqipes sot, madje edhe të një norme të shqipes bisedore që duhet dalluar edhe nga standardi, edhe nga norma dialektore ose dialekti vetë, po dua ta ilustroj tani me një numër fjalësh të tjera.
Kështu, sarraf ka hyrë në shqipe me kuptimin e këmbyesit, ndërruesit të parave ose “kambistit” siç i thonë sot; por me kohë ka filluar të përdoret për të shënjuar njerëz dorështrënguar, koprracë, tepër të kursyer. Dizdari vëren se ky kuptim nuk ekziston në turqishte. Këtu do të ishte me interes të hulumtoheshin edhe arsyet e shqipes për të zhvilluar këtë kuptim të ri, në një kohë që gjuhës nuk i kanë munguar fjalët dhe shprehjet frazeologjike për këtë koncept; me sa duket fusha ekspresive ka gjithnjë etje për sinonimi. Dhe, meqë jemi në temë, shqipja kambist, me kuptimin “ndërrues parash”, duket të jetë neologjizëm i çerekshekullit të fundit, ose periudhës kur ky profesion filloi të ushtrohej lirisht; pas gjase nga italishtja cambista, me të njëjtin kuptim.
Më tej, shqipen kurnac, sërish me kuptimin “dorështrënguar”, Dizdari e nxjerr të ardhur nga turqishtja kurnaz; edhe pse kjo e fundit ka kuptimin “dinak, dhelparak, finok”. Sërish, fjala ka ndryshuar formën e brendshme në shqipe, për arsye që vetëm mund t’i marrim me mend.
Shqipja kallkan, e cila sot ka mbijetuar kryesisht me kuptimin “akull”, edhe si mbiemër (të qenkan bërë duart kallkan). Dizdari e quan kallkan “fjalë shumëkuptimshe përballë turqishtes që s’i ka”. Me sa duket, kuptimi “akull” është zhvilluar nëpërmjet ndërmjetësisë së “i shtangët, i ngurtë, solid.”
Fjala xham, që ende përdoret gjerësisht për të shënjuar fletën e qelqit që vëmë në dritare, zhvilloi – gjithnjë në shqipen bisedore të gjysmë-shekullit të fundit – kuptimin “qartë, pastër, pasqyrë”, në referim me pamjen e ekranit të televizorit. Për shembull: Si të vjen sinjali? Xham. ose I duket dyshi i sllavit xham. Kjo lidhet me krahasimin e nënkuptuar midis qelqit të ekranit dhe dritares; në kuptimin që një sinjal i qartë ka kthjellësinë e xhamit. Nevoja për fjalën u shfaq në një kohë kur sinjali televiziv analog merrej me antenë; dhe kishte interes për programet televizive të RAI-t italian dhe televizioneve të tjera të huaja, të cilat shpesh nuk kapeshin mirë. Meqë këto rrethana sot nuk ekzistojnë më, gjasat janë që ky kuptim i xham të përfundojë në historik dhe të bjerrë nga qarkullimi.
Fjala gjynah ka një çerdhe kuptimore të gjerë, sidomos në lidhje me Islamin dhe konceptin e mëkatit atje (ose, siç e sjell Dizdari, “dhunimin e vullnetshëm me fjalë e me vepra të ligjeve të shenjta dhe caqeve morale”); kuptime që i ka ruajtur në ligjërimin fetar përkatës të shqipes. Megjithatë, përtej këtij regjistri, ajo ka zhvilluar në shqipen bisedore kuptimin e “keqardhjes”, i cili ekziston vetëm në formë embrionale në burim. Kështu, më erdhi gjynah për Fatimen; më vika shumë gjynah; sa gjynah Italia që hëngri gol në minutën e fundit (në futboll)! Këtë zhvillim kuptimor e kanë edhe gjuhët neolatine, khs. italishten (che) peccato!
Në këtë vështrim, edhe gjynahqar, origjinalisht “mëkatar, fajtor”, ka marrë kuptimin relativisht të papritur të dikujt që është i përvuajtur, i nëpërkëmbur, hallexhi; të cilin kuptim Dizdari nuk e përmend fare.
Diçka e ngjashme, edhe me drejtim të përkundërt, ka ndodhur edhe me garib, origjinalisht me kuptimin “i varfër, fukara, i panjeri, i çuditshëm” (Dizdari); çka afrohet edhe me kuptimin “outsider.” Shqipja ka kohë që ia ka ndryshuar kësaj kuptimin (duke shurdhuar edhe bashkëtingëlloren fundore: nga garib në garip), duke e përshtatur këtë për “rrugaç, njeri që jeton në cak të ligjit, njeri që nuk i ndjek normat sociale”, pas gjase duke kaluar nëpërmjet kuptimit “outsider”. Garipi ka qenë figurë fikse në tipologjinë sociale urbane të periudhës së socializmit – si person i paintegruar dhe relativisht rebel, që nuk ndihej rehat me realitetin, madje gati e refuzonte atë; ose kundërmodel i “të riut socialist”, edhe pse jo deri në atë shkallë sa ndaj tij të veprohej politikisht. Garipi i përbuzte “çunat e mamit”, fliste rigorozisht në dialekt, përdorte fjalë të ndyra, ishte më të shumtën e kohës i nxehur me diçka, pështynte shumë, linte flokë të gjata të cilat shpesh i krihte në forma ekstravagante (“me pikë”), përpiqej të ndiqte modën, vishte pantallona të ngushta dhe me rrip të trashë dhe tokëz të rëndë metalike, këpucë me taka të larta, mbante gjithfarë aksesorësh si zinxhirë floriri, etj. Sinonime do të ishin gango dhe, më herët vagabond; por edhe halabak, edhe pse ky i fundit qëndron një shkallë më poshtë se garipi. Mund të ishe garip me vetëdije, por halabak të quanin gjithnjë të tjerët. Edhe garipi edhe halabaku e linin pas dore higjienën dhe kujdesin për veten, por i pari në shenjë proteste ose shpengimi, i dyti sepse nuk dinte më mirë.
Shqipja fall, nga turqishtja fal, me kuptimin “fat, ogur i mirë”, është specializuar tani për të shënjuar çdo procedurë magjike, për të parë të ardhmen: shtie fall me letra. Ky zhvillim mund të ketë të bëjë edhe me një epi-analizë të fjalëve si fallxhor e fallxhi (fallxheshë); të cilat vijnë edhe ato nga turqishtja dhe tregojnë dikë që të sheh “fatin”; paskëtaj, me metonimi, nga person që të sheh fatin, fallxhorja është bërë person që të shtie “fallin”; duke pasur këtu parasysh edhe që shqipja fjalën për fat e ka pasur tashmë (dhe konkurrencën e turqizmit tjetër baft/baht).
Faleminderit per kete varg shkrimesh me vlera per fjalet orientale ne shqipe! Per sa me siper, une do te shtoja se dallimi midis garipit dhe halabakut qendron ne faktin se garipi e ka gjithnje njefare sharmi ose klasi ndersa halabaku jo vetem qe se ka por eshte teresisht banal. Ne kete pikveshtrim, une do i shikoja me shume si nenkategori te nje koncepti sesa si sinonime.
Sedyti, kam vene re ne kete seri shkrimesh se orientalizmat i trajtoni si fjale qe e kane vendin ne regjistrin bisedor, Natyrisht qe kjo eshte kryesisht e vertete sidomos deri ne fillimvitet 90-te kur gjuha e shkruar ishte me e kontrolluar si politikisht ashtu edhe institucionalisht. Mirepo pas 90-tes kemi njefare shtendosje edhe te gjuhes se shkruar dhe kjo ben qe shkembimet regjister bisedor-regjister shkrimor te jene me te shpeshta. Une mendoj se orientalizmat nuk i perkasin me thjesht regjistrit bisedor. Kjo vihet re kryesisht ne letersi por edhe ne artin e te rrefyerit me shkrim ku shkrimtare te ndryshem te ketyre dekadave te fundit nderthurin gjithnje e me shume gjuhen e folur ne ate te shkruar. Ky proces ben qe jo vetem fjale te regjistrit bisedor te gjejne veten ne perdorimin shkrimor me te “rafinuar” por edhe qe me kalimin e kohes ato te pranohen si te tilla ne kete regjistrin e fundit.
P.S. Me interes do te ishte edhe trajtimi i fjales “tamam” ne shqipe.
Shumë e vlefshme vërejtja juaj për përzierjen e regjistrave tani së voni, ose edhe “rehabilitimin” e turqizmave bisedorë. Natyrisht, duhet ta shoh nga afër, por kam përshtypjen se ka të bëjë (1) me nevojën e letërsisë për të eksploruar fjalë të pakonsumuara; duke pasur parasysh edhe që shqipja është relativisht e varfër, sidomos me fjalë që u duhen shkrimtarëve; dhe (2) me faktin që brezat e rinj nuk e kanë më “imunitetin” rilindës ndaj orientalizmave, d.m.th. nuk i njohin mirë huazimet e shqipes nga turqishtja dhe as përpiqen me zell që t’i mbajnë larg nga ligjërimi i shkruar, si brezat e mëparshëm.
Dhe nëse është kështu, atëherë kemi një paradoks: pikërisht ato turqizma, që Rilindësit dhe më pas puristët e të gjitha llojeve u përpoqën që t’i mbajnë larg shqipes së shkruar, po kthehen tani për arsye ekspresive, por vetëm e vetëm ngaqë mbetën gjallë në shqipen e folur ose bisedore. Nuk di të them akoma nëse kjo duhet nxitur apo jo; dhe jo ngaqë kam ndonjë problem me orientalizmat, por thjesht pse do të më pëlqente që shqipja bisedore të kristalizohej më mirë, si regjistër relativisht i pavarur nga regjistri dialektor.