Traktati i Petro Zhejit, Shqipja dhe sanskritishtja, për të cilin ra muhabeti në një shkrim të mëparshëm këtu në blog, hyn në kategorinë e leximeve të vështira, praktikisht të pamundshme – gjithnjë do të dalë dikush për të të thënë se “ai libër nuk është për ty”, i drejtohet një lexuesi tjetër; madje, pse jo, duke të përjashtuar ty.

Gjysma e dytë e shekullit XX u përket këtyre leximeve – të cilat krijojnë ndonjëherë bindjen se rëndësia e një teme (gravitas) është gjithnjë në bashkëlidhje me vështirësinë e leximit: jo më kot shqipja përdor të njëjtën rrënjë, i rëndë, edhe për peshën intelektuale të një mendimi, edhe për vështirësinë që ndonjëherë na e bën të pamundur komunikimin me autorin përkatës.

Që këtej edhe pyetja famëkeqe: çfarë ka dashur të thotë…? Vërtet, çfarë ka dashur të thotë dhe nuk e ka thënë dot, ose e ka thënë, por në mënyrë të tillë që të mos e marrë vesh njeri, ose së paku të mos e marrësh vesh ti, pa ndihmën time dhe të krejt aparatit ideologjik që më ka përftuar mua si lexues dhe tani po të përfton edhe ty?

Gjysma e dytë e shekullit XX, veçanërisht për çfarë e kanë quajtur “filozofia kontinentale”: Sartre, Althusser, Lévinas, Kristeva, Merleau-Pointy dhe, më tej akoma, Foucault, Badiou, Débord, Derrida. Mes kësaj toge kompakte dhe hermetike, shquhen dy liderët e padepërtueshëm, Heidegger-i dhe Lacan-i: madje nuk është rastësi, që i pari u studiua më shumë dhe më me vëmendje në Francë se në atdheun e vet.

Lacan-i pat vërejtur madje njëherë se është punë e kotë të kërkosh të kuptosh se çfarë ka shkruar: t’ia lexosh veprën vjen kështu si një eksperiencë që çon jo te kuptimi, por te një transformim shpirtëror i nevojshëm për lexuesin – psikanalizë në distancë, e ngjashme me gjimnastikën në TV.

Tekstet e vështira: cili prej nesh nuk është tërhequr vallë pas tyre? Cili nuk është tunduar t’u thotë të tjerëve se ka në dorë Derridën ose Baudrillard-in?

Kjo filozofi kontinentale nuk është aq e vështirë, megjithatë, sa ta përjashtojë lexuesin dhe të përfundojë në “obscurité”, si traktati i Zhejit; qëllimisht në “obscurité”, meqë leximi nga masa do t’ia shfytyronte kuptimin dhe misionin.

Tekstet e vështira: këtu nuk flas vetëm për filozofinë, gnosticizmin dhe psikanalizën; por edhe për letërsinë e vështirë – për shembull Uliksin e Joyce-it, ose, gjithnjë duke ruajtur përpjesëtimet, prozën e Camajt a të Idlir Azizit.

Ka pastaj edhe tekste letrare që paraqiten qëllimisht të padepërtueshme, që autorët i kanë dëshiruar të tilla – diçka si në vazhdën e vizatuar prej Lacan-it: pa emra personazhesh, ose me rrëfimtar të pagarantuar (unreliable), ose edhe pa paragrafë dhe dialog.

Çuditërisht, këtu leximi i një teksti të shkruar në një gjuhë tjetër nga e jotja, një gjuhë të cilën ti e kupton por jo aq mirë, mund të hapë horizonte të reja, të mahnitshme: sepse mendja i plotëson me imagjinatë të gjitha zbrazëtitë e syrit.

Më kujtohet si, kur përgatitesha për provimin pasuniversitar të gjermanishtes, kisha vendosur të lexoja një roman të Remarque-ut: Arc de Triomphe (jo, nuk është se më ngatërroi titulli në frëngjisht). Ngaqë lexoja ngadalë dhe shumëçka nuk e kuptoja, ky u bë një prej romaneve më të shijuara, të rinisë sime: më të shijuara, pse më të përjetuara në nivelin intim. E ngjiza botën e romanit kushedi ndryshe nga ç’e sugjeronte teksti; duke sendërtuar gjithfarë asociacionesh të paqena dhe duke e kthyer mangësinë në “forcë.”

Ky marifet – të lexuarit në një gjuhë të cilën nuk e zotëron mirë – parakupton aftësinë për të gënjyer veten, ose për të rrëshqitur në tekst. Nuk mund ta bëja, bie fjala, me një libër të shkruar në hungarishte ose në keltishten e Irlandës; edhe pse nuk përjashtoj që dikush ta ketë bërë ndonjëherë.

Sikurse nuk mund ta bëja, dhe as e ka bërë kush, me dorëshkrimin Voynich, këtë monument të palexueshmërisë.

Ka mënyra si mund t’i qasesh një libri të palexueshëm, pse të shkruar me një kod për ty të panjohur, ose në një gjuhë që ti nuk e njeh?

Mënyra e parë është t’i përvishesh tekstit literalisht, ose me aq sa ç’e kupton.

Kur isha fëmijë dhe sapo kisha mësuar të lexoja, gjithnjë më tërhiqte vëmendjen, mes librave të bibliotekës sonë, një përmbledhje me tregime dhe skica e Mark Twain-it, me titullin Vjedhja e elefantit të bardhë; për shkak të titullit, por edhe ngaqë kishte një elefant të bardhë të vizatuar në kopertinë. Fëmijën gjithnjë e magjepsin librat me kafshë – dhe jo doemos përrallat dhe përmbledhjet me fabula; mbaj mend që të kem lexuar, atëherë, Gojama krifëverdhë, një roman për një luan; si dhe Dhëmbi i bardhë dhe Kushtrimi i të parëve, të Jack London-it, të cilat kanë në qendër qen dhe ujq; madje edhe një novelëz të një autori shqiptar, për një qen kufiri (Jurkani). Prandaj edhe do t’i qepesha me sy librit të Twain-it, megjithë shpjegimet e sime mëje, se “nuk ishte për mua” (po a ka karrem më të shijshëm, për një lexues të vogël?).

Shpresoj ta ketë lexuar ndonjëri tregimin e gjatë, që ia jep titullin përmbledhjes: një satirë e Twain-it për mediat amerikane, kronikën e krimit dhe policinë, të ndërtuar rreth incidentit grotesk të vjedhjes së një elefanti të bardhë (shkëlqesisë së tij Hassan Ben Ali Ben Selim Abdallah Mohammed Moist Alhammal Jamsetjejeebhoy Dhuleep Sultan Ebu Bhudpoor). Natyrisht, unë isha aq i vogël, sa nuk e vura fare re satirën, as groteskun; por e lexova novelën literalisht, ose si histori për një elefant të humbur: a thua se ishte fjala për Jumbo-n e Disney-t. Madje jo vetëm e lexova, por edhe e shijova sa s’ka, duke më ardhur keq si për kafshën e shkretë, që nuk gjente gjë për të ngrënë, ashtu edhe për detektivët që nuk arrinin ta zbulonin se ku ishte…

Dhe kush mund të më guxojë dhe të më bëjë me faj sot? A nuk sugjeron, deri edhe Borges-i, që ta lexojmë Imitimin e Krishtit sikur ta kish shkruar Céline-i?

Mënyra e dytë ka të bëjë me poliseminë e foljes lexoj: sa kohë që mund ta “lexosh” një tekst, pse ia njeh gjuhës përkatëse alfabetin dhe foninë; por pa e kuptuar gjuhën vetë – diçka si të lexosh me zë një mbishkrim latin, mbi një monument klasik në Romë, por pa ditur asnjë fjalë latinisht: do t’i vësh tek-tuk theksat gabim, do ta shqiptosh ndonjë bashkëtingëllore tjetër-për-tjetër, por një njohës i latinishtes, i verbër, mund edhe ta marrë vesh se për çfarë është fjala.

Tipikisht, kështu i lexojnë tekstet e shenjta një numër i madh besimtarësh – me miliona e miliona – sot anembanë.

Pjesa më e madhe e myslimanëve në vende të ndryshme të botës e lexojnë Kuranin si akt ritual, pa qenë në gjendje ta kuptojnë se çfarë thotë teksti. Kështu ndodh, bie fjala, me myslimanët në Indi, në Malajzi, në Nigeri, në ShBA, në Bangladesh dhe në Turqi; dhe, besoj, edhe ndër shqiptarë – të cilët kanë mësuar të “lexojnë” arabishten, por pa e ditur gjuhën.

Meqë në kontekstin e ritualit Islam shqiptimi i saktë ka rëndësi të madhe, atëherë arabishtja e Kuranit zakonisht shkruhet sipas një sistemi që i përfshin edhe zanoret (vowelization), për t’ua lehtësuar leximin atyre që nuk e dinë gjuhën – njëlloj siç veprohet edhe me librat për fëmijë në atë gjuhë (përndryshe, arabishtja e shkruar nuk i tregon zanoret, me pak përjashtime).

Para pak ditësh pati një diskutim për këtë çështje në blogun influencial Language Log, nga ku i kam nxjerrë të dhënat më lart për Kuranin; dhe ku gjithashtu shoh se diçka e ngjashme ndodh edhe me hebraishten e teksteve të shenjta, në shkollat për fëmijët hebrenj në ShBA; të cilët mësojnë dhe pastaj mësohen ta lexojnë këtë gjuhë “fonetikisht” dhe ashtu të thonë përmendësh tekstet përkatëse, por pa e mësuar dot gjuhën që i ka përftuar ato tekste.

Përndryshe, dhe pavarësisht nga niveli i të kuptuarit të tekstit, edhe Torah-u i hebrenjve, edhe Kurani i myslimanëve duhen lexuar me zë; këtë e kërkon rituali dhe leximi me zë është i vetmi i pranuar në kontekstin religjioz; dhe as mund të krahasohet, për nga rëndësia, me të kuptuarit e tekstit vetë.